Tabiatunoslik va uni o‘qitish metodikasi” fanidan

8-semestr uchun


Ma’ruza mashg’ulotlari


1-mavzu. Tabiatshunoslik o‘qitish metodikasi pedagogik fan. Tabiatshunoslikni o‘qitish metodikasi sohasidagi tadqiqot metodlari


Reja:
1. Tabiatshunoslik va uni o‘qitish metodikasining predmeti, maqsad, vazifalari. 2.Tabiatshunoslikni o‘qitish metodikasining pedagogika predmeti sifatida ilmiy-nazariy va amaliy yutuqlari, ta’limiy va tarbiyaviy ahamiyati

Xar bir fanning maqsad va vazifasi bo’lganidek tabiatshunoslik faning maqsad va vazifasi bizning qamrab turgan atrof olamni yaxshi bilishni uniga mehr-muhabbat ko’zi bilan qarashni talab etadi. Bu fanni o’qish davomida talabalar fan yutuqlari ularni zamonga bog’lash va ekologiya, yer, suv, tuproq, o’simlik va hayvonot dunyosi bilan tanishadi va fanning qadimgi markazlari to’g’risida bilimga ega bo’ladi. Markaziy Osiyo, qadimgi Gresiya va Rimda yashagan olimlarning fikrlaridan bahramand bo’lishadi.

Insonni o’zi yashab turgan dunyoni bilish va o’rganish masalasi juda qadimdan qiziqtirib kelgan. Darhaqiqat, bizni o’rab turgan havo qatlami, oyog’imiz ostidagi yer, tirikligimiz asosi havo, butun borliqning hayot manbai Quyosh, Koinot, yulduz, o’simlik va hayvonot dunyosi juda ham qiziqarliligi bilan e’tiborni tortmay qolmaydi. Shu bois borliq olam va undagi tirik organizmlar, bu organizmlarning yashash tarzi, oziqlanish, ko’payish tartiblari, odamning paydo bo’lishi, atom molekulalari, hujayra, bir hujayrali organizmlar va ularning shaklanishi fanda alohida ahamiyatga ega.
XIX asrga kelib, fanning taraqqiyoti o’ta jadallashdi, u qator bo’limlarga, shuningdek, gumanitar va tabeiy fanlarga bo’lindi. Tabiatshunoslik fanlar barcha fanlarning boshlang’ich nuqtasi bo’lib, u dunyoning boshlanishidan hozirgacha bo’lgan jarayonlarni insonga bog’liq holda emas balki tabiatshunoslik ravishda rivojlanishini o’rgatadi.
“Tabiatshunoslik fan” fani ta’lim tizimida yangi fan bo’lib, qator tabiatshunoslik fanlarni o’z ichiga oladi.
Ushbu fan, ijtimoiy gumanitar sohalardagi talabalarga biz yashab turgan organik olam va tabiatning bir butunligining tirik organizmlar va jismlarning o’zaro bog’liqligini, aloqasini tabiatshunoslik fanlar vositasida o’rgatadi.
Gumanitar fanlarni tabiatshunoslik fanlarga bog’lab, yashab turgan dunyomizdagi bog’liqlikni talabalarga o’rgatish ularning tabiatshunoslik- ijtimoiy ongini boyitadi deb o’ylaymiz.
Hozirgi zamon tabiatshunoslik fanlarini o’rganishda nimalarga e’tibor qaratiladi? Ma’lumki bunda avvalo tabiatshunoslik, biologiya, botanika, ekologiya, astronomiya va boshqa fanlarni o’rganishga ahamiyat beriladi.
Ko’p qirrali bo’lgani uchun ham bu fandan dars berish o’qituvchidan katta bilim va izlanishni talab qiladi. Har bir mavzuni bayon qilishda ham, unga aloqador turli misol va nazariy tushunchalar, tajribalar hamda voqelikni yetkazishda ham tegishli sohalardagi buyuk olimlarning fikrlariga tayaniladi.
Ta’kidlash kerakki, hayotimizdagi ko’p narsalar ilmiy uslubga asoslangan. Turmush tarzimizda va ish faoliyatimizda bilib-bilmagan holda ilmga asoslanib yashaymiz. Qolaversa, faoliyatimizning ko’p tomonlari ilm bilan bog’liq. Har bir insonga tabiatshunoslik fanlar u yoki bu darajada kerak.
Bugungi talaba faqat ijtimoiy gumanitar fanlar bilan cheklanib qolmasligi kerak. aks holda dunyoning rivojlanishini va voqelikni ijtimoiy, falsafiy jihatdangina anglaydi. Dunyoviy fanlarni yaxshi o’rganish uchun gumanitar va tabiatshunoslik fanlarni bir-biriga bog’liq holda o’rganish lozim. Bu vazifani ta’lim tizimiga yangi kirib kelgan-Tabiatshunoslik fan fani bajaradi. Bu fan tabiatshunoslik va gumanitar fanlarning bir-biri bilan chambarchas bog’liqligini, biz yashab turgan olamni o’rganishdagi, bilishdagi ahamiyatini, bu haqda umumiy tushuncha berish uchun xizmat qiladi.
Tabiatshunoslik fanlar yerda odamzot paydo bo’lishi bilan birga rivojlanib, katta yo’nalish hosil qildi. Ammo shuni yoddan chiqarmaslik kerak-ki, bu fanlar insonlar ishtiroksiz ham rivojlana oladi.
Tabiatshunoslik fanlarning rivojlanishi texnika olamini juda katta yutuqlar bilan boyitdi. Ulkan samolyotlar, tezyurar, baquvvat suv osti atom kemalari yaratildi, kosmosni o’rganish, kosmosdan turib yer shari bo’ylab kuzatishlar olib borish, megadunyoni kuzatish yo’lga qo’yildi, oyga odamning qo’nishi va hokazolar shular jumlasidandir.
Ming yillar davomida tabiat va jamiyatni o’rganish bo’yicha bitta fan naturfalsafa fani mavjud bo’ldi. Natur-tabiat so’zini anglatsa, grekcha Phileo- sevaman va Sophia-donishmandlik ma’nosini bildiradi.
Tabiat-so’zi tabiatni yoki tabiat haqidagi fanni o’rganishni bildiradi. Bu so’zlar asosida “Naturfilosofiya” yoki “Tabiatfalsafasi” degan so’z bo’lib chiqadi.
Tabiatshunoslik-tabiatdagi turli hodisa va jarayonlarni obyektiv bilimlarning rivojlanishini va uni insonning ta’sir kuchi bilan tizimga soladi. Tabiatshunoslikda kuzatish, tajriba o’tkazish yordamida fanlarni o’rganadi, uning natijasi dunyoning tabiatshunoslik-ilmiy ko’rinishini ilmiy bilimlarni bir tizimga soladi.
Tabiatshunoslikning maqsadi-tabiatdagi hodisa va jarayonlarni, o’rganadi, tahlil qiladi va aniqlaydi.
Haqiqatni bilish uchun his qilishning ahamiyati va idrok qilish murakkab falsafiy savoldir.
Fanda haqiqiy deb hisoblangan narsalar yoki ma’lumotlar tajriba natijasida qayta ko’rib isbotlanadi.
Tabiatshunoslikning asosiy qoidalari tabiat iqlimini emperik kuzatuvdan o’tkazishdir.
Tabiatshunoslikni ongli ravishda organik va noorganikka bo’lamiz, aslida, tabiatdagi narsalar tirik va notirikka bo’linadi. Tabiatshunoslikda quyidagi zanjir hosil bo’ladi.
Fizika ximiya noorganik (notirik tabiat) organic (tirik tabiat) biologiya.
Tabiatdagi hodisalar quyidagi tartibda boradi: Astronomiya, Geologiya, Tabiatshunoslik, Biologiya.
Bu fanlar tabiatshunoslikning poydevori bo’lib hisoblanadi, ammo bugun yangi-yangi fan bo’g’imlari paydo bo’lmoqda, shunday yangi bo’g’im-psixologiya fani hisoblanadi, unda ko’pgina tushunchalar aql, ong bilan idrok etiladi.
Tabiatshunoslikning uchta bosh yo’nalishi bor.
Juda katta, kengni o’rganish
Juda kichkinani o’rganish
Juda murakkabni o’rganish
Juda kattani astronomiya fani o’rganadi, astronomik asboblar yordamida Borliqni o’rganib, bizni nima kutayapti, biz Borliq bilan birgamizmi yo’qmi va boshqa savollarga javob topishga xarakat qiladi.
Juda kichkinani fizika o’rganadi. Atomlar va zarralar dunyosi, tuzilishi, xodisalar, kuch, saqlanish qonuni va boshqalar.
Juda murakkabni biologiya fani o’rganadi, tirik xujayralar, kimyoviy elementlar, ko’p xujayralilar, genetika tafakkur tirik va atomlar dunyosidagi bog’lanish, kosmosning ta’siri va boshqalar.
“Tabiatshunoslik fan” fanini o’rganar ekanmiz, avvalo, u qanaqa fan, qachon va qanday paydo bo’lgan, uning tarixi, tarkibi va rivojlanish jarayoni qanday bormoqda, degan savollarga javob izlaymiz. Ustiga ustak bu jarayonda qadimgi zamon fani, o’rta asrlar fani, hozirgi zamon fani, Sharq va G’arb olimlarining fandagi xizmatlari, ijtimoiy, falsafiy va tabiatshunoslik qarashlari, borliqning va odamning paydo bo’lishiga oid bir-biriga zid fikrlarga duch kelamiz. O’qituvchi bunday paytda talabalarga bu boradagi ijobiy fikrlarini yetkazishi, ular orasida o’zaro qizg’in bahs olib borilishiga turtki berishi, uni asosli fikrlarga tayangan holda o’zi xulosalashi zarur.
Mashg’ulotlar davomida talabalarga, dastlabki ilm-fan xususida aniq fikrlar bayon etilgan “Avesto”ni va undagi ilmiy tushunchalar, yunon, grek va italiya olimlari, VIII asrdan boshlab Markaziy Osiyolik olimlar, Temur va temuriylar, Bobur va boburiylar davri, o’rta asrlarda Yevropa olimlari hamda XIX-XX asrlardagi fan darg’alari, ularning tabiatshunoslik fanlar rivojiga qo’shgan hissalari haqida ma’lumotlar beriladi.
Fanning vazifasi yashab turgan dunyomizda voqelik to’g’risidagi amaliy bilimlarni o’rganish, ushbu voqelikni kuzatish va bu jarayonda olingan natijalarni ilmiy jihatdan bir tizimga solishdan iborat.
Tabiatshunoslik fanning maqsadi-amaliy fanlarda empirik kuzatishlar orqali inson tafakkuri doirasidagi bilimlarni o’rganish, aniq xulosalar chiqarish va ilmiy xulosalardan insonlarning ijtimoiy turmush tarzini yaxshilash yo’lida foydalanish. Bu boradagi hamma ilmiy xulosalar insonning yaxshi yashashi, sog’lom va uzoq umr ko’rishi uchun xizmat qilishi lozim.
Fan o’rganadigan obyekt- bu boradagi izlanishlarning yo’nalishi hisoblanadi. Chunonchi, uning uchun tabiat, jamiyat, odamlar, texnika, madaniyat, ba’zan nisbiy tarzda fanning o’zi ham o’rganish obyekti bo’lishi mumkin.
O’rganishga ajratilgan obyektning alohida bir tomoni fanning predmeti sanaladi. Masalan tabiatning o’zi fizik, ekologik, astronomik, biologik nuqtai-nazardan o’rganish obyekti bo’lishi mumkin. Shuni ham aytish kerakki bu fanlardan har birining o’rganish predmeti boshqa-boshqa. binobarin ulardan har birini tabiatning shu fanga xos tomonlarigina qiziqtiradi.