Tabiiy fanlar fakulteti botanika kafedrasi

3.O‘simliklarni gazlar ta’siriga chidamliligi haqida ma’lumotlar

Fan-texnika va xalq xo‘jaligi taraqqiyotining hozirgi davrida tabiat va jamiyatning o‘zaro ta’siri bilan bog‘liq bo‘lgan muammolar asosiy va murakkab muammolar bo‘lib bormoqsa. SHulardan tabiiy muhitning zararli gazlar, radiofaol va zaharli kimyoviy moddalar bilan ifloslanishi va ularning oldini olish muammolarini alohida ko‘rsatish mumkin.

Sanoat, transport va boshqa ishlab chiqarish jarayonlarining faoliyati natijasida atmosferaga juda ko‘p chiqindilar tarqalmoqda. Natijada havoga 200 dan ortiq har xil kimyoviy komponentlar qo‘shilmoqda. Bulardan gazsimon birikmalar : oltingugurt (SO₂), azotoksidlari (N0, N0₂) is gazi (CO),. ftorli birikmalar va boshqalarni ko‘rsatish mumkin. SHuningdek, sulfat, azot xlorid kislotalari, fenol bug‘lari ham ajralib turadi.

Sanoati yaxshi taraqqiy etgan mamlakatlarda atmosfera havosi ifloslanishining 52,6 foizi transport faoliyatiga, 18,1 foizi isitish tizimlariga, 17,9 foizi sanoat chiqindilariga, 1,9-9,5 foizi chiqindilarni kuydirish va boshqa jarayonlarga to‘g‘ri keladi. O‘simliklarga zaharli ta’sir etish qobiliyati asosida, bu gazlarni quyidagi tartibda joylashtirish mumkin: 1) Ғ₂>Се₂ > SО₂ > N0 > СО > СО₂ yoki 2) Се₂ > SО₂ > NН₃ > НС N > Н₂S ( I.I.Polevoy 1989)lik to‘qimalariga kiradi va moddalar almashinuv jarayoniga salbiy ta’sir etadi. Bunday salbiy ta’sir ko‘proq o‘simliklarning eng faol organi bo‘lgan barglarda kuzatiladi. Barg to‘qimalariga o‘tgan zaharli gazlar suvda eriydi va kislota yoki ishqorga aylanadi. Hosil bo‘lgan zaharli birikmalar dastlab hujayra devori va membranaga ta’sir etadi. Membrananing o‘tkazuvchanlik va transport jarayonlari zararlanadi. Ular sitoplazma biokolloidlarining chidamliligini pasaytiradi, xlorofill molekulalarini emiradi, barg to‘qimalarining PH ni o‘zgartiradi. Natijada hujayralardagi modda almashinuv jarayonlari buziladi, fotosintez jadalligi pasayadi, nafas olish sur’ati avval ko‘tariladi va keyincha-lik sekinlashadi. O‘simliklarning xloroplast membranalari va pigmentlar tizimiga SO₂ va Ce₂ gazlari ko‘proq salbiy ta’sir etadi.

Zaharli gazlar ta’sirida o‘simliklarning o‘sish va rivojlanishi sekinlashadi, qarish jarayonlari tezlashadi. Birinchi navbatda ayrim barg to‘qimalari kuchli zaharlanadi va nobud bo‘ladi. Nordon gazlar ta’sirida keng bargli o‘simliklarga nisbatan igna barglilar ko‘proq zararlanadi.

Gazlar ta’siriga chidamli o‘simliklarning og‘izchalari (ayniqsa, SO₂, va Ce₂ gazlariga) juda sezgir bo‘lib, ular og‘izchalarini tez yopib oladi va zaharli gazlarning to‘qimalariga o‘tishini cheklaydi. Ko‘pchilik izlanishlarning ko‘rsatishicha, sho‘r va qurg‘oqchilikka chidamli o‘simliklar gazlar ta’siriga ham chidamli bo‘ladi.

Atmosferaning nordon gazlar bilan ifloslanishi ko‘proq yirik shaharlar va sanoat markazlari hududiga to‘g‘ri keladi. Shuning uchun ham ularda ko‘kalamzorlar hosil qilish jarayoniga ilmiy yondashish, ya’ni gazlar ta’siriga chidamli o‘simliklarni tanlash va tavsiya etish katta axamiyatga ega. Chunki o‘simliklar atmosfera havosini tozalash qurbiga ega bo‘lgan yirik omildir. O‘z navbatida o‘simliklarning gazlar ta’siriga chidamliligini oshirish usullaridan foydalanish ham mumkin. Bularga urug‘larni chiniqtirish, o‘simliklarning mineral oziqlanish jarayonlarini mo‘‘tadillashtirish, suv bilan ta’minlashni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish va boshqalar kiradi. Hatto urug‘larni ekishdan oldin sulfat va xlorid kislotalariningsuyuq eritmasida ivitish ham o‘simliklarning gazlarga chidamliligini oshiradi.