Tabiiy fanlar fakulteti botanika kafedrasi

VOYAGA YETILISH VA KO‘PAYISH BOSQICHI. Bu bosqichda o‘simliklar eng hayotiy darajada bo‘lib, shonalar, gullar, urug‘lar va mevalar hosil qilish qobiliyatiga ega bo‘ladi. O‘simliklar rivojlanish hususiyatlari asosida bir yillik, ikki yillik va ko‘p yillik guruhlarga bo‘linadi. Ularning ontogenezlari bir-biridan keskin farq qiladi. Hayotida bir marta gullab meva tuguvchi o‘simliklar monokarpik deyiladi. Bularga barcha bir yillik o‘simliklar, ayrim ikki yilliklar (sabzi, karam, piyoz) kiradi. Ko‘p yillik o‘simliklarning ichida ham monokarpiklar bor. Masalan, bambuk 20-30 yil yashab, bir marta gullaydi va mevasi etilgandan keyin quriydi. Meksika agavasi vatanida 8-10 yilda va Evropada 50 yilda bir marta gullaydi (gul to‘plamining balandligi 10 m bo‘lib, 1,5 mln.ga yaqin gulchadan iborat). O‘rta Osiyo cho‘llarida yashaydigai ferula o‘simligi ko‘p yil yashaydi, hayotida bir marta gullaydi va o‘ladi. Hayotida ko‘p marta gullab meva tugadigan o‘simliklar polikarpik o‘simliklar deyiladi. Bularga barcha ko‘p yillik o‘simliklarni misol qilib ko‘rsatish mumkin. Barcha mevali daraxtlar ham shular jumlasiga kiradi.
O‘simliklarning gullash bosqichiga o‘tishi murakkab jarayonlardan iborat bo‘lib, ichki va tashqi omillarga bog‘lik. Ekologik omillardan harorat (yarovizatsiya), kecha-kunduz, yorug‘lik va qorong‘ilik davrlarining almashib ta’sir etishi (fotoperiodizm) yoki endogen omillar o‘simliklarning gullash jarayonida muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. YArovizatsiya, ya’ni past haroratning ta’siri asosan kuzgi o‘simliklar uchun zarur hisoblanadn. Bunday zarurat bo‘lmagan o‘simliklar baxorilar deyilali. YArovizatsiya, odatda 1-3 oygacha davom etib, eng samarador harorat 0⁰ dan 7⁰ gacha hisoblanadi. Issiqsevar o‘simliklarda esa 10-13⁰S bo‘lishi mumkin. SHu omilning ta’siri asosan bo‘linib ko‘payish jarayonidagi faol hujayralarda sodir bo‘ladi (murtakda, poyada va barglardagi apikal meristemalarda). Bu jarayonlarning fiziologik tabiati hozirgacha to‘la o‘rganilmagan. Lekin ayrim o‘simliklarning to‘qimalarida yarovizatsiya natijasida ko‘payish aniqlangan. Ayrim o‘simliklar yarovizatsiyasiz gullaydi, boshqalarining esa gullash vaqti past harorat ta’sir etganda ancha tezlashadi. Birinchi marta fotoperiodizm tushunchasini amerikalik olimlar U. Garner va G.A.Allard (1920-1923) kiritdilar. Kecha-kunduz yorug‘lik davrining uzun yoki qisqa bo‘lishi ham o‘simliklarning gullash tezligiga faol ta’sir etadi. Bu ta’sir o‘simlik turlariga bog‘liq bo‘lib, ular uzun kunlik (DD), qisqa kunlik (QD) va neytral guruhlarga bo‘linadi. Uzun kunlik o‘simliklarga asosan g‘allalar, kungaboqar, lavlagi va boshqalarni misol qilish mumkin. Bu o‘simliklar kecha-kunduzning yorug‘lik davri qancha uzun bo‘lsa, shuncha tez gullash bosqichiga o‘tadi. Qisqa kunlik o‘simliklarga — sholi, kanop, makkajo‘xori, g‘o‘za, tamaki va boshqalar kiradi. Bu o‘simliklar kecha-kunduzning yorug‘lik davri 12 soatdan kamroq bo‘lganda tezroq gullaydi. Ayrim o‘simliklar — grechixa, no‘xat va boshqalarning gullash tezligiga kunning uzunligi ta’sir etmaydi. O‘simliklar fotoperiodik ta’sirni asosan barglari orqali qabul qladi. CHunki barglarda fitogormonlar uchraydi va ular to‘lqin uzunligi 660 nm va 730 nm bo‘lgan qizil nurlarni o‘zlashtiradi.