Tafakkur ziyosi
Yüklə 4,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
15 Исомиддинов З. Сув нафақат тириклик манбаи, балки ҳаётнинг энг улуғ мўъжизасидир // Ҳуррият. 2018 йил 28 март.
16 Дала ēзувлари. Наманган вилояти Тўрақўрғон тумани Шаҳанд қишлоғи. 2018 йил. 17 Мусақулов А. Ўзбек халқ лирикаси. – Б. 204. 18 Календарные обычаи и обряды народов Восточной Азии: Годовой цикл. – Москва: Наука, 1989. – С. 34. Folklorshunos olim A.Musaqulovning qayd qilishicha, tarixan tush animistik tasavvurlar bilan bog‘liq bo‘lganligi uchun tushni suvga aytish xosiyatli hisoblangan 17 . Suvga qarab irim qilish, unga biror narsa tashlab fol ochish dunyoda keng tarqalgan ishonchlardandir. Masalan, xitoy qizlari suvga ataylabdan tashlagan gullari juft-juft bo‘lib oqsa, o‘zi yoqtirgan yigit bilan kelajakda turmush qurishlariga astoydil ishonganlar 18 . Aynan tushni suvga aytishning boisi, suv (ayniqsa, oqar suv) yonida unga qarab o‘tirgan insonning barcha salbiy energiyasi u bilan birga oqib ketarkan. Shu sabab yomon tush ko‘rgan odamning tushidagi barcha balo-qazolar suv bilan oqib ketadi deb hisoblashgan. O‘zbeklarda biron-bir yaxshi niyat bilan duo qilingan chog‘da keksalar: “Suvdek serob bo‘lgin”, – deyishadi. Shu o‘rinda, avvalo, suvning odamlar tasavvurida bitmas- tuganmas boylik deb hisoblanganligi, boshqa tarafdan, uning serpushtlik ramzi sifatida e’zozlanganligini anglashimiz mumkin. Suv bilan bog‘liq tarbiya. Bolalarga avvallari doimiy ravishda suvning kundalik hayotimizdagi bebaho o‘rni va uning tashnalikni qondirish vositasi, hayotning asl manbai sifatida beqiyos ne’mat ekanligi ta’kidlanib, uning har bir tomchisi nihoyatda qadrlanishi zarurligi betinim o‘rgatib borilgan. Ayniqsa, kundalik turmush tarzida suvni behad e’zozlash, behuda sarflanishiga yo‘l qo‘ymaslik kerakligi uqtirib kelingan. Shuningdek, bolalarga oqar va oqmas suvga tuflash, unga yozilish, chiqindi tashlab ifloslantirish katta gunoh bo‘ladi, deb nasihat qilingan. An’anaga ko‘ra, qizlar o‘n yoshgacha bo‘lgan davridan boshlab oiladagi oshxona ishlariga o‘z onasi va katta yoshdagi opalari tomonidan o‘rgatilgan. Ular ovqat tayyorlashni o‘rganishdan oldin oshxona idishlarini yuvib tozalashga undalgan. Oldinlari vodoprovodlar bo‘lmaganligi bois uyning oshxonasida maxsus belgilangan yerdan suv olinib, idish yuvilgan. Idishlar yuvib bo‘linganidan so‘ng, azaliy odatga binoan, IJTIMOIY FANLAR “TAFAKKUR ZIYOSI” ilmiy-uslubiy jurnali 2021/4-son 84 guruch suvi, sut va qatiq solingan idishlar yuvilgan suvlar mevali daraxtlar tagiga to‘kilgan. Shuningdek, qizlar yoshligidan boshlab mehmon kelsa, tabassum bilan kutib olishga, qo‘liga darrov suv quyishga, epchillik bilan harakat qilishga, epli bo‘lishga o‘rgatiladi. Farg‘ona vodiysida buvilar, onalar erta tongda turishda fazilat juda ko‘p ekanligi bois saharda turib, darvozalarni ochish zarurligini uqtirishadi. Erta tongdan xonadon darvozalari ochiladi, ko‘chalarga suv sepilib, supuriladi. O‘z navbatida, o‘g‘il bolalarga ham yoshligidanoq ro‘zg‘orni yuritish va jismoniy mehnat bilan bog‘liq yumushlar qatori mehmondorchilik an’anasi o‘rgatib borilgan. Bolalar kattalarning hurmati uchun o‘rnidan turib salom berish, ularning qo‘liga zudlik bilan suv quyish, tayyorlangan taomni oldin yoshi ulug‘ insonlarga uzatish, umuman, kattalarga ehtirom ruhida tarbiyalangan. Ayniqsa, mehmon kelgan paytda dasturxon atrofida o‘tirganlar qo‘l yuvishi uchun suv quyish odati o‘ziga xos sanaladi. Aksariyat hollarda bu yumush yosh bolalarga buyuriladi. Qo‘lini yuvayotgan kishilar ham suv quyayotgan bolaga «Umring suvday uzun bo‘lsin», «Baxtli bo‘l», «Umringga baraka bersin», «Niyatlaring amalga oshsin», «Alloh umringni suvdek serob va uzun qilsin» degan tilaklarni bildiradilar. Taomdan avvalgi suv iliq holatda qo‘lga quyilsa, ziyofatdan keyingisi qo‘ldagi moy yuqini ketkizar darajada issiqroq tayyorlangan bo‘ladi. Suv mehmon qo‘liga uzib-uzib quyiladi. Birinchi navbatda, o‘ng tomondan o‘tirgan mehmonlardan boshlab suv quyiladi, taomdan keyin esa suv quyish chap tomondan boshlanadi 19 . Hozirgi kunda ham vodiyda ko‘p hollarda mehmonlar kelgan paytda uyning hovlisida ular qo‘liga ehtirom bilan suv quyib, so‘ngra uy ichiga, mehmonxona sari taklif etiladi. An’anaga ko‘ra, mehmon qo‘liga suv quyayotgan kishi uzib-uzib uch marta quyishi, shundan keyingina unga sochiq tutishi kerak bo‘lgan. O‘z navbatida, qo‘lni yuvgan kishi qo‘lining barmoqlarini silkitmagan holda sochiq bilan artishi joiz. Qo‘l yuvilganda uni silkitib chor-atrofga suv 19 Худди шундай одат бошқа туркий халқлар, хусусан, қирғизларда ҳам мавжуд. Бу ҳақда батафсилроқ қаранг: Сувнинг сўроғи. – Бишкек: Айгине маданий-тадқиқот маркази, 2017. – Б. 7. sachratilsa, u kishi va oilasidan qut-baraka ketadi deyiladi. Agarda qo‘lni silkitib, qolgan suv erga tushiriladigan bo‘lsa, shaytonlar ko‘payadi deb hisoblanadi. Olis yurtlarga biror yumush bilan otlangan kishining safari bexatar bo‘lsin deb, uning ortidan suv sepiladi. Safardagi kishi o‘zi bilan birga har doim o‘z ota yurtining noni bilan suvini olib yurgan. So‘x tojiklarida safarga ketayotgan kishining qadami xayrli, ishi omadli kelishi uchun uning oyog‘i ostiga suv sepiladi. Chunki, xalqona qarashlarga ko‘ra, suv ro‘shnolik ramzi hisoblangan. To‘y marosimiga kechikib kelgan yaqin urug‘- aymoqlarga ham ular suvdek serob bo‘lsinlar degan ezgu niyatda suv sepilgan. Ba’zi bir kishilarning yangi uy quriladigan yerga suv to‘la kosani tun bo‘yi qo‘yib qo‘yish odati ham mavjud bo‘lgan. Agar suv aynimay yaxshi tursa, bu joy uy solishga munosib deb topilar, agar suv buzilgudek bo‘lsa, bu yer avvaldan o‘zi xosiyatsiz ekan deb qurilishga boshqa joy tanlangan. Yuqoridagi ma’lumotlardan shunday xulosaga kelish mumkinki, ayrim tabiat unsurlari singari suv ham behad muqaddas hisoblangan. Suv bir vaqtning o‘zida insonlar chanqog‘ini qondiruvchi hamda ularni poklovchi, dardiga darmon bo‘luvchi vosita vazifasini bajargan. Suv bilan bog‘liq turli mifologik qarashlar ham qadim ajdodlardan keyingi avlodlarga an’ana tarzida o‘tib kelgan. Shuningdek, suv poklanish manbai bo‘lgani sababli insoniyat qadimdan tozalikka katta e’tibor berib keladi. Lekin aynan suvni asrab-avaylash va uning ilohiy ahamiyati bilan bog‘liq diniy-mifologik qarashlar deyarli unutilib ketdi. Shu sababli hozirda suv bilan bevosita bog‘liq bilim, qarashlarni mujassamlashtirgan mintaqaviy madaniyatlarni turli ilm-fanlar (tarix, madaniyatshunoslik, etnologiya, ekologiya, folklorshunoslik) nuqtayi nazaridan ilmiy asosda o‘rganish, ijobiylarini aholi, xususan, yoshlar ongi va qalbiga singdirish ekologik madaniyatning shakllanishi va uning yanada mustahkamlanishiga asos bo‘ladi. IJTIMOIY FANLAR |