Tabiiy fanlar fakulteti botanika kafedrasi

5.O‘simliklarnimg ksenobiotiklar ta’siriga chidamliligi

O‘simliklarni begona birikmalar — ksenobiotiklar ta’siridan himoyalash tizimi ham dolzarb muammo bo‘lib hisoblanadi. Ksenobiotik yunoncha xenos- begona va biotos - hayot, ya’ni organizm uchun begona ma’nosini bildiradi. Bularga kishilarning xo‘jalik faoliyati tufayli vujudga kelgan va organizmlar uchun zaharli ximikatlar: pestitsidlar, gerbitsidlar, defoliantlar, desikantlar va boshqalar kiradi.

Zaharli ximikatlar tuproq, suv va havoda to‘plansa muhitni ifloslaydi, biologik tizimlarni emiradi. Shu bilan birga, o‘simliklar dunyosi atmosferani tozalashda ishtirok etadi. Shuning uchun ham ksenobiotiklarning biologik ta’siri va o‘simliklar tanasida detoksikatsiyalanish mexanizmlarini o‘rganish kattga nazariy va amaliy ahamiyatga ega. Ayniqsa ularning xususiyatlari, ta’sir etish doirasi va me’yorlari asosida metabolitik, ingibitorlik hamda nobud bo‘lishiga olib keluvchi darajalarini o‘rganish va ulardan foydalanish mumkin.

GERBITSIDLAR. Gerbitsidlar o‘simliklar o‘sishini to‘xtatadi va begona o‘tlarga qarshi kurashda ishlatiladi. Ular kimyoviy moddalarning xilma-xil guruhlariga mansub bo‘lgan birikmalar hisoblanadi. Gerbitsidlar bir necha guruhlarga: o‘simliklarga yoppasiga ta’sir etuvchilar va tanlab ta’sir etuvchilarga bo‘linadi.

Ko‘pchiligi tanlab ta’sir ko‘rsatish xususiyatiga ega bo‘lib, faqat ma’lum oila va turlarga mansub bo‘lgan o‘simliklarni o‘ldiradi. Gerbitsidlarning ta’sir etish xususiyati ularni qo‘llash usullariga va konsentratsiyasiga ham bog‘liq bo‘ladi. Masalan, bitta gerbitsidning o‘zi kuchsiz konsentratsiyada tanlab ta’sir etsa, uning konsentratsiyasi ortib borishi bilan yoppasiga ta’sir etishi mumkin.

Gerbitsidlar hujayraga — sitoplazmaga kirib yog‘simon moddalarda (lipoidlarda) eriydi va me’yordagi fiziologik jarayonlarni buzadi. Buning natijasida o‘simlik nobud bo‘ladi. Gerbitsidlardan, ayniqsa, 2,4 - dixlorfeniloksiatsetat (2,4 D) va 2-metil-4-xlorfenoksiatsetat (2M - 4 X) keng ishlatiladi. 2,4D - (С₆Н₃₂ С₂) О СН СООН va 2 M - 4 X ( СН₃С₆Н₃С).О. СН₂СООН lar bir pallali zig‘ir, arpa, bug‘doy kabi o‘simliklarga zarar yetkazmagan holda yovvoyi o‘simliklarni nobud qiladi. Ayniqsa, 2,4 D dan oz miqdorini (hatto 1 mg dan kam) ikki pallali o‘simlik tanasiga kiritilsa, tezda fiziologik jarayonlar buziladi, o‘simlik o‘sishdan to‘xtaydi va nobud bo‘ladi.

Umuman, 2,4 D ko‘pchilik bir pallali o‘simliklarga ta’sir etmaydi. Ikki pallalilarga esa kuchli ta’sir etadi. Buning asosiy sababi ularning kimyoviy tarkibining har xilligidir. Ular modda almashinuv xususiyati bilan xam farq qiladi.

Makkajo‘xori ekilgan dalalarda begona o‘tlarga qarshi simazin gerbitsididan foydalanish mumkin. Bu preparat o‘simliklarga asosan ildiz orqali o‘tadi, shuning uchun ham simazin tuproqqa solinadi. Simazin hujayraning mitoz jarayoniga, oddiy uglevodlarning sinteziga, Xill reaksiyasiga va boshqalarga zararli ta’sir etadi. Makkajo‘xorining hujayra tarkibida mavjud ayrim kimyoviy moddalar simazinni neytrallash qobiliyatiga ega. Shuning uchun ham u makkajo‘xoriga ta’sir etmaydi.

Gerbitsidlardan g‘o‘za maydonlaridagi begona o‘tlarga qarshi kurashda ham foydalaniladi. Bulardan eng muhimlari monouron, diuron, kotoran va boshqalar. Bu gerbitsidlar begona o‘tlarning fotosintez va nafas olish jarayonlarining o‘zgarishiga ham katta ta’sir etadi.

Umuman, hozirgi vaqtda qishloq xo‘jaligida begona o‘tlarga qarshi kurash maqsadida foydalanish mumkin bo‘lgan 200 dan ortiq gerbitsid aniqlangan.

DEFOLIANTLAR VADESIKANTLAR. Sun’iy ingibitorlar guruhiga o‘simliklarning bargini to‘kib yuboradigan defoliantlar va o‘simliklarni tezda quritib yuboradigan desikantlar ham kiradi.

Defoliantlar keyingi yillarda paxtachilikda keng qo‘llanilib kelmokda, chunki hosilni yig‘ishtirib olish jarayonini mexanizatsiyalash defoliantlarga bo‘lgan ehtiyojni oshiradi. Defolyasiya g‘o‘zaning barg bandida ajratuvchi qatlam hosil qiladi va barglarning tezda to‘kilishini ta’minlaydi. Bundan tashqari defolyasiya ko‘saklarning pishib yetilishini va ochilishini tezlashtiradi.

1940 yida Yu.V.Rakitin barglar va mevalarning to‘kilishi sabablarini tushuntiruvchi auksin-etilen balansi gipotezasini yaratdi. Bu gipotezaga ko‘ra, agar to‘qimalarda etilenning mikdori auksinlarga nisbatan ko‘proq to‘plansa, sintetik jarayonlar susayib, gidrolitik jarayonlar faollashadi, natijada meva yoki barg bandlarida ajratuvchi qatlam hosil bo‘ladi va ular to‘kiladi. Shu gipotezaga asosan biron yo‘l bilai barglar tarkibidagi etilen miqdorini ko‘paytirish yoki auksin miqdorini kamaytirish bilan ularning sun’iy to‘kilishini tezlashtirish mumkin.

Hozirgi vaqtda g‘o‘za bargini sun’iy ravishda to‘kish uchun magniy xlorat Mg (CLO₃)₂.6H₂O ko‘p ishlatiladi. Bu rangsiz kristall modda bo‘lib, o‘ta gigroskopik, suvda yaxshi eriydigan birikma. Bu birikmaning 10-12. kg ni 100-200 litr suvda eritib, bir gektar maydondagi g‘o‘zaga purkalsa yaxshi natija beradi.