Tafakkur ziyosi
Yüklə 4,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ilmiy-uslubiy jurnali 2021/4-son 86 muvofiq axloqiy tushunchalar, axloqiy barkamolikning muhim tomonlaridandir. Sulaymon Boqirg‘oniy inson kamolotining muhim axloqiy jihatlarini ham tahlil etadi va har biriga ta’rif beradi. Masalan: adolatni ruhiy hayotning bosh mezoni sifatida ko‘rsatadi. Inson qanoat, jasurlik, donolik bilan adolatga ega bo‘ladi, yomon illatlardan o‘zini tiyib, yaxshilikni mustahkamlaydi, haqiqiy ruhiy lazzat oladi. Insondagi ijobiy axloqiy xislatlarga saxiylik, chidamlilik, kamtarlik sevgi- muhabbat, mo‘tadillik, aqllilik, ehtiyotkorlik, qat’iyatlilik, sadoqat, uyatchanlik, ijrochilik va boshqalarni kiritadi. “Sulaymon fikricha, inson dunyoga ko‘ngil qo‘ymasligi, uning botqog‘idan o‘zini xalos eta olishi lozim, shundagina u haqiqiy maqsadiga yetisha oladi. Umr – ne’mat, uning har bir oni g‘animat, oxirat tadorigini ko‘ra olish esa baxt: Dunyo sevmak xatolarning boshi teyu, Ul Mustafo bizni ogoh qilmadimu? Yoki: Turmagil yigitman deb fasod qilib, Telim chechak ochilur vaqtda so‘lmadimu?” 3 Qanoat va mo‘tadillikni insonning hissiy quvvatiga kiritadi, chidamlilik, aqllilikni g‘azab quvvatiga donolik, ehtiyotkorlikni ziyraklikka, sadoqat, uyatchanlik, ijrochilik, achinish, sofdillikni tafovut quvvatiga kiritadi. Olim qanoatni hissiy fazilatlardan sanaydi va inson o‘zini tamagirlikdan tiysa, mo‘tadillikka rioya etsa, o‘zida hirsning namoyon bo‘lishini yengadi, inson yomon illatlarni yengishda o‘z imkoniyatlarini ongli sarf etishi lozim deydi. Sulaymon Boqirg‘oniy yuksak axloqiy hislatlarga yana kishilarning bir- birlariga do‘st bo‘lib, yashashi, hamkorlik qilishini ham kiritadi. Chunki har bir kishi jamiyatda odamlar bilan birga yashar ekan, ular bilan do‘stona yashashga intiladi. Sulaymon Boqirg‘oniyning fikricha, kishi aqliy va jismoniy jihatdan qanchalik yetuk bo‘lmasin agar undagi bilish va kuch islomiy axloq me’yorlariga mos tushmasa, bunday kishi jamiyatning haqiqiy a’zosi hisoblana olmaydi va u jamiyatga foyda keltira olmaydi. O‘zi uchungina yashamasdan 3 ESHMUHAMEDOVA, M.(2020). Сулаймон Бақирғаний, Milli Kültür Araştırmaları Dergisi, Cilt4, Sayı2, 121-129. Gönderim Tarihi: 17 Aralık 2020 / Kabul Tarihi: 20 Aralık 2020. 4 Тарикат Ясавийа и Крым. Сулейман Бакыргани: дастаны и хикматы М. Государственный республиканский центр русского фольклора 2015. - 208 с. xalq uchun umum manfaati uchun yashashga intiluvchi kishilarni Sulaymon Boqirg‘oniy yaxshi axloqli insonlar deb hisobladi. Mutafakkir o‘zining axloqiy qarashlarini, ya’ni ijtimoiy munosabatlar, jamiyatning barcha tabaqalari o‘rtasidagi axloqiy munosabatlarni amaliyotga tayangan holda yoritadi. Bu axloqiy xulq odob tamoyillari, talab va vazifalari butun asr davomida qahramonlarning o‘zaro munozaralari asosida ifodalanadi. Unda barcha tabaqa va toifa vakillari ijtimoiy guruhlarning o‘zaro munosabati, axloqi, muomala talablari bayon etiladi. Turli kasb egalariga xos xislatlar, odatlar, malaka va ko‘nikmalarni ajratib ko‘rsatadi 4 . Sulaymon Boqirg‘oniy “Qiyinchiliklarda hamdard tayanch bo‘ladigan sadoqatli, ta’magir, hasadchi bo‘lmagan aqlli, ilmli, muruvatli kishilarni do‘st tutish mumkin” – deb ta’kidlaydi. Shuningdek, do‘st bilan dushmanni ajrata bilish dushman oldida o‘zini ojiz ko‘rsatmaslik, kuchli dushman va xiyonatchi chaqimchi, sir ochuvchi do‘stdan saqlanishni maslahat berdi. U quyidagi xislatlarni har bir kishi o‘zida tarkib toptirishni ta’kidlaydi. Bular o‘zidan zo‘r kishi bilan urushmaslik, hasadchi kishi bilan birga jamoat o‘rtasida o‘tirmaslik, nodon bilan munozara qilmaslik, riyokor, ikkiyuzlamachi kishi bilan do‘st bo‘lmaslik, yolg‘onchi kishi bilan muomala qilmaslik, baxil bilan suhbatda bo‘lmaslik, dushman kishi bilan bir yerda ko‘p o‘tirmaslik, kishilarga sir aytmaslik, biror kishi aybingni aytsa, shu aybni yo‘qotishga harakat qilish, biror kishini ortiqcha maqtash yoki ortiqcha yomonlamaslik, muhtoj bo‘lgan odamni hojatini chiqarish, kechirimli bo‘lish, kichiklarga mehribon bo‘lish, bir ishni ikki kishiga buyurmaslik ya’ni hayotiy tavsiyalardir. “Shoir bu dunyoni “ko‘hna rabot” ga o‘xshatadi. Inson mana shu “ko‘hna rabot”ga nima uchun va qancha muddatga kelganligini unutmasligi lozim. Shundagina u o‘z zimmasidagi vazifasi va xilqatlik mas’uliyatini yoddan chiqarmaydi: Ayo do‘stlar, bu dunyodur ko‘hna rabot, Jumla jonliq bu dunyodin ko‘char IJTIMOIY FANLAR |