Tafakkur ziyosi
Yüklə 4,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
87
“TAFAKKUR ZIYOSI” ilmiy-uslubiy jurnali 2021/4-son ermish” 5 . Sulaymon Boqirg‘oniy inson xulq- atvoridagi fazilatlar asta-sekin hosil bo‘ladi, deb hisoblar edi. Agar inson biron- bir ijobiy axloqiy fazilatlarga ega bo‘lmasa u buni harakat qilib, o‘zida vujudga keltirishi, yomon illatlardan esa o‘z irodasi bilan xalos bo‘lishi kerak, deb ta’kidlaydi. Sulaymon Boqirg‘oniy tasavvurlaridagi komil insonga xos bo‘lgan eng yuksak fazilatlarga ijodkorlik, qobiliyat, ilm-fanga muhabbat kiradi. Chunki baxtli hayotga intilgan. Sulaymon Boqirg‘oniy fikricha, oqil qobiliyatli dono inson o‘zining kuch- quvvatiga, aqlu-zakovatiga ishonadi. Yuqoridagi fikrlardan ko‘rinadiki, shaxsning kamolga yetishi aqlan, axloqan rivojlanganligi bilan belgilanadi. Shu bois, tasavvuf vakillari tomonidan kamolotning asosiy mezonlari sanab o‘tiladi. Ular sirasiga ta’lim-tarbiya, oila muhiti, shaxslararo munosabatlar, o‘z-o‘zini anglash, o‘z- o‘ziga baho berish, jamiyat tomonidan ishlab chiqilgan norma va talablarni qabul qilish bilan asoslaniladi. Najmiddin Kubro fikricha, “Valiylik odam bolasiga azaldan nasibadir, chunki odam Parvardigorning suygan maxluqi. Yaratuvchi odamga aql ato qilgan, botiniy nur bergan, uni boshqa mavjudotlardan afzal sifatli va xislatli qilib yaratgan” 6 . Mana shu fikr Najmiddin Kubroning tasavviy qarashlari mag‘zini tashkil etadi. U ruboiylaridan birida bu haqida shunday deydi: Zinhor mazan tu ta’na bar darveshon, Xastand eshon, chunonchi hastand eshon. Xohi, ki bidoni, ki kiyonand eshon - Yak olam mis biyoru yak javzi eshon 7 . Shu o‘rinda Abdulhakim Sha’riy Juzjoniy to‘g‘ri ta’kidlaganidek, “Najmiddin Kubro vatan sevgisi bilan yashab keldi. U hech qachon kindik qoni to‘kilgan vatani - Xorazmni unutmadi, o‘z xalqi bilan yashash va ular orasida ma’rifat nurini tarqatish tuyg‘ulari uning o‘z vataniga qaytib kelishiga sabab bo‘ldi” 8 . Najmiddin Kubroning “Usuli ashara” (O‘n usul va sharhi) “Allohga eltuvchi 5 ESHMUHAMEDOVA, M.(2020). Сулаймон Бақирғаний, Milli Kültür Araştırmaları Dergisi, Cilt4, Sayı2, 121-129. Gönderim Tarihi: 17 Aralık 2020 / Kabul Tarihi: 20 Aralık 2020. 6 Комилов Н. Тасаввуф. –Тошкент: Мавороуннаҳр-Ўзбекистон, 2009. -403 б. 7 Комилов Н. Тасаввуф. –Тошкент: Мавороуннаҳр-Ўзбекистон, 2009. -402 б. 8 Улуғ мутасаввуф: Шайх Нажмиддин Кубро таваллудининг 860 йиллиги муносабати билан: Метод.-библиогр. қўлл. / Алишер Навоий ном. Ўзбекистон Миллий к-наси; Тузувчи М.Матмурадова; Муҳаррир Ҳ. Маматраимова; Масъул муҳаррир О.Қиличбоев.-Т.: Алишер Навоий ном. Ўзбекистон Миллий к-наси нашриёти, 2005.- 16 б. 9 Ҳазратқулов М. Тасаввуф. – Душанбе: Маориф, 1988. – С.86-100. 10 Мустафо Қора. : «Месмаи fetavayi ibn Teymiye», nsr. Abdurrahman b. Muhammed Necdi, X, 454 (Riyad 1381/1961), (Изоҳ Мустафо Корага оиддир). yo‘llarning adadi maxluqotning nafaslari qadar behiso” – deb boshlanadi. Mazkur kalima arbobi tasavvufning eng mashhur so‘zlaridan bo‘lib, uning xilma-xil sharhlari mavjud. Bundagi nafas insonning og‘iz va burnidan kirib-chiqadigan havo bo‘lib, uning bir kunlik miqdori yigirma to‘rt mingga yaqindir. Shu bois har kim umr bo‘yi olgan nafasicha Haqqa boruvchi yo‘l imkoniyatiga sohibdir. Yo‘lchi qadam- baqadam ilgarilaganidek, bu yo‘lda sabot ko‘rsatganlar ham har nafasda Allohga tobora yaqinlashib borurlar. Aslida yo‘l yagonadir. Ammo har odim manzil nihoyasiga olib boruvchi vosita bo‘lganligidan ham har qadam oldinga yurish va ilgarilash hisoblangan. Shuning uchun “Har bir inson nafasini va vaqtini muhofaza qilishi kerak” deyilgandir. Zero, nafas va vaqt behuda sarflanarkan, kun, kunni qadrlamaslik bilan oy, oy bilan esa yil, va nihoyat, shu tariqa butun bir umr zoye ketadi 9 . Najmiddin Kubro ruboiylarida falsafiy mushohadalar, tavakkul, taqdir haqida, olamning tuzilishi haqida o‘ylar aks etgan. Bu jihatdan uning bir necha ruboiysi Umar Xayyom ruboiylariga mazmunan o‘xshab ketadi va yana qizig‘i shuki, XIV asr xorazmlik shoir va so‘fiy Pahlavon Mahmud ruboiylari bilan ham ohangdoshlik seziladi. Uning eng asosiy falsafiy qarashi bu – “Olami kubro” va “Olami sug‘ro” ta’limotidir. Kubroning bu ta’limoti xuddi g‘arb falsafasi namoyondalarining “Makrokosmos” va “Mikrokosmos” g‘oyalari bilan deyarli bir xildir. Biroq, gap shundaki Kubro bu ta’limotini ulardan avval ilgari surgan. Ya’ni, ulardan oldin yashagan. Kubroning ta’kidlashicha “Olami sug‘ro”dagi, ya’ni insondagi bor unsurlar “Olami kubro”da ham mavjuddir. Yoki aksincha “Olami kubro”dagi narsalar “Olami sug‘ro”da ham mavjuddir 10 . Kubraviya tariqati ta’limoti hadis va shariatga asoslangan bo‘lib, o‘z davrida Xuroson, Movarounnahr, Hindiston va boshqa musulmon mamlakatlari xalqlari orasida keng tarqaladi. Mazkur tariqat IJTIMOIY FANLAR |