Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

mamlakatning 
asosiy 
moliyaviy 
rejasi 
ko‘rinishida 
qonuniy 
rasmiylashtirilgan, 
davlat 
pul 
fondlarini 
yaratish 
(shakllantirish) va ulardan foydalanish borasidagi iqtisodiy 
(moliyaviy) munosabatlar majmui davlat byudjeti deyiladi. 
Davlat byudjetiga uning faqat amaliy ahamiyatini tavsiflovchi 
quyidagicha 
ta’rif 
berish 
ham 
mumkin: 
“O‘zbekiston 
Respublikasining 
Davlat 
byudjeti 
(Davlat 
byudjeti) 
– 
davlatning davlat vazifalari va funksiyalarini moliyaviy 
jihatdan ta’minlash uchun mo‘ljallangan markazlashtirilgan 
pul jamg‘armasi”
65
. 
Davlat byudjetining mohiyatini ochib berishda uning boshqa 
taqsimlash instrumentlari va moliya tizimining bo‘linmalari bilan 
o‘zaro aloqalari muhim rol o‘ynaydi. Shu bois ta’kidlash joizki, 
davlat byudjeti jamiyatning boshqa taqsimlash instrumentlari 
(baho, kredit, ish haqi va boshqalar) va moliya tizimining 
bo‘linmalari bilan uzviy bog‘langandir. Bunday o‘zaro bog‘liqlik 
davlat byudjetining mohiyatidan, taqsimlash munosabatlari 
tizimidagi roli va o‘rnidan kelib chiqadi. Davlat byudjetdan markaziy 
taqsimlash mexanizmi sifatida foydalanadi, u ijtimoiy-iqtisodiy 
hayotdagi nisbat (proporsiya)larni tartibga solishga yordam beradi. 
Davlat byudjetining baho bilan o‘zaro bog‘liqligi ikki yoqlamalik 
xaraktyerga ega. Bir tomondan, davlat byudjeti baho mexanizmidan 
moliyaviy resurslarni jalb qilish uchun foydalanadi. Masalan, davlat 
65
“O‘zbekiston Respublikasining Byudjet kodeksi”: T.: “Adolat”, 2014 y. - 9-b.

---

338 
byudjeti daromadlarning bir qismi qo‘shilgan qiymat solig‘i shaklida 
bo‘lib, bu soliq bahoning, aniqrog‘i, sof daromadning elementlari 
tarkibiga kiradi. Bu baho ko‘rinishida davlat byudjeti tomonidan sof 
daromadning bir qismini davlatning ixtiyoriga olishda alohida 
mexanizm rolini o‘ynamoqda. Boshqa tomondan esa, davlat 
byudjeti mol yetkazib beruvchilarning yo‘qotganlarini qoplash 
(kompensatsiya 
qilish) 
yo‘li 
bilan 
bahoning 
qiymatdan 
farqlanishida 
moliyaviy 
imkoniyatlar 
yaratib, 
baholarni 
shakllantirishda ham ishtirok etadi. Masalan, mamlakatimizda 
agrar soha uchun qishloq xo‘jaligi texnikalari va mineral o‘g‘itlar 
yetkazib berish bu sohada faoliyat ko‘rsatuvchi subyektlarga 
ularning haqiqiy qiymatidan past baholarda amalga oshirilib, 
baholar o‘rtasidagi farq davlat byudjeti hisobidan qoplanadi. 
Bunday 
hollarda 
davlat 
byudjeti 
baholarni 
shakllantirish 
mexanizmidan foydalangan holda qishloq xo‘jaligi tarmog‘ini 
bilvosita qo‘shimcha moliyalashtiradi. Aholi uchun ijtimoiy ahamiyat 
kasb etuvchi xizmatlar bahosidagi farqlarni byudjetdan qoplanishi 
ham xuddi shu mexanizmga asoslangan. 
Davlat byudjetining uzoq va qisqa muddatli kreditlar bilan 
o‘zaro bog‘liqligi ham o‘ta muhim ahamiyat kasb etadi. Eng 
avvalo, amaliyotda davlat byudjeti va kredit resurslarining o‘zaro 
almashuvchanligi 
tarkib 
topganligini 
e’tirof 
etish 
kerak. 
Mablag‘larning kredit va davlat byudjeti manbalari bir-birini to‘ldirib 
turishi mumkin. Albatta, bunday o‘zaro ta’sirchanlik (bog‘liqlik) 
obyektiv ravishda o‘zining chegarasiga ega bo‘lib, undan chetga 
chiqish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas. Masalan, 
shunday faoliyat sohalari va moliyalashtirish obyektlari mavjudki, 
unda faqat davlat byudjeti va aksincha, faoliyatning tijorat 
turlarida, asosan, kredit hal qiluvchi rol o‘ynashi mumkin. 
Davlat byudjeti va kreditning o‘zaro bog‘liqligi banklarning 
kredit resurslarini shakllantirish jarayonida ham yaqqol namoyon 
bo‘ladi. Davlat byudjeti, avvalo, zarur hollarda banklarning qat’iy 
passivlarini shakllantirishning muhim manbai sifatida maydonga 
chiqadi. Ular, o‘z navbatida, uzoq muddatli kreditlashtirish (ustav 
fondi, zaxira fondi, banklarning kredit resurslarini to‘ldirish uchun 
ajratiladigan davlat byudjeti mablag‘lari va boshqalar) uchun zarur. 
Bundan tashqari, davlat byudjeti hisobvaraqlarida va davlat byudjeti 
tashkilotlarining hisobvaraqlarida bo‘lgan davlat byudjetining 
vaqtincha bo‘sh mablag‘lari qisqa muddatli kreditlashtirish yo‘li 
351 
Soliq xarakteriga ega bo‘lmagan daromadlar davlatga tegishli 
bo‘lgan korxona va tashkilotlardan olinadigan to‘lovlardir. 
Davlat mulkiga aylanadigan va qaytarishni talab etmaydigan 
mablag‘lar ham davlat byudjetining daromadlari bo‘lishi mumkin. 
Biroq ayrim to‘lovlar davlatning ixtiyoriga vaqtinchalik foydanish 
uchun o‘tkazilishi ham mumkin. Bunday holda davlat olingan 
mablag‘larni sarf etsa-da, u bu mablag‘larni belgilangan 
muddatlarda va to‘liq ravishda qaytarishga majbur. Ana shunday 
davlat byudjeti daromadlarining ko‘rinishlaridan biri davlat 
obligatsiyalarini sotishdan olingan tushumlar hisoblanadi. Davlat 
byudjetining daromadlariga ular shartli ravishda, faqat shu yilning 
byudjeti daromadlari nuqtayi nazaridan kiritilishi mumkin. 
Davlat byudjeti daromadlarining deyarli barchasi sarflanish 
nuqtayi nazaridan oldindan mo‘ljallangan maqsadlarga ega emas. 
Ular umumiy fondga tushiriladi va odatdagi moliyalashtirish 
tartibida foydalaniladi. Byudjet daromadlarining faqat ba’zi 
birlarigina oldindan belgilangan maqsadlar uchun mo‘ljallangan. 
Ularning tarkibiga ijtimoiy sug‘urta badallarini kiritish mumkin. 
Soliqlar, to‘lovlar, yig‘imlar, bojlar va majburiy ajratmalarning 
alohida 
shakllari 
va 
turlarining 
yig‘indisi 
davlat 
byudjeti 
daromadlarining yagona tizimini tashkil etadi. Turli subyektlardan 
kelib tushadigan davlat byudjetining daromadlari umumdavlat 
ehtiyojlarini ta’minlab, bir-biri bilan o‘zaro bog‘langandir. 
Davlat byudjeti daromadlarining tarkibi va uning tuzilmasi 
doimiy emas. Ular mamlakat taraqqiyoti va davlatning oldidagi 
vazifalarning o‘zgarishiga muvofiq ravishda o‘zgarib boradi. 
Milliy iqtisodiyotda qo‘llanilayotgan davlat byudjeti daromadlari 
tizimining samaradorligi mablag‘larning byudjetga tushumini 
tashkil etishga bevosita bog‘liq. Bu jarayon o‘z ichiga quyidagilarni 
oladi: 
– byudjetga tegishli bo‘lgan daromadlarni (soliqlar, to‘lovlar, bojlar, 
ajratmalar va boshqalar) huquqiy jihatdan rasmiylashtirish; 
– mablag‘lar tushumining hajmi va muddatlarini aniqlash tartibi; 
– daromadlarni (to‘lovlarni) byudjetga o‘tkazish tartibi; 
– byudjetga daromad o‘tkazuvchilarni hisobga olish; 
– byudjetga daromad o‘tkazuvchilarning javobgarligi; 
– byudjetga daromadlarni o‘z vaqtida va to‘liq o‘tkazilishini 
ta’minlashga yo‘naltirilgan chora-tadbirlar tizimi; 

---

350 
tarkibiga qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksizlar, daromad (foyda) solig‘i 
va boshqalar kiradi.
Shuningdek, davlat mulkidan olinadigan daromadlar tarkibi 
bojxona daromadlaridan, egasiz va musodara qilingan mol-
mulkni, talab qilib olinmagan yuklar va pochta jo‘natmalarini, meros 
huquqi bo‘yicha davlatga o‘tgan mol-mulklarni realizatsiya qilishdan 
olingan tushumlardan iborat. Davlat tashkilotlari va muassasalari 
tomonidan ko‘rsatilgan xizmatlar uchun olingan daromadlarga 
davlat avtomobil inspeksiyalari tomonidan undiriladigan yig‘imlar, 
tovar belgilarini qayd etganlik uchun yig‘imlar, o‘lchov asboblarini 
davlat tekshiruvidan o‘tkazilganligi uchun haq, sud va arbitraj 
organlari hamda notarial idoralari tomonidan aholiga ko‘rsatilgan 
xizmatlar uchun olinadigan haq va boshqalar kiradi. 
Davlat byudjetining daromadlari majburiy yoki ixtiyoriy tarzda 
olinishi mumkin. Bunda daromadlarni majburiy shaklda jalb qilish 
hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Ixtiyoriy shakldagi to‘lovlarga davlat 
obligatsiyalarini va pul-buyum lotereyalarini realizatsiya qilishdan 
olingan 
tushumlar 
kiradi. 
Davlat 
byudjeti 
daromadlarini 
shakllantirishdagi majburiylik yuridik va jismoniy shaxslar 
tomonidan ma’lum bir mablag‘lar belgilangan muddatlarda 
byudjetga o‘tkazilishi zarurligini anglatadi. U yoki bu to‘lovni 
qonun tomonidan majburiy deb e’tirof etilishi to‘lanmagan 
summalarning majburiy undirilishini ko‘zda tutadi. Bu holat davlat 
byudjetiningijrosi uchun juda katta ahamiyatga ega bo‘lib, 
mablag‘larni to‘liq va o‘z vaqtida byudjetga jalb etish uchun xizmat 
qiladi. 
Subyektlarning daromadlari davlat byudjeti ixtiyoriga ikki xil 
usulda olinishi mumkin: 
1) soliq usulida; 
2) soliq bo‘lmagan usulda. 
Soliq usuli uchun mablag‘larning davlat byudjeti foydasiga 
aniq belgilangan miqdorlarda va oldindan o‘rnatilgan muddatlarda 
undirilishi xarakterlidir. Soliqlarning undirilishi mamlakat yalpi ichki 
(milliy) mahsuloti va milliy daromadining taqsimlanishi va qayta 
taqsimlanishi bilan bog‘liq. Ular yordamida xo‘jalik yurituvchi 
subyektlar va aholiga tegishli bo‘lgan mablag‘larning bir qismi 
davlat ixtiyoriga o‘tkaziladi. Soliqlarning tarkibiga qo‘shilgan 
qiymat solig‘i, aksizlar, daromad (foyda) solig‘i, yer solig‘i, mol-
mulk solig‘i va boshqa soliqlar kiradi. 
339 
bilan banklarning kredit resurslarini to‘ldirishi mumkin. Shu bilan 
birgalikda, 
banklarning 
kredit 
operatsiyalari 
daromadlarni 
shakllantirib, bu ularning daromadining bir qismini byudjetga 
olishda manba bo‘lib xizmat qiladi. 
Iqtisodiy kategoriya sifatida ish haqi ham davlat byudjeti bilan 
uzviy 
bog‘langan. 
Xususan, 
ijtimoiy 
sohada 
faoliyat 
ko‘rsatayotgan xodimlarning ish haqi fondini shakllantirishda 
davlat byudjetining mablag‘lari hal qiluvchi rol o‘ynaydi. 
Davlat byudjeti mamlakatning moliya tizimida markaziy o‘rin 
egallab, uning barcha bo‘linmalari bilan bog‘langan. Bunday 
bog‘lanish ikki yo‘nalish – byudjetga to‘lovlar va byudjetdan 
moliyalashtirish orqali amalga oshiriladi.
Davlat byudjeti moliyaning tarkibiy qismi sifatida, uning 
boshqa bo‘linmalari singari ikki xil funksiyani bajaradi: 
1) taqsimlash; 
2) nazorat. 
Davlat byudjetining taqsimlash funksiyasi orqali uning 
mohiyati namoyon bo‘ladi. Bu davlat byudjeti tomonidan amalga 
oshirilayotgan taqsimlash munosabatlarining mazmunida yaqqol 
ko‘rinadi. Davlat byudjeti orqali amalga oshiriladigan taqsimlash 
bu jarayonning ikkinchi (oraliq) bosqichidir. Shuning uchun ham 
davlat byudjetining taqsimlash funksiyasi o‘ziga xos bo‘lgan 
xususiyatga ega bo‘lib, undan taqsimlangan yalpi ichki (milliy) 
mahsulotni qayta taqsimlashda foydalaniladi. Agar taqsimlashning 
birinchi bosqichida davlat byudjeti mablag‘lari (byudjetga to‘lovlar) 
milliy daromadda davlatning ulushi sifatida maydonga chiqsa, 
uning ikkinchi bosqichida esa ana shu ulush qismlarga bo‘linadi 
va ko‘p sonli kanallar orqali turli tadbirlarni moliyalashtirishga va 
fondlarni shakllantirishga yo‘naltiriladi. 
Aholining 
byudjetga 
to‘lovlari 
ham 
qayta 
taqsimlash 
xarakteriga ega. Ularning byudjetga turli soliqlar ko‘rinishida kelib 
tushishi ikkinchi taqsimlash aktidan iboratdir. Ayniqsa, ijtimoiy 
sohada 
faoliyat 
ko‘rsatayotgan 
xodimlar 
tomonidan 
turli 
ko‘rinishdagi 
soliqlarning 
byudjetga 
to‘lanishi 
ham 
bu 
mablag‘larning ko‘p sonli taqsimlash bosqichlaridan o‘tishini 
taqozo etadi. Chunki juda ko‘p hollarda bu mablag‘lar ancha 
oldinroq davlat byudjeti yordamida taqsimlanish bosqichidan o‘tib, 
ijtimoiy sohaga davlat byudjeti mablag‘lari shaklida yetib borgan 
bo‘ladi. 

---

340 
Demak, mamlakatda yaratilgan yalpi ichki (milliy) mahsulot 
(milliy daromad)ning alohida olingan bir qismi taqsimlashning 
davlat byudjeti mexanizmi orqali bir necha marta taqsimlanishi 
(qayta taqsimlanishi) mumkin. Bu davlat byudjeti taqsimlash 
funksiyasining birinchi xarakterli xususiyatidir. 
Amalga oshiriladigan operatsiyalar ko‘lamining, pul oqimlarining 
kengligi va tashkil topadigan maqsadli fondlarning xilma-xilligi davlat 
byudjeti taqsimlash funksiyasining ikkinchi xususiyati bo‘lib 
hisoblanadi. Davlat byudjeti yalpi ichki (milliy) mahsulotning 
kattagina qismini taqsimlab, turli maqsadlarga mo‘ljallangan turli 
fondlarni shakllantiradi. Davlat byudjeti bilan iqtisodiyot va ijtimoiy 
sohaning barcha bo‘linmalari bevosita yoki bilvosita bog‘langandir. 
Davlat byudjetining taqsimlash funksiyasining uchinchi 
xarakterli xususiyati shundan iboratki, bunda taqsimlashning 
asosiy obyekti bo‘lib jamiyatning sof daromadi (qo‘shilgan qiymat 
solig‘i, foyda va boshqalar) maydonga chiqadi. Lekin bu milliy 
daromad, yalpi ichki (milliy) mahsulot va milliy boylikning boshqa 
elementlarining ham qisman taqsimlanishi mumkinligini inkor 
etmaydi. Davlat byudjeti orqali soliqlar shaklida jismoniy 
shaxslarning daromadlari ham qayta taqsimlanadi. Shuningdek, 
davlat byudjeti mexanizmi orqali xo‘jalik yurituvchi subyektlar 
o‘rtasida ham mablag‘lar qayta taqsimlanishi mumkin. 
Davlat byudjeti kanallari bo‘yicha qiymatning jamg‘arish va 
iste’mol fondlari tomon harakati sodir bo‘ladi. Iqtisodiyotga 
xarajatlarning ma’lum bir qismi, markazlashtirilgan investitsiyalarni 
moliyalashtirish va ijtimoiy sohani saqlash bilan bog‘liq bo‘lgan xa-
rajatlarning asosiy qismi davlat byudjeti mablag‘lari hisobidan 
amalga oshiriladi. Davlatning moddiy rezervlari o‘sgan qismining 
hammasi ham byudjetdan to‘liq moliyalashtiriladi. Davlat byudjeti 
ijtimoiy iste’mol fondlarini shakllantirishning asosiy manbai bo‘lib 
xizmat qiladi, ijtimoiy soha xodimlari uchun iste’mol fondining 
yaratilishini ta’minlaydi. 
Davlat byudjeti orqali taqsimlash jarayoni ko‘p bosqichda 
amalga oshiriladi. Agar uning birinchi bosqichi iqtisodiyot sohala-
rida (birlamchi taqsimlash) amalga oshirilsa, davlat byudjeti orqali 
yalpi ichki (milliy) mahsulotning ikkilamchi taqsimlanishi (qayta 
taqsimlanishi) sodir bo‘ladi. Uning uchinchi bosqichi (byudjetdan 
moliyalashtirish) iqtisodiyot va ijtimoiy sohalarning bo‘linmalarini 
qamrab oladi. Biroq taqsimlanayotgan yalpi ichki (milliy) 
349 
ovqatlanish korxonalari uchun yagona soliq to‘lovidan davlat 
byudjetiga ajratmalar; yagona soliq to‘lovidan (mikrofirmalar va 
kichik korxonalar bilan birgalikda) davlat byudjetiga ajratmalar; 
jismoniy shaxslarning daromadidan olinadigan soliqlar va 
tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanayotgan yuridik va jismoniy 
shaxslarning daromadidan olinadigan qat’iy soliqlar kiradi. 
2. Egri (bilvosita) soliqlar. Bu soliqlarning tarkibi qo‘shilgan 
qiymat solig‘i; aksizlar; bojxona bojlari; jismoniy shaxslardan 
olinadigan yagona boj to‘lovi; transport vositalari uchun benzin, 
dizel yoqilg‘isi va gaz iste’moliga jismoniy shaxslardan olinadigan 
soliqdan iborat. 
3. Resurs to‘lovlari va mol-mulk solig‘i. Bu guruhga kiruvchi 
soliqlar va to‘lovlar mol-mulk solig‘i; yer solig‘i; yerosti 
boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq va suv resurslaridan 
foydalanganlik uchun soliqni o‘z ichiga oladi. 
4. Ustama foydadan olinadigan soliq. 
5. Boshqa daromadlar. 
O‘zining ijtimoiy-iqtisodiy belgisiga ko‘ra davlat byudjetining 
daromadlari ikki guruhga bo‘linishi mumkin: 
– xo‘jalik yurituvchi subyektlardan olinadigan daromadlar; 
– aholidan tushumlar. 
Mulkchilik shakliga ko‘ra davlat byudjetining daromadlari 
quyidagi ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin: 
– nodavlat sektordan olinadigan daromadlar; 
– davlat xo‘jaliklaridan olinadigan daromadlar; 
– aholidan olinadigan mablag‘lar. 
Davlat byudjeti daromadlarining yuqorida sanab o‘tilgan har bir 
guruhlari daromadlarning manbalari, to‘lovlarning turlari va 
hokazolar bo‘yicha kichik guruhlarga bo‘linishi ham mumkin. 
Masalan, davlat xo‘jaliklaridan olinadigan daromadlarga davlat 
korxona va tashkilotlarining to‘lovlari, davlat mulkini sotishdan 
olinadigan 
daromadlar, 
davlat 
tashkilotlari 
tomonidan 
ko‘rsatiladigan 
xizmatlardan 
olinadigan 
daromadlar 
kiradi. 
Aholidan byudjetga kelib tushadigan mablag‘lar esa soliqlar va 
boshqa ixtiyoriy to‘lovlardan iborat bo‘lishi mumkin. O‘z navbatida, 
har bir kichik guruhlarga biriktirilgan davlat byudjetining 
daromadlari tushumlarning alohida turidan iborat. Masalan, davlat 
korxonalari tomonidan byudjetga o‘tkaziladigan daromadlarning 

---

348 
bo‘yicha olingan mablag‘lar hamda majburiy undirilgan boshqa 
mablag‘lar; 
•
moliyaviy yordam ko‘rinishidagi daromadlar (davlat byudjeti 
ssudalari va davlat byudjeti kreditlaridan tashqari); 
•
boshqa soliq bo‘lmagan daromadlar. 
Tushumlarning quyidagi ko‘rinishlari ham davlat byudjeti daro-
madlarining tarkibida hisobga olinishi mumkin: 
•
davlat mulkini vaqtinchalik foydalanishga berish natijasida 
ijara haqi yoki boshqa ko‘rinishda olinadigan mablag‘lar; 
•
kredit muassasalaridagi hisobvaraqlarda davlat byudjeti 
mablag‘larining qoldig‘i bo‘yicha foizlar ko‘rinishida olinadigan 
mablag‘lar; 
•
davlat mulkiga tegishli bo‘lgan mol-mulkni garovga yoki 
ishonchli boshqaruvga berishdan olinadigan mablag‘lar; 
•
qaytarish va haq olish asosida boshqa byudjetlarga, xorijiy 
davlatlarga yoki boshqa yuridik shaxslarga berilgan davlat 
byudjeti mablag‘laridan foydalanganlik uchun haq; 
•
davlatga qisman tegishli bo‘lgan xo‘jalik jamiyatlari ustav 
kapitalining hissasiga yoki aksiyalar bo‘yicha dividendlarga to‘g‘ri 
keladigan foyda ko‘rinishidagi daromadlar; 
•
davlat unitar korxonalari foydasining bir qismi (soliqlar va 
yig‘imlar to‘g‘risidagi qonunchilikka muvofiq to‘langan soliq va 
yig‘imlardan so‘ng); 
•
davlatga tegishli bo‘lgan mol-mulkdan foydalanish natijasida 
olinadigan qonunchilikda ko‘zda tutilgan boshqa daromadlar. 
Davlat 
byudjetining 
daromadlar 
qismini 
to‘ldirishning 
manbalaridan biri davlat byudjeti tizimida boshqa darajada turgan 
dotatsiyalar, subvensiyalar va subsidiyalar yoki mablag‘larni 
qaytarilmaslik va tiklamaslikning boshqa shakllarida olinadigan 
moliyaviy yordamdir. Bunday moliyaviy yordamlar mablag‘larni 
oluvchi davlat byudjetining daromadlarida o‘z ifodasini topishi 
kerak. Jismoniy va yuridik shaxslardan, xalqaro tashkilotlar va 
xorijiy davlatlar hukumatlaridan qaytarilmaydigan yoki tiklan-
maydigan shaklda o‘tkazilayotgan mablag‘lar ham davlat 
byudjetining shunday daromadlari tarkibiga kiradi.
Hozirgi amaliyotda davlat byudjetining daromadlari quyidagi 
tartibda tasniflanadi (klassifikatsiyalanadi): 
1. To‘g‘ri (bevosita) soliqlar. Ularning tarkibiga yuridik 
shaxslarning foydasidan olinadigan soliq; savdo va umumiy 
341 
mahsulotning ayrim elementlari davlat byudjeti orqali ko‘p 
martalab ham taqsimlanishi mumkin. Masalan, ijtimoiy soha 
tashkilotlarining ijtimoiy sug‘urta fondiga to‘lovlari byudjetli 
taqsimlashning mahsulidir. Chunki bu soha tashkilotlarida ish haqi 
fondi byudjetdan moliyalashtirish asosida vujudga keladi. Lekin 
taqsimlashning ikkinchi bosqichidan o‘tib, ular yana ijtimoiy 
sug‘urtaga ajratmalar shaklida byudjetga kelib tushadi. 
Shunday qilib, davlat byudjetining taqsimlash funksiyasi 
taqsimlashning ko‘p martaligi bilan xarakterlanadi. U ijtimoiy 
munosabatlarning barcha sohalarida namoyon bo‘ladi. Jamiyat 
iqtisodiyot, sog‘liqni saqlash, maorif, madaniyat, fan, san’at, 
mudofaa va aholining turmush tarzini yaxshilashda undan 
foydalanadi. Faqat davlat byudjetidagina yalpi ichki (milliy) 
mahsulotni taqsimlashning ana shunday xilma-xil shakllari va 
metodlari namoyon bo‘ladi. 
Davlat byudjetining nazorat funksiyasi ham o‘ziga xos 
xususiyatlarga ega. Davlat byudjetining milliy iqtisodiyot bilan 
uzviy bog‘liqligi takror ishlab chiqarishning barcha bo‘linmalarida 
ahvolning qandayligi to‘g‘risida ma’lumotlar bilan doimiy ta’minlab 
turadi.
Mablag‘larning byudjetga kelib tushishi, byudjetdan ajratiladigan 
mablag‘larning yo‘nalishi va ulardan foydalanish ishlab chiqarish, 
taqsimlash, 
almashuv 
va 
iste’moldagi 
muvaffaqiyat 
va 
kamchiliklarni 
ifoda 
etadi. 
Ular 
milliy 
iqtisodiyotda 
nomutanosibliklarning 
vujudga 
kelayotganligi, 
rivojlanish 
sur’atlaridagi buzilishlar, milliy iqtisodiyotda sodir bo‘layotgan 
taqsimlash jarayonlarining to‘g‘riligi va o‘z vaqtida amalga 
oshirilayotganligi, ishlab chiqarishning samaradorligi va hokazolar 
to‘g‘risida go‘yo signal berib turadi. Milliy iqtisodiyotning istalgan 
bir sohasi yoki korxonaning moliyaviy ahvoli, albatta, davlat 
byudjeti bilan bo‘ladigan o‘zaro munosabatlarga – soliqlarga, 
to‘lovlarga, byudjetdan moliyalashtirish hajmlariga va hokazolarga 
ta’sir ko‘rsatadi. Demak, davlat byudjeti orqali rejadan og‘ish 
tufayli tarmoqlararo moliyaviy aloqalar va davriy qisman 
disproportsiyalar, 
jamg‘armalarning 
hajmi, 
mablag‘larni 
o‘zlashtirish sur’atlari va boshqalardagi o‘zgarishlar yaqqol 
ko‘rinib turadi. Bularning barchasi davlat byudjetining nazorat 
funksiyasiga umumiylik, universallik xarakterini beradi (birinchi 
xususiyat). Bu esa, o‘z navbatida, milliy iqtisodiyotni boshqarishda 

---

342 
davlat byudjetining nazorat funksiyasidan keng foydalanish uchun 
sharoit yaratadi. 
Davlat byudjetining nazorat funksiyasiga tegishli bo‘lgan 
ikkinchi xarakterli xususiyat moliyaviy munosabatlarning alohida 
sohasi 
sifatida 
davlat 
byudjetining 
yuqori 
darajada 
markazlashtirilganligidan kelib chiqadi. Markazlashtirilganlik har 
doim yuqori organlar oldida quyi organlarning hisobot berib 
turishini, ma’lum ketma-ketlikda bo‘ysunishning tizimliligini 
anglatadi. Bu esa, o‘z navbatida, yuqoridan quyigacha davlat 
moliyaviy nazoratini tashkil etishga shart-sharoit yaratib beradi. 
Kuchli majburiylik, imperativlik davlat byudjetining nazorat 
funksiyasiga tegishli bo‘lgan uchinchi xususiyatdir. Davlat byudjeti 
davlatniki bo‘lganligi uchun uning nazorat funksiyasi milliy 
iqtisodiyotni boshqarish vositalaridan biri hisoblanadi. Nazorat 
funksiyasining obyektiv ravishda byudjetga xosligi, uning iqtisodiy 
kategoriya sifatidagi xususiyati davlatning huquqiy asosga 
egaligini taqozo etadi. Shuning uchun ham davlat byudjeti 
nazorati o‘ta ta’sirchan va samarali hisoblanadi. Davlat bunday 
nazoratni amalga oshira borib, subyektlarning moliyaviy faoliyatiga 
tezkor ravishda aralashuvi, kerakli hollarda esa, u yoki bu jazolarni 
qo‘llashi mumkin. 
Obyektiv ravishda byudjetga xos bo‘lgan nazorat funksiyasi 
faoliyatning barcha sohalarida davlat tomonidan keng qo‘llaniladi. 
Byudjetni rejalashtirish jarayonlarida va uni ijro etishda subyektlar 
faoliyatining barcha tomonlari tekshirilishi yoki nazorat qilinishi 
mumkin. Bunday nazorat, odatda, quyidagi maqsadlarni ko‘zda 
tutadi:
1) davlat byudjetining daromadlarini oshirish uchun pul 
mablag‘larini jalb qilish; 
2) mablag‘larni sarflashning qonuniyligini ta’minlash; 
3) moliyaviy (byudjet) mexanizm orqali ishlab chiqarishning 
samaradorligini oshirish. 
Davlat byudjetining funksiyalari uning iqtisodiy mohiyatini 
ifoda etib, byudjetni rejalashtirish jarayoni va uni ijro etishda o‘zini 
namoyon etadi. 
Davlat byudjetining taqsimlash va nazorat funksiyalari o‘z 
harakatlari davomida miqdoriy va sifat tomonlarga egadir. 
Taqsimlash funksiyasining miqdoriy tomoni u yoki bu fondning 
hajmini ifodalashi bilan xarakterlanadi. Bunda turli fondlarning 
347 
faoliyatining sifat ko‘rsatkichlariga to‘lovlarning ta’sirchanligini 
kuchaytirishdir; 
– davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishda ulushli ishtirok 
etish. Bu prinsip davlat byudjeti daromadlarini aholi mablag‘lari 
hisobidan shakllantirishda qo‘llanilib, uning natijasida aholi 
daromadlari darajasiga bog‘liq ravishda bir qismi byudjetga 
o‘tkaziladi. 
Kezi kelganda shuni ham alohida qayd etish kerakki, davlat 
byudjetini adolat prinsiplari asosida tashkil etish masalasiga 
xalqimizning buyuk mutafakkirlari va davlat arboblari juda katta hissa 
qo‘shishgan
67
. 
Davlat byudjetining daromadlari o‘zlarining manbalari, ijtimoiy-
iqtisodiy xarakteri, mulkchilik shakli, soliq va to‘lovlarning turi, 
mablag‘larning tushish shakli va ularni byudjetga undirish 
usullariga muvofiq tasniflanishi ( klassifikatsiya qilinishi) mumkin. 
Davlat byudjetining daromadlari o‘z manbalariga ko‘ra 
quyidagi guruhlarga bo‘linadi: 
•
soliq tushumlari (soliq shaklidagi daromadlar); 
•
soliq bo‘lmagan daromadlar; 
•
tiklanmaydigan (qaytarilmaydigan) tarzda o‘tkaziladigan pul 
mablag‘lari. 
Davlat byudjetining soliq shaklidagi daromadlari tarkibi mam-
lakat soliq qonunchiligiga muvofiq umumdavlat soliqlari va 
yig‘imlari, mahalliy soliqlar va yig‘imlar, bojxona bojlari, boj 
yig‘imlari va boshqa boj to‘lovlari, davlat boji, penya va 
jarimalardan iborat.
Davlat byudjetining soliq bo‘lmagan daromadlari tarkibiga 
quyidagilar kiradi: 
•
davlat mulkidan foydalanish tufayli olingan daromadlar 
(soliqlar va yig‘imlar to‘g‘risidagi qonunchilikka muvofiq to‘langan 
soliq va yig‘imlardan so‘ng); 
•
davlat byudjeti tashkilotlari tomonidan ko‘rsatilgan to‘lovli 
xizmatlardan kelgan daromadlar (soliqlar va yig‘imlar to‘g‘risidagi 
qonunchilikka muvofiq to‘langan soliq va yig‘imlardan so‘ng); 
•
fuqarolik-huquqiy, ma’muriy va jinoiy choralarni qo‘llash 
natijasida olingan mablag‘lar, jumladan, jarimalar, musodaralar, 
tovon to‘lashlar va davlat subyektlariga yyetkazilgan zararlarni tiklash 
67
Bu to‘g‘risida dasrlikning 1.5 -paragrafida umumiy tushuncha berilgan. 

---

346 
– soliqlarning byudjetga olinishi mamlakat milliy boyligi 
manbalarining tugashiga olib kelmasligi kerak; 
– soliqlar ularni to‘lovchilar o‘rtasida teng taqsimlanmog‘i lozim; 
– soliqlarni ishlab chiqaruvchilarning aylanma fondlari hajmiga 
ta’sir ko‘rsatmasligi; 
– soliqlarning sof daromadga nisbatan hisoblanishi; 
– davlat uchun soliqlarning undirilishi iloji boricha kamxarajat 
bo‘lishi lozim; 
– soliqlarning undirilish jarayoni xususiy sektorni siqib 
chiqarmasligi kerak;
– subyektlarning mustaqil faoliyat ko‘rsatishiga sharoit yaratish. 
Ya’ni, subyektlarga tegishli bo‘lgan mablag‘larning bir qismini davlat 
byudjetiga olinishi ularning mustaqil rivojlanishiga salbiy ta’sir 
ko‘rsatmasligi kerak. Chegaradan o‘tib ketilganda subyektlarning 
mustaqilligini yo‘qotishiga, kasodga uchrash hollarining vujudga 
kelishiga, ichki rezervlarni qidirib topishga va ishlab chiqarishning 
o‘sish sur’atlarini ta’minlashga 
intilish susayadi, 
xufyona 
iqtisodiyotning rivojlanishi boshlanadi; 
– subyektlarning xatti-harakati va intilishiga bog‘liq bo‘lmagan 
holda vujudga kelgan daromadlarning to‘liq yoki qisman byudjetga 
olinishi. Ma’lum bir xarajatlarni amalga oshirmasdan olingan barcha 
daromadlar davlatning ixtiyoriga o‘tishi kerak. Bu prinsipning ta’siri 
ostiga subyektlar ma’muriyatining noto‘g‘ri, noqonuniy harakati 
(masalan, davlat standartlarini buzish va boshqalar) natijasida 
olingan daromadlar ham kiritilmog‘i lozim; 
– ishlab chiqarishni kengaytirish va boshqa maqsadlar uchun 
korxonaning 
rejalashtirilgan 
ehtiyojidan 
ortgan 
summalarni 
byudjetga olish. Bu prinsip davlat byudjeti daromadlarini davlat 
korxonalarining mablag‘lari hisobidan tashkil etishda qo‘llanilishi 
mumkin. U davlat korxonalarining moliyaviy holatini tartibga soladi 
va bir vaqtning o‘zida ijtimoiy ehtiyojlarni qondirishda davlatning 
manfaatlarini ta’minlaydi; 
– davlat byudjeti mexanizmining rag‘batlantiruvchi ta’sirini 
ta’minlash. Mablag‘larni subyektlar ixtiyoridan byudjetga o‘tkazilishi 
ularni samarali faoliyat ko‘rsatishga rag‘batlantirishi kerak. Bunda 
maqsad faqat davlat byudjeti daromadlarini miqdoriy jihatdan 
ta’minlash emas, balki shu yo‘l bilan korxonada faoliyat 
ko‘rsatayotgan 
mehnat 
jamoalarining 
manfaatlariga, 
ular 
343 
nisbatlari va ularning miqdoriy parametrlarini to‘g‘ri aniqlash 
nazarda tutilayapti. Bu yerda har ikki funksiyaning harakati bir 
xilda muhimdir. Agar davlat byudjetining taqsimlash funksiyasi u 
yoki bu fondni oshirish yoki kamaytirish yo‘li bilan uni ko‘zlangan 
darajaga yetkazishga sharoit yaratar ekan, uning nazorat 
funksiyasi esa ana shunday taqsimlashning natijasini, uning ijobiy 
va salbiy tomonlarini aniqlashga imkon beradi. 
Taqsimlashning sifat tomoni davlat byudjeti tomonidan 
subyektlar faoliyatiga har tomonlama faol ta’sir ko‘rsatadi va 
o‘zida 
chuqur 
aloqalarni 
ifodalaydi. 
Byudjetdan 
moliyalashtirishdan 
to‘g‘ri 
foydalangan 
holda 
fondlarning 
shakllantirilishi davlat byudjeti mablag‘larini iqtisod qilib, ulardan 
samarali foydalanishiga, iqtisod rejimiga rioya qilinishiga, 
subyektning barcha bo‘linmalarida samaradorlikni oshirishga 
xizmat qiladi. Bunga davlat byudjetinin gtaqsimlash funksiyasi 
faqat miqdoriy omillarga bo‘ysundirilganda emas, balki u sifat 
ko‘rsatkichlariga ham bog‘langandagina erishilishi mumkin. Bu 
holatda davlat byudjetining nazorat funksiyasi ham o‘z yo‘nalishini 
biroz 
o‘zgartiradi: 
u 
faqat 
fondlarning 
miqdoriy 
jihatdan 
nomuvofiqligi to‘g‘risida emas, balki ana shu nomuvofiqliklar sifat 
ko‘rsatkichlariga ham ta’sir ko‘rsatganligi to‘g‘risida signal beradi. 
Davlat byudjetining ikkala funksiyasidan foydalanish natijasida