T ü rkmenistany ň Bilimministrlig I Seýitnazar Seýdi adyndaky Türkmen döwlet mugallymçylyk instituty

Naryman Jumaýewiñ ömri we döredijiligi
(1925-1990)
Terjimehal maglumatlar. Naryman Jumaýew 1925-nji ýylyň 17-nji iýunynda Galkynyş etrabynda dogulýar. Ol 7-8 ýaşlarynda ýetim galyp, Halaçdaky çagalar öýünde terbielenýär.
Geljekki ýazyjy mekdebi tamamlap, Atamyrat etrabynyň mugallymçylyk mekdebine okuwa girýär. Ol okuwyny Beýik Watançylyk urşy başlanmazyndan öň tamamlaýar. 1941-nji ýyldan 1943-nji ýylyň ýanwaryna çenli Halajyň Gyzylaýak obasyndaky mekdepde mugallymçylyk edýär.
1943-nji ýylda ol mähriban topragymyzy фaşistik basybalyjylardan azat etmek üçin fronta gidýär. Beýik Watançylyk urşy ýeňişli tamamlanandan soň, N.Jumaýew ýene Halajyň Gyzylaýak obasyndaky mekdepde işleýär.
1950-nji ýylda ol Türkmen döwlet uniwersitetini tamamlaýar. Şondan soň ol Türkmenistan Döwlet neşirýatynda redaktor wezipelerinde işleýär.
1959-njy ýylda edebiýat baradaky düşünjelerini has-da giňeltmek maksady bilen N.Jumaýew Moskwadaky ýokary edebiýat kursuna okuwa girýär. Ol şol ýerde rus hem dünýä edebiýatynyň klassyklarynyň, häzirki zaman dünýä edebiýatynyň progressiw wekillerinin eserlerini ürç edip öwrenýär.
Ýokary edebiýat kursuny gutaryp gelenden soňra, N. Jumaýew Aşgabat telewiňeniesinde redaktor (1951), «Sowet edebiýaty» žurnalynda tankyt bölüminiň müdiri (1962) ýaly wezipelerde işledi.
Döredijilik häsiýetnamasy. Türkmenistan Döwlet neşirýatynda redaktor bolup işleýärkä ýazyjynyň edebi zehini aýdyn ýüze çykýar. Şol wagtlar neşirýatda rus klassyklarynyň eserlerini türkmençä terjime etmek meýilleşdirilýär. N. Jumaýew hem şol işe yhlas bilen ýapyşýar we L.N.Tolstoýyň 14, A. M. Gorkiniň, 16, A. P. Çehowyň 3 tomluk eserlerini terjime etmäge, redaktirlemäge gatnaşýar.
Çeper terjime bilen yzygiderli meşgullanmagy onuň özünde hem çeper eser döretmek baradaky höwesi ymykly oýarýar.
N. Jumaýew uruşdan soňky döwürde göňüden-göni çeper terjimäniň täsiri arkaly edebiýatymyza gelip goşulan ýazyjy hasaplan-ýar. Ýazyjynyň «Tämiz ýürek» (1952), «Agtaran tapar» (1953), «Mertlik» (1,955), «Çopan ýatagyň bazardan gaýdyşy» (1954) ýaly hekaýalary durmuşa synçylygyny, ýaşaýşyň köp taraplaryny suratlandyrmaga ýykgyn edýändigini alamatlandyrdy.
Entek ol hekaýalary anrybaş kämil eserler hasaplap bolmajakdy. Sebäbi, käte ýazyjy garşylyklaryň tebigy bolup çykmagyny gazanyp bilmän kösenýärdi.
N. Jumaýew soňky ýyllarda bu zanrda köp sanly gowy eserler döretdi. «Geň adam» (1958), «Konфlikt», «Kim bagtly», «Ýalawly hazyna» (1960) ýaly hekaýalar şoňa subutnamadyr. Ýazyjynyň hekaýalarynyň aglabasy häzirki zaman temasyna bagyşlanýar. Olarda döwürdeşlerimiziň ahlak sypaty, zähmeti, gatnaşyklary, söýgi we maşgala meseleleri töwerekleýin teswirlenýär.
Ýazyjy ellinji ýyllaryň ahyrlaryna çenli ençeme hekaýalaryny, «Akderek», “Akmaýanyň ýoly», «Kyýas» powestlerini döredýär. Aýratyn-da, ýazyjynyň «Akmaýanyň ýoly» powesti wakalarynyň dartgynlylygy, özüne çekijiligi, gyzyklylygy bilen okyjylar tarapyndan gyzgyn garşylanýar.
Ýazyjy öz eserlerinde hemişe anyk bir düýpli mesele gozgamaga ýykgyn edýär. Belli bolşy ýaly, anyk mesele gozgamak ýazyjydan irginsiz gözlegleri talap edýär. Ýazyjynyň «Eglişik», «Öwrüm» powestleri çuňňur döredijilik agtaryşlaryň netijesinde dörän, möhüm meseleleri gozgaýan eserlerdir.
Oň belleýşimiz ýaly, ýazyjynyň döredijiliginde güberçekläp görünýän üçünji bir ugur taryhy-rewolýusion wakalary ýazyp beýan etmek bilen bagly boldy. Hut şol ugurdan hem ol özüni romançy ýazyjy hökmünde tanatdy. Ol bu ugurdan özboluşly iki sany roman döretdi. Olar «Jeýhun» (1971), «Welaýat» (1978) romanlarydyr.
«Jeýhun» romany N. Jumaýewiň döredijiliginde ilkinji uly eser bolmak bilen birlikde, ol ýazyjynyň taryhy-rewolýusion sepgidiň wakalaryny özboluşly janlandyryp bilendigine-de şaýatlyk etdi.
N. Jumaýewiň «Welaýat» romany «Jeýhun» romanynyň dowamy bolup, ondaky wakalar Buhara emirliginiň gol astynda bolan Lebap töwereginde ýaýbaňlanýar. Şol etraplarda halkyň arasyna rewolýusion ideýalaryň ýaýrap başlamagy we halkyň azatlyk ugrundaky çykyşlary bu eseriň esasy maňzyny duzýär.
N. Jumaýew Beýik Watançylyk urşuna gatnaşyp, urşuň ýowuzlyklaryny gözi bilen görüp, egni bilen çeken ýazyjy. Şonuň üçin hem onuň döredijiliginde uruş temasy uly orun tutýar. Onuň uruş temasyndan döreden powestlerinde we hekaýalarynda durmuşyň manysy, uruş hakda çuňňur pelsepewi pikirler orta atylýar.
Ýazyjynyň şu temadaky eserleri onuň «Ýeňiş hekaýaty» (1964) we «Uruş ody» (1965) diýen kitaplarynda özleşdirildi. «Aýdogdy Tahyrow» romany (1979) bolsa bu temany işlemeklige N. Jumaýewiň soňky ýyllarda has düýpli çemeleşýandigini alamatlandyrdy.
Sowet Soýuzynyň Gahrymany Aýdogdy Tahyrow barada roman ýazanda ýazyjy onuň diňe söweş meýdanyndaky gahrymançylygyny, edermenlige eýlenen hereketlerini ýazyp beýan etmek bilen çäklenip durmady. Ol gahrymanyň ýaşlygynda, ýetginjeklik ýyllarynda başdan geçirenlerini inçelik bilen yzarlady. Netijede, gahrymanynyň ölmez-ýitmezlige tarap aýgytly gadam goýşy jemgyetçilik terbiýesi bilen utgaşdyryldy.
Aýdogdy Tahyrow türkmen halkynyň merdana ogullarynyň biri.
N.Jumaýewiň „Altyn ýyldyz― pýesasy-da Aýdogdy Tahyrowyň Watan goragynda görkezen gahrymançylyklaryna bagyşlanýar.
Romanda Aýdogdynyň milisiýada gulluk edişmi görkezmäge esli orun berilýär. Aýdogdy Tahyrow rehimdar, ýumşak adam. Şonuň üçm hem ol her bir meseläni çözende, diňe kanuna daýanmak bijen çäklenmän, öz ynsaby bilen hem geňeşýär.
Romanda okyjyny çuňňur oýlanmaga mejbur edýän wakalar biri-birme ulaşyp, bitewi bir berk sýužet ulgamyny döredýär.
Ýazyjy bu romanynda edebiýatda öň suratlandyrylan keşpleri gaýtalaman, düýpden täze häsiýetli adamlaryň keşplermi çekmäge çalyşýar. Şu jähtden, aýratyn-da, Möjek hanyň keşbi üns bererliklidir. Emma adalatsyzlygyň tötänden inen urgusyna çydap bilmän, çylşyrymly ýagdaýa ymykly göz ýetirmän, ol nädogry ýola düşýär, watany terk edýär. Bu keşbiň pelsepewi manysy bar. Ondan, elbetde, her bir adamyň hem tötänden adalatsyzlyga uçramagy mümkin. Emma her hili kyn ýagdaýda-da watany terk etmek ýalňyşlykdyr diýen many gelip çykýar.
Aýdogdy Tahyrowyň kyn ýagdaýlarda ýanbermezligi, görkezen uly gahrymançylyklary anyk wakalaryň üsti bilen ynandyryjy görkezilýär. Iň soňky mümkinçiliklerini sarp edip, duşmana garşy gaýduwsyz göreşen, agyr ýaralanyp, ýesir düsen Aýdogdy Tahyrowyň abraýyndan duşmanlar peýdalanmakçy bolýarlar. Şeýle abraýly türkmen gerçegi lebzinden dänip, faşistleriň emrine tabyn bolsa, elbetde, olar üçin uly üstünlik bolardy. Emma taryhdan mälim boly ýaly, türkmen halkynyň merdana ogly faşist radiosynyň üsti bilen öz ýaragdaş ýoldaşlaryna ýüzlenip, olary mert durmaga, mekir duşmana garşy ähli gujur-gaýratlaryny tijäp göreşmäge çagyrýar. Eserdäki şeýle jygba-jygly pursatlarda gahrymanyň çuňňur watançylyk duýgulary, onda türkmen halkynyň terbiýelän ajaýyp sypatlary has aýdyň ýüze çykýar.
N. Jumaýewiň «Ýuwaş gelin» powesti ýazyjynyň özüne-de, tutuş türkmen edebiýatyna-da uly abraý getirdi. Powert dünýäniň köp halklarynyň dillerirıe terjime edildi. Bu eseriň esasynda çeper film döredildi.
Ýazyjy eserde türkrnen gelinlerine mahsus bolan ajaýyp milli gylyk-häsiýetleri inçeden tipleşdirip görkezýär. Eseriň baş gahrymany salyhatly türkmen gelni Selbi öz maksady ugrundaky göreşini geçirimlilik, adamkärçilik bilen utgaşdyryp alyp barýar. Şeýle adamkärçilikli göreşi bilen ol diňe adamsy Jemşidiň aň-düşünjesme täsir etmek bilen çäklenmän, eýsem garasöýmez gaýynatasynyň hem ynamyny gazanyp, onuň garaýyşlarynyň özgermegine sebäp bolýar.
Selbi öňünde keseren ähli päsgelçiligi adamkärçilik, geçirimlilik bilen ýeňip, Jemşit bilen döwrebap maşgalanyň berk binýadyny goýýar. Şeýlelikde, öz ykbalyny goşan tutuş maşgalasy bilen ysnyşykly, agzybirlikli, dostlukly, döwrebap ýaşamaga berk şertleriň döremegmi gazanýar.
N.Jumaýewiň şahsy arhiwinde doly tamamlanmadyk «Parfiýa» hem-de „Ýeňiş― diýlip atlandyrylypan iki sany roman saklanýar.
N. Jumaýew öz döwründe derwaýys meselelere bagyşlanan publisistik eserler bijen hem metbugatda yzygider çykyş edipdi.
N. Jumaýew özüniň köp sanly hekaýalary, publisistik makalalary, powestleri, romanlary bilen okyjylaryň çuňňur söýgüsine mynasyp bolan ýazyjydyr. Döwrüň in bir möhum meselelerini aýny wagtynda duýup, gozgap we olaryň hakyky realistik çözgutlerini orta atan N. Jumaýew zamana bilen aýakdaş gidip bilýändigini subut etdi. Galyberse-de, ol eserler köp babatlarda özboluşly döredijilik manerasy bolan ýazyjynyň prozasynda barha ymykly orun eýeleýändigini alamatlandyrýar.
N. Jumaýewiň publisistik eserleriniň bir topary «Adalatly göreş» ady bilen kitap edilip çykaryldy.