Tabiiy fanlar fakulteti botanika kafedrasi

Yuqumsiz kasalliklarga asosan tashqi muhitning abiotik omillari sabab bo‘ladi. Bularga o‘simliklarning mineral oziqlanish jarayonlarining xamda suv rejimining buzilishi, o‘simliklarga ta sovuq yoki issiq haroratning ta’siri kabilarni ko‘rsatish mumkin. SHuningdek, havo va tuproq tarkibidagi zararli birikmalar, tuproqda to‘planib qolgan gerbitsidlar, noqulay va kuchli yorug‘lik manbalari, radiatsion nurlar, ayrim parazit o‘simliklar va zamburug‘lar tomonidan ajratiladigan toksinlar bunday kasalliklarni tug‘diradi.

Yuqumli kasalliklarni viruslar, bakteriyalar, zamburug‘lar va boshqa biotik omillar vujudga keltiradi. O‘simliklar o‘zining ontogenezida bunday organizmlar ta’siriga duchor bo‘lib kasallanadi. Evolyusiya jarayonida ko‘pchilik yovvoyi o‘simliklarning bunday kasalliklarga nisbatan har xil himoya mexanizmlari yaxshi rivojlangan. Ammo himoya mexanizmlari madaniy o‘simliklarda juda kam taraqqiy etgan. SHuning uchun ham yuksak o‘simliklarning patogen mikroorganizmlarga tabiiy chidamliligi mexanizmini aniqlash va ulardan foydalanish qishloq ho‘jalik ekinlari kasalliklariga qarshi kurash usullarini o‘rganishda katta ahamiyatga ega.YUqumli kasalliklarga uchragan o‘simliklarning me’yoriy metabolitik jarayonlari buziladi. Fotosintez, nafas olish, mineral oziqlanish va boshqa fiziologik jarayonlar izdan chiqadi. Natijada o‘simliklarning ayrim organlari kuchli shikastlanadi yoki o‘simliklar muddatidan oldin nobud bo‘ladi.CHidamlilik — o‘simlik organizmining infeksiyaga javob me’yoridir. Bu o‘simliklarning kasallikni yuqtirmasligi, chegaralab qo‘yishi yoki uning rivojlanishiga to‘sqinlik qilish qobiliyati bilan tavsiflanadi. CHunki tirik organizmga tushgan mikroorganizm uning qarshiligiga uchraydi. SHuning uchun ham ular kasallik tug‘dirishdan oldin o‘zlari nobud bo‘lishlari mumkin (agar organizm shu mikroorganizm turiga nisbatan chidamli bo‘lsa). CHidamsiz o‘simliklar bunday qarshilik ko‘rsata olmaydi. Natijada ular kasallanadi va xatto nobud bo‘lishi ham mumkin. CHidamlilik nospetsifik yoki bir turlarga xos, spetsifik yoki navlarga xos bo‘lishi mumkin.

Nospetsifik — turlarga xos chidamlilik asosida o‘simliklar juda ko‘p miqdordagi saprofit mikroorganizmlar ta’siridan himoya qilinadi. CHidamlilikning bu shakli fitoimmunitet deyiladi (lotincha immunitas — ozod bo‘lish). Bunday chidamlilik nospetsifik bo‘lib, faqat ma’lum turlarga xos bo‘ladi. SHuning uchun ham har bir tur oz miqdordagi qo‘zg‘atuvchilar bilan zararlanadi.

Spetsifik — navlarga xos chidamlilik, nospetsifik chidamlilikni engib, o‘simliklarning kasallantirishi mumkin bo‘lgan parazitlarga bo‘lgan munosabatidir. Bu chidamlilik ayniqsa, madaniy o‘simliklar uchun muhim ahamiyatga ega, chunki ularning 90 foizdan ortig‘i spetsifik patogenlardan zararlanadi. Odatda navlar ayrim pagogenlarga nisbatan chidamli bo‘lib, boshqa patogenlar bilan zararlanishi mumkin. Bu mikroorganizmlar turiga,
ularning virulentlik darajasiga, o‘simlik navining shu mikroorganizm
ta’siriga chidamliligiga,ikkala organizmlarning rivojlanish bosqichlariga, o‘zaro ta’sir sharoiti va muddatlariga bog‘liq bo‘ladi.O‘simliklarning kasalliklarga chidamlilik darajasi turli xil himoyalanish mexanizmlariga asoslangan. Bular asosan ikki guruhdan iborat: konstitutsion va induksiyalangan. Konstitutsion mexanizmlar — o‘simlik to‘qimalarida infeksion jarayongacha mavjud bo‘ladi:

1) o‘simlik to‘qimalari o‘ziga xos tuzilmaviy xususiyatlarga ega bo‘lib, infeksiya kirishiga mexanik to‘siqni ta’minlaydi;

2) antibiotik faollikka ega bo‘lgan moddalarni ajratadi (fitonsidlar, fenollar va boshqalar);

3) parazitlarning oziqlanib, o‘sish va rivojlanishni taminlaydigan moddalarning juda kam hosil bo‘lishi va boshqalar.

Chidamlilikning induksiyalangan mexanizmi — infeksiya ta’siriga o‘simlikning reaksiyasi bilan tavsiflanadi:

1) o‘simliklarning nafas olishi va energiya almashinuv jarayonlari kuchayadi;

2) umumiy nospetsifik chidamlilikni oshirishga yo‘naltirilgan moddalarning to‘planishini ta’minlaydi (fitonsidlar, fenollar, xinonlar, har xil taninlar va boshqalar); 3) qo‘shimcha mexanik himoya to‘siqlari hosil bo‘ladi;

4) yuqori ta’sirchanlik reaksiyalari paydo bo‘ladi;

5) fitoaleksinlar sintezlanadi. Bunday chidamlilikka ega bo‘lgan o‘simliklar hujayrasida parazitning rivojlanishi qiyinlashadi va hatto rivojlana olmay nobud bo‘lishi mumkin.

Nektotrof va biotrof parazitlarga nisbatan chidamlilik mexanizmlari farq qiladi. Nektotrof patogenlar o‘zlari ajratgan gidrolitik fermentlari va toksinlari bilan o‘simlik hujayrasiga ta’sir etadi. Ular toksinlar yordamida o‘simlik hujayrasini o‘ldiradi va hujayrada joylashib oladi. Keyinchalik gidrolitik fermentlar yordamida hujayra tarkibidagi moddalar parchalanadi. Nektotroflar ajratgan toksinlar — fitotoksinlar deyiladi. Fitotoksinlar juda ko‘p o‘simliklarni zararlashi mumkin. Biotroflar o‘simliklar uchun zararli bo‘lgan toksinlarni ajratmaydi. Ular asosan hujayralararo bo‘shliqlarga joylashib, o‘zlarining gaustoriya so‘rg‘ich lari yordamida hujayradan oziqa moddalarni so‘rib oladi. Ular ma’lum muddatgacha o‘simlik bilan birga yashaydi. Ammo zamburug‘larning sporalar hosil qilishidan boshlab o‘simliklar zararlana boshlaydi.

Biotrof parazitlarga chsdamlilik: parazitni aniqlash, yuqori ta’sirchanlik, nekroz doirasini hosil qilish va patogen hayoti uchun zarur bo‘lgan oziqa komponentlaridan maxrum etish, shu doirada fitoaleksinlarni sintez qilib, parazitni nobud etish kabi mexanizmlar bilan tavsiflanadi.

Nektotrof patogenlarga chidamlilik mexanizmi asosan quyidagilardan iborat: parazit toksinlarini neytrallash yoki parchalash, maxsus patotoksinlarga nisbatan o‘simliklar ta’sirchanligining pasayishi; ekzofermentlar faolligini nospetsifik ingibitorlar (fenollar va boshqalar) yordamida to‘xtatish; o‘simlik fermentlari (xitinaza, glyukonaza va boshqalar) yordamida parazit hujayrasining devorlarini zararlash, parazitning gidrolitik fermentlariga qarshi o‘simliklar oqsil-antifermentlarini sintez qilish va boshqalar.Patogenlar (zamburug‘lar, bakteriyalar, viruslar) o‘simlik to‘qimalariga asosan ikki yo‘l bilan kirib oladi: og‘izchalar, chechevichkalar va kutikula; yer usti va ildizlarning mexanik shikastlanishi. Patogenlar birinchi navbatda o‘simlikning ustki qismlariga joylashib, keyinchalik ichkariga o‘tishi munosabati bilan qoplovchi to‘qimalar mexanik to‘siqgina bo‘lib qolmay, toksik to‘siq vazifasini ham bajaradi. CHunki ularda har xil antibiotik (fitonsidlar va fenollar) moddalar saqlanadi.