Tabiiy fanlar fakulteti

1.6. Alyuminiy birikmalari.
Alyuminiy o’zining barcha barqaror birikmalarida +3 valentli bo’ladi. Alyuminiy oksid Al₂O₃ ning bir necha shakl o’zgarishlari mavjud, bulardan muhimlari α-Al₂O₃ va γ- Al₂O₃ dir. α - Al₂O₃ nihoyatda barqaror va u korund mineralini tashkil qiladi. Korund oq tusli kristall modda, u romboedrik kataklarda kristallanadi. Uning qattiqligi moso shkalasida 9 ga teng (olmosniki -10): 2046⁰C da suyuqlanadi. Alyuminiy oksidning hosil bo’lish issiqligi ∆H = - 399 kkal mol dir. Shuning uchun alyuminiy juda ko’p metal oksidlaridan kislorodni tortib olib, metallni qaytaradi, masalan:
8Al + 3Fe₃O₄ → 4Al₂O₃ + 9Fe + 795 kkal
Bu reaksiya natijasida ko’p miqdorda issiqlik ajralib chiqadi, temperatura 3500⁰C ga ko’tariladi. Shunga o’xshahs reaksiyalar yordamida oksidlardan metallar N.N.Beketovning alyuminotermik usulida olinadi. Korund ximiyaviy moddalar ta’siriga nohoyatda chidamli modda. Xira korunddan jilvir, tigel pechlarning astallari va boshqa o’tga chidamli buyumlar tayyorlanadi. Jilvir uchun kerakli korund, boksitlarni elektr pechda qizdirish yo’li bilan olinadi. Tiniq korund (yoqut ko’rinishida) kuchli nur chiqaruvchi lazerlarning tarkib qismlari uchun ishlatiladi.Kuchli lazerdan chiqqan ignasimon yorug’lik dastasi bir necha million atmosferaga teng yorug’lik bosimi ko’rsatadi. Bular yordamoda qattiq tog’ jinslarini teshish, yerning sun’iy yo’ldoshlarini bir orbitadan ikkinchi orbitaga kuchirish mumkin. Hozirgi vaqtda yoqut ham sun’iy usulda olinadi (buning uchun kukun holidagi Al₂O₃ bilan xrom oksid aralashmasi qizdirib suyuqlantiriladi). γ- Al₂O₃ kubsimon panjarada kristallanadi, u yaxshi adsorbent (ya’ni boshqa moddalarni singdiruvchi) sifatida xromatografiyada ishlatiladi. Alyuminiy (I) – oksid Al₂O₃uchuvchan modda bo’lib, alyuminiy bilan Al₂O₃ aralashmasi yuqori temperaturada qizdirilganida hosil bo’ladi. Alyuminiy gidroksid Al(OH)₃. Alyuminiy tuzlari eritmasiga ishqorlar ta’sir ettirilganda Al(OH)₃ cho’kmasi hosil bo’ladi. U pH=4,1 -6,5 qiymatga ega bo’lgan kuchsiz kislotali muhitda cho’kadi; suvda kam eriydi; uning eruvchanlik ko’paytmasi.
Al(OH)₃ Kislota kabi dissotsilanish
Al(OH)₃ = H⁺ +AlO^2- + H₂O
Konstantasi 4·10-13 mol/l; Al(OH)₃ amfoter elektrolit uning asos tarzida to’la dissotsialanish konstantasi 1·10^-33 ga teng. Al(OH)₃ ishqorlarda ham, kislotalarda yaxshi eriydi.(yoqut ko’rinishida) kuchli nur chiqaruvchi lazerlarning tarkib qismlari uchun ishlatiladi. Kuchli lazerdan chiqqan ignasimon yorug’lik dastasi bir necha million atmosferaga teng yorug’lik bosimi ko’rsatadi. Bular yordamoda qattiq tog’ jinslarini teshish, yerning sun’iy yo’ldoshlarini bir orbitadan ikkinchi orbitaga kuchirish mumkin. Hozirgi vaqtda yoqut ham sun’iy usulda olinadi (buning uchun kukun holidagi Al₂O₃ bilan xrom oksid aralashmasi qizdirib suyuqlantiriladi). γ - Al₂O₃ kubsimon panjarada kristallanadi, u yaxshi adsorbent (ya’ni boshqa moddalarni singdiruvchi) sifatida xromatografiyada ishlatiladi. Alyuminiy (I) – oksid Al₂O₃ uchuvchan modda bo’lib, alyuminiy bilan Al₂O₃ aralashmasi yuqori temperaturada qizdirilganida hosil bo’ladi. NaAlO₂ – natriy metalalyuminiy deb yuritiladi. Magniy metalyuminat Mg(AlO₂)₂ tabiatda shpinel nomli mineral tarzida uchraydi. Eritmadan cho’kadigan alyuminiy gidroksidning holati eritmadagi pH qiymatiga va temperaturaga bog’liq. Pas temperaturada cho’kkan gidroksid gel xossalariga ega, u asta-sekin qisman kristall shaklga o’tadi. Yuqori temperaturada (1500^oC larda kislotalar eritmadan AlO(OH) tarkibli cho’kma hosil bo’ladi. Juda yuqori temperaturada alyuminiy gidroksid γ - Al₂O₃ ga aylanadi. 1000^oC dan yuqorida α - Al₂O₃ hosil bo’ladi. AlO(OH) ning kristallik shakl – o’zgarishi tabiatda diasp nomli mineral holida uchraydi. Diaspar 420^oC gacha qizdirilgand α- Al₂O₃ ga aylanadi. Al³⁺ ioni kichik radiusli (uning radiusi 0,57 Ǻ) va katta zaryad bo’lgani uchun, kuchli qutblovchi ta’sir ko’rsatadi. Shu sababli alyuminiy tuzlari eritmalardan suv molekulalari bilan birga kristallanadi:
Masalan:
Al₂(SO₄)₃ · 18H₂O; Al(NO₃)₃ · 9H₂O; AlCl₃ · 6 H₂O
Agar alyuminiy sulfat eritmasiga K₂SO₄ yoki (NH₄)₂SO₄ qo’shib, hosil bo’lgan aralash eritma bug’latilsa.kaliyli yoki NaAlO₂ – natriy metalalyuminiy deb yuritiladi. Magniy metalyuminat Mg(AlO₂)₂ tabiatda shpinel nomli mineral tarzida uchraydi. Eritmadan cho’kadigan alyuminiy gidroksidning holati eritmadagi pH qiymatiga va temperaturaga bog’liq. Pas temperaturada cho’kkan gidroksid gel xossalariga ega, u asta-sekin qisman kristall shaklga o’tadi. Yuqori temperaturada 1500^oC larda kislotalar eritmadan AlO(OH) tarkibli cho’kma hosil bo’ladi. Juda yuqori temperaturada alyuminiy gidroksid γ- Al₂O₃ ga aylanadi. 1000 0C dan yuqorida α- Al₂O₃ hosil bo’ladi. AlO(OH) ning kristallik shakl – o’zgarishi tabiatda diasp nomli mineral holida uchraydi. Diaspar 420⁰C gacha qizdirilganda α - Al₂O₃ ga aylanadi. Al³⁺ ioni kichik radiusli (uning radiusi 0,57 Ǻ) va katta zaryad bo’lgani uchun, kuchli qutblovchi ta’sir ko’rsatadi. Shu sabab alyuminiy tuzlari eritmalardan suv molekulalari bilan birga kristallanadi;
Masalan:
Al₂(SO₄)₃ · 18H₂O; Al(NO₃)₃ · 9H₂O; AlCl₃ · 6H₂O
A
lyuminiy tuzlari rangsiz, (fosfat, silikat va yana bir nechalaridan tashqari) suvda yaxshi eriydi. Ularning ba’zilala chunonchi Al₂S₃. Al(CH₃COO)₃ to’liq gidrolizlanadi. Kuchli kislotalarning alyuminiy tuzlari (alyuminiy sulfat, alyuminiy nitrat ham suvda gidrolizlanadi, ular kislotali reaksiya namoyon qiladi. Alyuminiy sulfat suvni tozalashda, qog’oz ishlab chiqarishda va hokazolarda ishlatiladi. Agar alyuminiy sulfat eritmasiga K₂SO₄ yoki (NH₄)₂SO₄ qo’shib, hosil bo’lgan aralash eritma bug’latilsa.kaliyli yo ammoniyli achchiqtoshlar ristallanadi. Achchiqtoshlar kristallanadi. Achchiqtoshlar kaliy va alyuminiy sulfatlardan iborat qo’shaloq tuzlardir. Achchiqtoshlar sanoatda, meditsinada, qandolatchilikda ishlatiladi. Alyuminiy xlorid AlCl₃ (yoki Al₂Cl₆) ko’pincha organic sintezlarda katalizator sifatida ishlatiladi. Alyuminiyning bir qancha organik birikmalari ma’lum.