Tabiiy fanlar fakulteti

1.3. Gurupa elementlariga umumiy xarakteristika.
Guruhning barcha elementlari uch valentli, ammo atom sonining ko'payishi bilan valentlik 1 ga teng(Tl asosan bir valentli).
B-Al-Ga-In-Tl seriyasida kislota kamayadi va R(OH)₃ gidroksidlarining asosliligi oshadi. H₂VO₃ kislota, Al(OH)₃ va Ga(OH)₃ amfoter asoslar, In (OH)₃ va Tl (OH)₃ tipik asoslardir. TlOH - bu kuchli tayanch.
Keling, faqat ikkita elementning xususiyatlarini ko'rib chiqamiz: batafsil - alyuminiy, p-metallarning odatdagi vakili sifatida, amalda nihoyatda keng qo'llaniladigan va sxematik ravishda - bor, "yarim o'lchovlar" ning vakili sifatida va kichik guruhning boshqa barcha elementlariga nisbatan anomal xususiyatlarni namoyish etadi.
Alyuminiy Yer yuzida eng ko'p uchraydigan metalldir (barcha elementlar orasida 3-o'rin; yer po’stining 8%). Bu tabiatda erkin metall sifatida uchramaydi; alumina oksidi (Al₂O₃), boksit (Al₂O₃ * H₂O) qismidir. Bundan tashqari, alyuminiy loy, slyuda va dala shpatlari kabi jinslarda silikat sifatida uchraydi.
Alyuminiyning yagona barqaror izotopi bor, ularning ikkitasi: 19,9% va 80,1%.



Talliy
Alyuminiy Indiy


1.4 Alyuminiyning olinishi.
Aliyuminiyning tashqi elektron qavatida s² - p¹ elektronlar mavjud.Alyuminiy atomining tashqi qavatidan oldingi qavatida bo’sh d- orbitallar bo’lgani uchun ko’pgina xossalari bilan bordan farq qiladi. Bundan tashqari, alyuminiy atomi sp³ d² va sp³ gibridlangan holatda bo’la oladi. Shuning uchun alyuminiy kation, anion, kompleks birikmalar hosil qiladi. Alyuminiyning oksidlanish darajasi +3 ga, koordinatsion sonlari esa 4 va 6 ga teng. Tabiatda uchrashi. Alyuminiy tabiatda asosan alyumosilikatlar, ortoklaz K₂O₃ · Al₂O₃ · 6SiO₂ albit Na₂O·Al₂O₃ ·6SiO₂ anorit CaO · Al₂O₃ · 6SiO₂ kaolinit Al₂O₃ · 2SiO₂ · 2H₂O menerallari holida uchraydi. Bulardan tashqari, alyuminiy boksit Al ₂O₃ · nH₂O, kriolit Na₂AlF₆ lar holida keng tarqalgan.
Olinishi. Alyuminiyni birinchi bo’lib Erstedt va Vyoler alyuminiy xloridni metalli bilan qaytarib olishgan. Keyinchalik Devil alyuminiy qo’shaloq tuzlarini AlCl₃ ∙ NaCl natriy metallik bilan qaytarib, toza alyuminiy olishga erishgan. Alyuminiy olishning sanoatda elektroliz usuli kashf etilgandan so’ng uni P.T. Fedotov nazariyasi asosida olish odat bo’ldi. Bu usul termik ishlov berilgan boksitni suyuqlantirib, grafitdan yasalgan elektrodlar yordamida elektroliz qilishga asoslangan. Bunda boksitningsuyuqlanish temperaturasini pasaytirish maqsadida ftoridlar (CaF₂, MgF₂, AlF₃) qo’shiladi. Alyuminiy – oqish kumushrang, yaltiroq, yengil, plastic, elektrni va issiqlikni yaxshi o’tkazadigan, kuchsiz paramagnet xossasiga ega bo’lgan amfoter metal. Kukun holidagi alyuminiy havoda qizdirilganda oksidlanadi va Al₂O₃ hosil bo’ladi:
4Al +3O₃ → 2Al₂O₃ +Q
U amfoter xossasiga ega bo’lgani uchun kislotalar, ishqorlar bhilan reaksiyaga kirishadi:
2Al + 6HCl → 2AlCl₃ + 3H₂
2AL + 5NaOH + 6H₂O → Na₃[Al(OH)₆] +3H₂
Alyuminiy yuqori temperaturada d - oilasi elementlari bilan issiqlikka chidamli qotishmalar, qizdirilganda galogenlar bilan birikib AlF₃ tarkibli galogenidlar xosil qiladi (F₂, Cl₂, J₂ va hokazo). Alyuminiyning bu galogenidlari yaxshi gidrolizga uchraydi va ishqoriy metallarning gidridlari bilan birikib kompleks birikmalar hosil qiladi:
AlCl₃+3 H ₂O → Al(OH)₃ + 3HCl
AlCl₃ + 4LiH → Li[AlH₄] + 3LiCl
Alyuminiy to’g’ridan - to’g’ri vodorod bilan birikmaydi. Uning vodorodli reaksiyaga kirishib litiy almogidrid hosilqiladi:
3Li [AlH₄] + AlCl₃ → 4AlH₃ + 3LiCl
AlH₃ – alyuminiy gidridtermik beqarorbirikma, ishqoriy metal gidridlari bilan kompleks birikmalar hosil qiladi.
NaH + AlH₃ = Na[AlH₄]
2NaH + Na[AlH₄] = Na₃[AlH₆]
3BH₃ + AlH₃ = Al[BH₃]₃
Alyuminiy qizdirilganda azot bilan birikibAlN alyuminiy nitrid, oltingugurt bilan birikib Al ₂O₃ alyuminiy sulfid, uglerod bilan birikib Al₄C₃ alyuminiy karbid hosil qiladi. Alyuminiyning deyarli barcha tuzlari kristallogidratlardir.Shuning uchun tarkibiga bir nechta suv molekulalarini biriktirib oladi:
AlCl₃ * 6H₂O; Al₂(SO₄)₃ * 18H₂O; Al(NO₃)₃ * 9H₂O
Alyuminiyning bu birikmalari ko’pgina tuzlar bilan qo’shaloq tuz achchiq tosh hosil qiladi. Alyuminiyning sanoatda eng ko’p ishlatiladigan birikmalari Al ₂O ₃va Al(OH)₃ dir. Alyuminiyning olinishi. Erstedt va Vyoler alyuminiy xloridga
metall holidagi kaliy ta’sir ettirib alyuminiy olganlar:
AlCl₃ + 3K → Al + 3KCl
Hozirgi vaqtda alyuminiy olish uchun 1886 - yilda Geru va Holl topgan elektroliz usulidan foydalaniladi. Bu metod nazariyasi P. T.
AlCl₃ + 4LiH → Li[AlH₄] + 3LiCl
Alyuminiy to’g’ridan – to’g’ri vodorod bilan birikmaydi. Uning vodorodli birikmalari bilvosita usul bilan hosil qilinadi. LiH ko’proq miqdorda olinsa AlCl₃ bilan realsiyaga kirishib litiy almogidrid hosil qiladi:
3Li[AlH₄] + AlCl₃ → 4AlH₃ + 3LiCl
Hozirgi vaqtda alyuminiy olish uchun 1886 - yilda Geru va Holl topgan elektroliz usulidan foydalaniladi. Bu metod nazariyasi P.T.Fedotev tomonidan taklif etilgan. Bunda xom ashyo sifatida biksit (Al₂O₃ · nH₂O) dan foydalaniladi. Avval biksitdan alyuminiy oksid olinadi, so’ngra alyuminiy aksidning suyuqlantirilgan kriolindagi eritmasi elektroliz qilinadi.Suyuq aralashmada 6-8 % Al₂O₃, 92 - 94% Na₃AlF ₆bo’ladi. Suyuqlangandan foydalanishning sababi, shundaki, Al₂O₃ bilan Na₃AlF₆ 962⁰C da suyuqlanadigan evtektik qotishma hosil qiladi; bu evtektik qotishma tarkibida 10 % Al₂O₃ bo’ladi. Shu sababli elektrolizni pastroq temperaturada olib boorish mumkin. Elektrolitning suyuqlanish temparaturasini yanada pasaytirish maqsadida unga turli ftoridlar (CaF₂, MgF₂ yoki AlF₃) qo’shiladi. Elektroliz protsessi 900⁰C atrofida olib boriladi. Anod sifatida grafit tayoqchalar va katod sifatida esa presslangan ko’mir yoki grafit ishlatiladi. Suyuq aralashmadagi alyuminiy oksid Al³⁺ va O^2- ionlariga parchalanadi: Tok erilganida Al³⁺ ionlari katodda zaryadsizlanadi: 2Al³⁺ + 6e → 2 Al, O ^2-ionlari esa anodda zaryadsizlanadi: 3O^2- →11 / 2O² + 6e Anodda ajralgan kislorod ko’mir bilan reaksiyaga kirishib CO va CO₂ hosil qiladi. Elektrolizyor tubiga suyuq omaki alyuminiy yig’iladi. So’ngra u elektrolitik usulda tozalanadi: homaki alyuminiydan anod o’rnida, toza alyuminiydan esa katod sifatida foydalanib, tarkibida 99,99% Al bo’lgan toza mahsulot olinadi.