Таълим вазирлиги гулистон давлат университети

Idrokning navbatdagi xususiyati uning harakatchanligi va
boshqaruvchanligidir. Masalan, toshko’mir yorug’likda yog’du sochadi, oq
qog’ozdan ko’proq nur balqiydi. Lekin inson bu narsalarni «qora» va «oq» deb
idrok qiladi, vujudga kelgan bevosita sub’ektiv taassurotlarga nisbatan
o’zgartishlar, tuzatishlar kiritadi. Chunki idrok jarayoni inson oldida turgan
maqsadga, maqsad qo’ya olishga, unga berilgan ustanovkaga (ongli, ixtiyoriy
ko’rsatmaga) uzviy bog’liq holda irodaviy boshqarilish xususiyatiga egadir.
Shuning uchun insonni idrok qilish (pertseptiv) faoliyatida ongli boshqariluv
imkoniyati mavjud bo’lib, analitik, sintetik, harakatlar negizida verbal orqali
amalga oshiriladi.
Bilish jarayonini taqozo etuvchi idrokning muhim xususiyatlaridan
biri, ya’ni bittasi uni tuzilishga ega ekanligi, ya’ni strukturaviyligidir.
Ushbu xususiyatsiz idrokning mag’zi hisoblanmish yaxlitlik haqida jonli
mushohada bo’lishi mumkin emas. Chunki struktura qismlardan vujudga kelsa,
alohidaliklar birikmasidan yaxlit tuzilma yaratiladi.
Idrok qo’zg’atuvchilarining ayrim xususiyatlarini aks ettiruvchi
sezgilardan farq qilib, narsani butunligicha, yaxlitligicha uning hamma
xususiyatlari bilan birga aks ettiradi.
Idrok o’ziga xos tuzilishga ega bo’lgan hissiy bilishning sifat
jihatdan yangi yuksakroq bosqichidir.
Idrokning fiziologik asosi bosh miya po’stining analiz-sintez faoliyatidan
iborat bo’lib, bu faoliyat sezgi organlarimizga ta’sir qilib turadigan narsa yoki

---

---

50
50

hodisaning bitta xossasi Idrokning nerv-fiziologik mexanizmlari ham
sezgilardagiga qaraganda ancha murakkabdir bilan emas, balki bu xossalarning
jami, butun bir kompleksi bilan vujudga keladi. Idrok tarkibiga tafakkur va
nutq faoliyati ham kiradi Bunda tafakkur va nutq, faoliyati, avvalo idrok
qilinayotgan narsa va hodisaning nomini ovoz bilan yoki o’z ichidan aytishda
va bilishda ifodalanadi.