Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

 
1-BOB. MOLIYANING MOHIYATI VA FUNKSIYALARI 

1.1. Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati 
 
 
Moliyaviy 
munosabatlarning 
ilk 
shakllari 
insoniyat 
taraqqiyotining quldorlik jamiyati bosqichida jamiyatning sinflarga 
bo‘linishi va davlatning vujudga kelishi bilan bog‘liq ravishda 
paydo bo‘ldi. Muayyan hududda boshqaruv organi sifatida 
davlatning vujudga kelishi uning hokimiyat apparatini moddiy 
jihatdan ta’minlash, jamoat tartibini saqlash, mamlakatni himoya 
qilish, urush harakatlarini olib borish, ijtimoiy obyektlar va yo‘llar 
qurish kabi vazifalarni bajarishi uchun ma’lum darajada pul 
mablag‘lari ham bo‘lishini taqozo eta boshladi. Xuddi shu holat o‘z 
navbatida jamiyatda moliya paydo bo‘lishini iqtisodiy zaruriyatga 
aylantirdi. 
Demak, 
davlatchilik 
tizimining 
vujudga 
kelishi 
moliyaning paydo bo‘lishi uchun asosiy sabab bo‘lib xizmat qildi.
Moliya haqida so‘z borar ekan, eng avvalo, bu atama qanday 
paydo bo‘lgan, degan haqli savol tug‘ilishi tabiiy. “Moliya” arabcha 
so‘z bo‘lib, o‘zbek tilida eng umumiy tarzda “pul mablag‘lari” 
ma’nosini anglatadi. Bu so‘z ona tilimizda ishlatilishining quyidagi 
ko‘rinishlari mavjud: 
•
maqsadli pul fond
1
larini hosil etish, jamlash, taqsimlash va 
ishlatish yuzasidan paydo bo‘ladigan iqtisodiy munosabatlar 
majmui; pul mablag‘larini shakllantirish, taqsimlash, ularni sarf 
qilish tizimi (masalan, moliya yili, moliya kapitali, moliyaviy tizim); 
•
biror shaxs, oila, jamoa, muassasa, tashkilot yoki davlat 
tasarrufidagi pul mablag‘lari (masalan, korxona moliyasi); 
•
moliya ishlari bilan shug‘ullanuvchi davlat organi (so‘zlashuv 
tilida)
2
. 
1
O‘zbek tilining izohli lug‘atida “fond” va “jamg‘arma” so‘zlari sinonim sifatida keltirilgan. Biz ham darslikda 
ularni asosan bir ma’noni ifodalaydigan iboralar tarzida ishlatdik. Lekin gap yoki jumlaning ma’nosiga qarab, ba’zi 
o‘rinlarda “fond”, ba’zi joylarda esa “jamg‘arma” iborasini ishlatishni ma’qul ko‘rdik. 
Qarang: O‘zbek tilining izohli lug‘ati: 80 000 dan ortiq so‘z va so‘z birikmasi. J.2. E – M // Tahrir hay’ati: 
T.Mirzayev (rahbar) va boshq.; O‘z.R FA Til va adabiyot in-ti. – T.: “O‘zbekiston milliy entsiklopediyasi” Davlat 
ilmiy nashriyoti, 2006. – 69-b. 
2
Qarang: O‘zbek tilining izohli lug‘ati: 80 000 dan ortiq so‘z va so‘z birikmasi. J.2. E – M // Tahrir hay’ati: 
T.Mirzayev (rahbar) va boshq.; O‘z.R FA Til va adabiyot in-ti. – T.: “O‘zbekiston milliy entsiklopediyasi” Davlat 
ilmiy nashriyoti, 2006. – 611-b. 

---

6 
Arab tilidagi “mol”, ya’ni “boylik, mulk; pul jamg‘armasi”, 
shuningdek, “moliyat”, ya’ni “pul mablag‘lari; soliq” so‘zlari ham 
moliyaga daxldordir
3
. 
Lekin jahon iqtisodiy adabiyotida lug‘aviy ma’nosi jihatidan 
o‘zbekcha “moliya” iborasining fransuzcha “finance”, lotincha 
“financia” va ruscha “finansi” kabi ekvivalentlari yoki ma’lum 
ma’noda, sinonimlari
4
qachon va qayerda paydo bo‘lganligi 
haqida aniq ma’lumot yo‘q
5
.
Ayrim olimlar “financia” (“finance”, “finansi” va h.k. 
shakllarda) tushunchasi aynan shu shaklda XIII-XIV asrlarda 
Italiyaning savdo shaharlarida paydo bo‘lgan va dastlab “pul 
to‘lovi” ma’nosini anglatgan, degan fikrlarni olg‘a surishadi. 
Xalqaro savdo-sotiq ishlarining rivojlanishi mazkur iboraning 
Italiyadan boshqa davlatlarga ham tarqalishiga sabab bo‘lgan. XY 
asrda “financia” tushunchasi Fransiyada “davlat daromadlari”, “pul 
summalari” ma’nosida ishlatila boshlangan. Boshqa tadqiqotchilar 
bu atama muomalada ilk bor fransuz olimi J.Boden tomonidan 
1755-yilda nashr etilgan “Respublika xususida olti kitob” nomli 
asarida ishlatilgan va shu tariqa bu atama Yevropa davlatlari 
hayotiga kirib kelgan, deb hisoblashadi
6
. 
Yaratilayotgan moddiy ne’matlarni taqsimlash va qayta 
taqsimlash bo‘yicha oliy hokimiyat organi sifatida davlat va takror 
ishlab chiqarish jarayonining boshqa ishtirokchilari o‘rtasida 
yuzaga chiqadigan ma’lum bir iqtisodiy munosabatlarni Yevropa 
davlatlarida o‘rta asrlardan boshlab “moliya” tushunchasi orqali 
ifodalay boshlashgan. 
Natural munosabatlar ustunlik qilgan jamiyatlarda taqsimlash 
va qayta taqsimlash jarayonlari natural soliqlar va turli 
ko‘rinishdagi shaxsiy to‘lanmalar xarakteriga ega bo‘lgan. Tovar-
pul munosabatlarining rivojlanishi taqsimlash va qayta taqsimlash 
3
Qarang: o‘sha manba, 610- va 611-betlar. 
4
Biz bu erda dunyo xalqlarining turli tillarida shaklan turlicha va mazmunan bir xil ma’noni anglatuvchi so‘zlarni 
nazarda tutayapmiz.
5
Finansi, denejnoe obrashchenie i kredit. Uchebnik / Pod red.prof. V.K.Senchagova, prof.A.I.Arxipova. –M.: 
Finansi i statistika, 1999. s.25). Boshqa mualliflarning fikriga qaraganda, bu atama muomalaga 1755 yilda 
“Respublika xususida olti kitob” asarini nashr ettirgan frantsuz olimi J.Boden tomonidan kiritilgan (Qarang: Finansi. 
Uchebnik dlya vuzov / Pod red. prof. M.V.Romanovskogo, O.V.Vrublevskoy, B.M.Sabanti. – M.: Finansi i 
statistika, 2000. s.44). 
6 
Finansi, denejnoe obrashchenie i kredit. Uchebnik / Pod red.prof. V.K.Senchagova, prof.A.I.Arxipova. –M.: 
Finansi i statistika, 1999. s.25; Finansi. Uchebnik dlya vuzov / Pod red. prof. M.V.Romanovskogo, O.V.Vru-
blevskoy, B.M.Sabanti. – M.: Finansi i statistika, 2000. s.44; Finansi. Uchebnik ./ Pod red. G.B.Polyaka. – 3-e izd., 
pererab. i dop.- YuNITA-DANA, 2009. – s.8; Finansi: Ucheb.posobie / Pod red. A.M.Kovalevoy. – 5-e izd., 
pererab. i dop. – M.: Finansi i statistika, 2008. – s.7
. 
11 
•
to‘lovlarni amalga oshirish va resurslarni olish jarayonida 
korxonalar, fuqarolar va nobyudjet fondlari o‘rtasida vujudga 
keladigan pul munosabatlari; 
•
byudjet tizimining alohida bo‘g‘inlari o‘rtasida vujudga 
keladigan pul munosabatlari; 
•
sug‘urta badallarini to‘lash va zararlarni qoplash, sug‘urta 
hodisasi ro‘y bergan paytda aholi, korxonalar hamda mulkiy va 
shaxsiy sug‘urta organlari o‘rtasida vujudga keladigan pul 
munosabatlari; 
•
korxona fondlarining doimiy doiraviy aylanishiga xizmat 
qiluvchi pul munosabatlari. 
Pul daromadlari va fondlarining eng asosiy moddiy manbai 
bo‘lib mamlakatning MD hisoblanadi. MDning hajmi umumdavlat 
ehtiyojlarini qondirish va ijtimoiy ishlab chiqarishni kengaytirish 
imkoniyatlarini aniqlab beradi. Aynan MD va uning alohida 
qismlarining – iste’mol fondi va jamg‘arish fondining – hajmini 
hisobga olgan holda iqtisodiyotning rivojlanish proporsiyalari 
(nisbatlari) va tarkibiy tuzilmasi aniqlanadi. Xuddi shuning uchun 
ham MD statistikasiga alohida e’tibor beriladi. 
Moliyaning ishtirokisiz MDni taqsimlab bo‘lmaydi. Moliya 
MDni yaratish va undan foydalanishning ajratib bo‘lmaydigan 
bog‘lovchi bo‘g‘ini hisoblanadi. Moliya ishlab chiqarish, taqsimlash 
va iste’molga ta’sir etib, obyektiv xaraktyerga ega. U ishlab 
chiqarish munosabatlarining ma’lum bir sohasini ifoda etib, bazis 
kategoriyasiga mansubdir. 
Zamonaviy iqtisodiyot davlat moliyasi ishtirokisiz faoliyat 
ko‘rsata olmaydi. Tarixiy taraqqiyotning ma’lum bir bosqichiga 
qadar jamiyatning ba’zi bir ehtiyojlari faqat davlat tomonidan 
moliyalashtirilishi mumkin. Atom sanoati, kosmik tadqiqotlar, 
iqtisodiyotning yangi va ustuvor tarmoqlari, jamiyat uchun zarur 
bo‘lgan sohalar (pochta, telegraf va boshqalar) ana shular 
jumlasidandir. 
Moliya alohida olingan mamlakatlarda ishlab chiqarish 
kuchlari taraqqiyotining darajasini va ularning xo‘jalik hayotidagi 
makroiqtisodiy jarayonlarga ta’sir etish imkoniyatlarini ifodalaydi. 
Mamlakat iqtisodiyotining ahvoli moliyaning holatini belgilab 
beradi. Doimiy ravishdagi iqtisodiy o‘sish, YaIM va MD 
miqdorlarining 
oshib 
borishi 
sharoitida 
moliya 
o‘zining 
muntazamliligi va barqarorligi bilan xarakterlanadi. U ishlab 

---

10 
Shunday qilib, quyidagilar moliyaning xarakterli belgilaridir: 
•
qiymatning tovar shaklidagi harakatiga bog‘liq bo‘lmasdan, 
aksincha, real pullarning harakatiga bog‘liq bo‘lgan, huquqiy 
normalar 
yoki 
biznesni 
yuritish 
etikasiga 
asoslangan 
munosabatlarning taqsimlash xarakterda ekanligi; 
•
pul mablag‘lari harakatining, odatda, bir tomonlama 
yo‘nalishga ega ekanligi; 
•
markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan pul mablag‘lari 
fondlarini yaratish. 
Moliya pul munosabatlarining ajralmas qismi hisoblanadi. 
Shuning uchun ham uning roli va ahamiyati pul munosabatlarining 
iqtisodiy munosabatlar tizimida qanday o‘rinni egallaganligiga 
bog‘liq. Bir vaqtning o‘zida moliya puldan o‘zining mazmuni va 
bajaradigan funksiyalari bo‘yicha farq qiladi. Agar pul umumiy 
ekvivalent bo‘lib, uning yordamida umumlashtirilgan ishlab 
chiqaruvchilarning mehnat xarajatlari o‘lchansa, moliya esa yalpi 
ichki mahsulot (YaIM) va milliy daromad (MD)ni taqsimlash va 
qayta 
taqsimlashning 
iqtisodiy vositasi (instrumenti), pul 
mablag‘lari fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish ustidan 
nazoratni amalga oshirish qurolidir. Pul daromadlari va fondlarini 
shakllantirish yo‘li bilan faqatgina davlat va korxonalarning pul 
mablag‘lariga bo‘lgan ehtiyojlarini ta’minlash emas, balki 
moliyaviy resurslarning sarflanishi ustidan nazoratni ham amalga 
oshirish moliyaning nima uchun mo‘ljallanganligini belgilab beradi. 
Moliya quyidagilar subyektlar o‘rtasida vujudga keladigan pul 
munosabatlarini ifodalaydi: 
•
tovar-moddiy boyliklarni sotib olish, mahsulot va xizmatlarni 
realizatsiya qilish
jarayonida korxonalar o‘rtasida vujudga 
keladigan pul munosabatlari; 
•
markazlashtirilgan pul mablag‘lari fondlarini yaratish va ularni 
taqsimlash borasida korxonalar va ularning yuqori organlari 
o‘rtasida vujudga keladigan pul munosabatlari; 
•
byudjet tizimiga soliqlarni to‘lash va xarajatlarni byudjetdan 
moliyalashtirish davomida korxona va davlat o‘rtasida vujudga 
keladigan pul munosabatlari; 
•
soliqlar va boshqa ixtiyoriy to‘lovlarni to‘lash jarayonida 
davlat va fuqarolar o‘rtasida vujudga keladigan pul munosabatlari; 
7 
munosabatlari shakllarining o‘zgarishiga olib keldi – ular ko‘proq 
ravishda pul xarakteriga ega bo‘ldi. Biroq bu munosabatlarning 
mazmun va mohiyati prinsipial jihatdan o‘zgarmay qolaverdi. 
Zamonaviy tasavvurdagi “moliya” tushunchasi podsholar 
xazinasidan davlat xazinasi ajralib chiqishi bilan paydo bo‘lgan. 
Bir paytning o‘zida shuni alohida qayd etish kerakki, jamiyatda 
pul, tovar-pul munosabatlari va davlatning paydo bo‘lishi o‘z-
o‘zidan darhol moliyaning ham vujudga kelganligini bildirmaydi. 
Ular hammasi bir paytda, ya’ni birdaniga paydo bo‘lgan emas. 
Moliya shakllanib, bizning u haqidagi bugungi tasavvurimizdagi 
moliya ko‘rinishiga kelishi uchun jamiyatda bir qator shart-
sharoitlar pishib yetilgan bo‘lishi kerak. Ular quyidagilar: 
1. Asrlar davomida davlat ixtiyoriga yig‘iladigan barcha pul 
mablag‘larining mutloq egasi qirol (sharqda podsho), deb 
hisoblanilgan. Mablag‘lar qirol xohish-ixtiyori bilan yig‘ilgan va u 
xohlagan shaklda xarajat qilingan. O‘sha davrlarda odamlar 
tasavvurida daromadlarni ishlatish bundan boshqacha bo‘lishi 
mumkin emasday tuyular edi. 
XVI–XVII asrlarda Niderlandiya va Angliyada yuz bergan 
birinchi burjua inqiloblari moliyaning shakllanishiga juda katta 
turtki bergan. To‘g‘ri, mazkur inqiloblar qirollik tuzumini ag‘darib 
tashlay olmadi. Lekin shunday bo‘lsa-da, qirolning hokimiyatini 
ancha cheklashga erishildi va biz uchun eng muhimi qirolning 
xazinaning mutloq egasi sifatidagi huquqi keskin qisqartirildi. 
Yangi sharoitda xazina o‘rniga umumdavlat pul mablag‘lari fondi, 
zamonaviy til bilan aytganda, byudjet tashkil etila boshlandi. 
Qirolning xazinasi o‘rniga davlat byudjeti tushunchasining kirib 
kelishi moliyaning shakllanishi va zamonaviy ko‘rinish olishida o‘ta 
muhim ahamiyatga ega bo‘lgan inqilobiy o‘zgarishlardan biri bo‘lib 
hisoblanadi. 
Shu o‘rinda Markaziy Yevropa davlatlarida xazinani tasarruf 
etish sohasida yuz bergan bunday o‘zgarishlar dunyoning juda 
ko‘p davlatlarida, xususan, O‘rta Osiyoda ommalashmaganligini 
e’tirof etish zarur. O‘z taraqqiyoti davrida kapitalistik tuzumni 
bosib o‘tmagan mazkur davlatlarda podsholar xazinaning mutloq 
egasi bo‘lib qolaverganligi va muomalaga davlat byudjeti 
tushunchasi kirishi podsholik hokimiyatining bekor qilinishiga 
qadar hal bo‘lmaganligini tabiiy hodisa sifatida tushunish to‘g‘ri 
bo‘ladi. 

---

8 
2. Amaliyotga “xazina” o‘rniga “davlat byudjeti” tushunchasi 
kirgandan keyin byudjetni tashkil etish va mablag‘lardan 
foydalanish tartibi shakllana boshladi. “Davlat daromadlari” va 
“davlat xarajatlari” iboralari paydo bo‘ldi, ularning tarkibi aniqlandi, 
davlat byudjetini shakllantirish va mablag‘larini sarflash uchun 
tegishli qonun hujjatlarining asoslari yaratila boshlandi.
Davlat byudjeti daromadlarini asosan soliqlar, turli to‘lovlar, 
harbiy o‘lja va kontributsiyalar tashkil etgan bo‘lsa, o‘sha 
paytdayoq xarajatlar moddalarining hozirga qadar o‘z ahamiyatini 
yo‘qotmagan yo‘nalishlari shakllandi: harbiy xarajatlar, iqtisodiyot, 
boshqaruv va ijtimoiy maqsadlarga ajratilgan mablag‘lar. 
3. Qirol xazinaning mutloq egasi bo‘lgan davrda daromadlar 
natural soliqlar va aholining mehnat majburiyatlaridan iborat 
bo‘lgan edi. Endilikda pul ko‘rinishidagi soliqlar Davlat byudjeti 
daromadlarining asosiy qismini tashkil eta boshladi. Natijada 
yaratilayotgan mahsulotni qiymat shaklida taqsimlash bosqichi 
boshlandi.
Lekin shuni yana alohida ta’kidlash lozimki, moliya va 
moliyaviy munosabatlarning mohiyati haqidagi tushunchalar vaqt 
o‘tishi bilan o‘zgarib borgan
7
.
Korporativ tipdagi (ustav kapitalining hissali aksiyadorlik 
shaklidagi) milliy va transmilliy tashkilotlarning vujudga kelishi 
bilan bog‘liq holda tovar ishlab chiqarishning yirik masshtablarda 
rivojlanishi takror ishlab chiqarish jarayonining turli ishtirokchilari 
o‘rtasida pul mablag‘larini jalb qilish, ulardan foydalanish va ularni 
taqsimlash metodlari hamda usullarining takomillashuviga olib 
keldi. Tovarlar harakatidan ajralgan pul mablag‘larining harakati 
masalalari bu taqsimlash jarayonlarida alohida ahamiyat kasb 
etadi. Ular bir tomondan, kreditning turli shakllari va ikkinchi 
tomondan, turli subyektlar o‘rtasida YaIM qiymatini taqsimlash va 
qayta taqsimlash bilan bog‘liqdir. Bir vaqtning o‘zida, ularning har 
biri amaldagi huquqiy normalar yoki ishbilarmonlik aylanmasining 
tartibiga muvofiq ishlab chiqarilgan mahsulotdan o‘z hissalarini 
olishga da’vo qiladilarki, bu moliyaviy munosabatlarning sohasidir. 
7
Iqtisodiy kategoriya sanalgan moliya to‘g‘risidagi qarashlarning XVII asrning oxiridan XIX asrning oxirigacha 
transformatsiyalanishi S.Yu.Vittening asarida quyidagicha ifodalangan: “XVII asrning oxirlarida “moliya” so‘zi
orqali davlatning barcha mulki va umuman olganda, davlat xo‘jaligining butun holati tushunila boshlandi. 
Davlatning ixtiyorida bo‘lgan moddiy mablag‘larning butun to‘plami – uning daromadlari, xarajatlari va qarzlari -
ma’nosida bu so‘z hozir ham tushunilayapti. Shunday qilib, moliya haqidagi fanni davlatning moddiy ehtiyojlarini
eng yaxshi qondirish usuli to‘g‘risidagi fan deb aniq belgilashimiz mumkin” (Qarang: Vitte S.Yu. Konspekt lektsiy 
o narodnom i gosudarstvennom xozyaystve. – M.: Finansi i statistika, 1997. s.4).
9 
Shunday 
qilib, 
moliyaning 
ijtimoiy-iqtisodiy 
mohiyati, 
taraqqiyot qonuniyatlari, tovar-pul munosabatlarining qamrab 
olish sohasi va ijtimoiy takror ishlab chiqarishdagi roli jamiyatning 
iqtisodiy tuzumi, davlatning tabiati va funksiyalari bilan 
belgilanadi. Tarixiy kategoriya sifatida ham moliyaning vujudga 
kelishi jamiyatning sinflarga bo‘linishi va davlatning paydo bo‘lishi 
bilan bog‘liq. 
Kengaytirilgan takror ishlab chiqarish uchun sharoitlarni 
ta’minlash hamda davlatning funksiyalari va vazifalarini bajarish 
maqsadida markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan pul 
mablag‘lari fondlarini shakllantirish, taqsimlash va foydalanish 
bilan bog‘liq bo‘lgan iqtisodiy (moliyaviy) munosabatlar moliya 
deyiladi.
Moliyaviy munosabatlarning boshqa iqtisodiy munosa-
batlardan farqlanuvchi xarakterli belgilaridan biri shundaki, ular 
yordamida amalga oshiriladigan YaIMni qayta taqsimlash 
jarayonida oldindan ma’lum maqsadlarga mo‘ljallangan turli pul 
mablag‘lari jamg‘armalari (fondlari) yaratiladi. Davlat va mahalliy 
o‘zini o‘zi boshqarish organlari darajasida tuziladigan pul 
mablag‘lari fondlari markazlashtirilgan fondlar, xo‘jalik subyektlari 
darajasida tuzilgan pul fondlari esa markazlashtirilmagan pul 
fondlari deyiladi.
Xo‘jalik subyektlarining turli faoliyatlaridan olingan daro-
madlar hisobidan maxsus pul mablag‘lari fondlari shakllantiriladi. 
Ularni shakllantirish qat’iy ravishda reglamentatsiya qilinish 
(tartibga solinish) xarakteriga egaki, bu narsa moliyaviy 
munosabatlarning yana bir farqlanuvchi xarakterli belgisi 
hisoblanadi. 
YaIMni taqsimlashda aholi ham ishtirok etib, ish haqi, 
tadbirkorlik daromadi, dividendlar va qayta taqsimlashning 
boshqa shakllari ko‘rinishidagi o‘z hissalarini oladi. Bundan 
tashqari majburiylik xarakteriga ega bo‘lgan soliqlar va boshqa 
to‘lovlarni to‘lash orqali aholi markazlashtirilgan pul mablag‘lari 
fondini shakllantirishda ishtirok etadi. Aholi daromadlari va 
xarajatlarini shakllantirish va foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan pul 
munosabatlarining bu tizimi ham moliyaviy munosabatlarning 
alohida sohasini tashkil etadi. 

---

32 
va V.Mirabo, inglizlar – A.Smit va D.Rikardo) ishlarining darajasi, 
hajmi va uslubi xilma-xil bo‘lishiga qaramasdan ularning moliya 
to‘g‘risidagi ta’limotlarini quyidagi to‘rtta asosiy yo‘nalishga 
keltirish mumkin: 
•
davlat kerak, chunki u “tabiiy tartib”ni hasaddan va 
tajovuzlardan himoyalaydi; 
•
davlatni saqlash arzon bo‘lmog‘i lozim, chunki davlatning 
boshqaruv xarajatlari noishlab chiqarish xarakteriga ega; 
•
davlat “tabiiy tartib”ni, ya’ni mulkchilik va raqobat huquqini 
buza olmaydi, u cheklovchi bojxona bojlari va monopoliyalarni 
o‘rnatish yo‘li bilan ham mamlakatning xo‘jalik hayotiga 
aralashmasligi kerak; 
•
davlat soliqqa tortishning quyidagi asosiy prinsiplariga qat’iy 
rioya etmog‘i lozim: 
- o‘z daromadlariga muvofiq ravishda barcha soliq to‘lashi 
kerak (bu qoida ruhoniylar va aslzodalarning soliq immunitetiga 
qarshi yo‘naltirilgan); 
- soliqni oldindan aniq belgilash zarur; 
- soliqni soliq to‘lovchi uchun qulay bo‘lgan vaqtda undirish 
lozim; 
- soliqlarni yig‘ish xarajatlari arzon bo‘lishi kerak. 
Kapitalistik tuzumning feodalizm ustidan g‘alabasi yangi 
ishlab chiqarish munosabatlarini u yoki bu darajada himoya 
qiluvchi iqtisodiy maktablar va qarashlarning vujudga kelishiga 
olib keldi. Sho‘rolar tarixnavisligida bu iqtisodiy maktabning 
vakillari “vulgar iqtisodchilar” deb atalgan. Chunki ular, davlat 
daromadlarini shakllantirish masalalariga asosiy e’tiborni qaratib, 
uning xarajatlarini tahlil etish burjua hukumatlari to‘g‘risida salbiy 
tasavvur hosil qilishi mumkinligi to‘g‘ri, deb hisoblagan edilar. Bu 
maktabning yetakchi namoyandalaridan biri “Siyosiy iqtisod 
asoslari” deb nomlangan o‘z asarini 1848 yilda chop etgan Dj.Mil 
hisoblanadi. XIX asrning oxirlaridagi moliyachi olimlar qatoriga 
1877 yilda moliya fani kursini nashr etgan fransuz P.Le-rua-Boleni 
va 1892 yilda “Davlat moliyasi” kitobini yozgan ingliz K.Bastblni 
kiritish mumkin. XIX asrda moliya nazariyasining rivojlanishiga 
katta hissa qo‘shib, 1826-1832 yillarda uchinchi qismi to‘liq 
moliyaga bag‘ishlangan siyosiy iqtisod kursini nashr ettirgan 
K.Raudir. Uning “Moliya fanining asosiy boshlanishi” deb 
17 
Moliyaning taqsimlash funksiyasi yordamida davlat faqatgina 
MDni qayta taqsimlashga emas, balki ishlab chiqarishga, 
kapitalning jamg‘arilishiga, iste’mol sohasiga ham o‘z ta’sirini 
ko‘rsatadi. Shu ma’noda, moliya iqtisodiyotning davlat va xususiy 
sektorlarini, ishlab chiqarish va ijtimoiy infrastrukturani, ilmiy-
texnika taraqqiyotini va h.k.larni rivojlantirishda hal qiluvchi rolni 
o‘ynaydi. 
Umuman, moliyaning taqsimlash funksiyasi:
•
xo‘jalik subyektlari, aholi, davlat va mahalliy o‘zini o‘zi 
boshqarish organlari darajasida maqsadli pul mablag‘lari 
fondlarini shakllantirishga; 
•
xo‘jalik ichida, tarmoq ichida, tarmoqlararo, hududlararo, 
shuningdek‚ ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sohalari, aholi 
ijtimoiy guruhlari o‘rtasida qayta taqsimlashni sodir etishga; 
•
xo‘jalik subyekti va davlat darajasida zaxiralar yaratishga, 
fuqarolar tomonidan jamg‘arishni amalga oshirishga imkoniyat va 
shart-sharoit yaratib beradi. 
Pul 
daromadlari 
va 
fondlarini 
shakllantirish 
hamda 
foydalanishning vositasi sifatida moliya taqsimlash jarayonining 
amalga oshirilishini obyektiv ravishda o‘zida aks ettiradi. Uning 
nazorat funksiyasi YaIMni tegishli fondlarga taqsimlash va 
ularning maqsadga muvofiq sarflanishi ustidan nazoratni amalga 
oshirish orqali namoyon bo‘ladi. Shu ma’noda, moliyaning 
taqsimlash va nazorat funksiyalari yagona iqtisodiy jarayonning 
ikki tomonidir. 
Moliya nazorat funksiyasining asosini moliyaviy resurslarning 
harakati tashkil etadi. Ana shu harakatning xarakteridan kelib 
chiqqan holda jamiyat pul mablag‘larini taqsimlashda qanday 
nisbatlarning vujudga kelayotganligi, xo‘jalik yurituvchi subyektlar 
ixtiyoriga moliyaviy resurslarning o‘z vaqtida kelib tushishi qanday 
ta’minlanayotganligi xususida ma’lumotga ega bo‘lishi kerak. Agar 
moliyaning nazorat funksiyasi amalga oshirilmasa, moliya 
taqsimlash funksiyasining samaradorligini baholashning ham iloji 
yo‘qki, bu holat amaliyotda har ikkala funksiya harakati o‘zaro 
muvofiqlashtirilishining zarurligidan dalolat beryapti. 
Bozor iqtisodiyotiga asoslangan har qanday jamiyatda 
moliyaning nazorat funksiyasi ijtimoiy va xususiy ishlab 
chiqarishning dinamik rivojlanishini ta’minlashga, ilmiy-texnika 
taraqqiyotini 
jadallashtirishga, 
milliy 
xo‘jalikning 
barcha 

---

18 
bo‘g‘inlarida 
ish 
sifatini 
uzluksiz 
yaxshilashni 
moliyaviy 
ta’minlashga yo‘naltirilgan. U ishlab chiqarish va noishlab 
chiqarish sohalarini to‘liq qamrab oladi. Iqtisodiy rag‘batlantirishni 
oshirish, moddiy, mehnat, moliyaviy resurslar va tabiiy 
boyliklardan oqilona va tejamkor foydalanish, noishlab chiqarish 
xarajatlari 
va 
yo‘qotmalarni 
qisqartirish, 
xo‘jasizlik 
va 
isrofgarchilikning oldini olish moliya nazorat funksiyasining 
maqsadlaridandir. 
Moliya nazorat funksiyasining eng muhim vazifalaridan biri 
moliyaviy 
masalalar 
bo‘yicha 
qonunchilikning 
belgilangan 
muddatlarda, aniq va to‘la hajmda ijro etilishini, byudjet tizimi, 
soliq 
xizmati, 
banklar 
oldidagi 
moliyaviy 
majburiyatlar, 
shuningdek, hisob-kitoblar va to‘lovlar bo‘yicha xo‘jalik yurituvchi 
subyektlarning o‘zaro majburiyatlari bajarilishining ham o‘z 
vaqtida va to‘la amalga oshirilishini tekshirish hisoblanadi. 
Moliyaning nazorat funksiyasini bajarish jarayonida moliya, 
bank, sug‘urta, bojxona va soliq organlari muhim rol o‘ynaydi. 
Mazkur xizmatlarning xodimlari moliyaviy rejalashtirish jarayonida, 
byudjet tizimining daromadlar va xarajatlar qismining bajarilishida 
moliyaviy nazoratni amalga oshiradilar. Bozor munosabatlarining 
rivojlanishi sharoitida nazorat ishlarining yo‘nalishi, moliyaviy 
nazoratning shakl va metodlari tubdan o‘zgaradi. 
Moliyaning funksiyalari moliya mexanizmi orqali amalga 
oshiriladi. Bu mexanizm milliy xo‘jalikdagi moliyaviy munosabatlar 
tashkiliy 
shakllarining 
majmuini, 
markazlashtirilgan 
va 
markazlashtirilmagan pul mablag‘lari fondlarini shakllantirish va 
ulardan foydalanish tartibini, moliyaviy rejalashtirish metodlarini, 
moliya va moliyaviy tizimni boshqarish shakllarini, moliyaviy 
qonunchilikni o‘z ichiga oladi. Bozor islohotlarini chuqurlashtirish 
sharoitida sifat jihatidan yangi bo‘lgan moliya mexanizmi 
qo‘llaniladi. Bu, eng avvalo, xo‘jalik yurituvchi subyektlar va 
aholining byudjet tizimi, nobyudjet fondlari, mulkiy va shaxsiy 
sug‘urta 
organlari 
va 
boshqalar 
bilan 
bo‘lgan 
o‘zaro 
munosabatlariga tegishlidir.