Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

1.4. Moliyaning fan sifatida shakllanishi va taraqqiyoti
Iqtisodiy tuzumlar bir-biridan ishlab chiqarish munosabatlari 
xususiyatlari bilan farq qiladi. O‘z navbatida, yangi ishlab 
chiqarish munosabatlari mavjud ishlab chiqarish kuchlarining 
rivojlanish darajasidan kelib chiqadi. Yangi ishlab chiqarish 
munosabatlariga davlat tuzilmasi ham mos kelishi kerak. Alohida 
olingan davlatda o‘zgarishlar yuqoridagidek ketma-ketlikda va 
bog‘liqlikda sodir bo‘lmasligi mumkin. Lekin bu jarayondagi 
umumiy qonuniyatlar xususiy holatlarga bog‘liq bo‘lmaydi. Har bir 
ijtimoiy tuzum va shunga muvofiq ravishda, shu tuzumdagi 
davlatga ma’lum bir moliyaviy tuzilma mos keladi.
Turli ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlarda moliya munosabatlari bir-
biridan farq qiladi va bu farqlar quyidagi sabablar tufayli paydo 
bo‘ladi: 
•
har qanday ijtimoiy tuzumga jamiyatning o‘z sinfiy tuzilmasi 
mos keladi. Bunda moliya MDni taqsimlash munosabatlarini 
hisobga olib, ularning davlat foydasiga qayta taqsimlanishini 
tashkil qiladi; 
•
har qanday ijtimoiy-iqtisodiy tuzumda moliya davlatning 
maqsadlari va vazifalariga bo‘ysunadi; 
•
ishlab chiqarishning yangi usuli xo‘jalik munosabatlarining 
yangi tizimini vujudga keltiradi. Masalan, quldorlik va feodallik 
tuzumlarga natural munosabatlar xos bo‘lgan bo‘lsa, shunga mos 
ravishda davlat daromadlarini shakllantirish ham asosan natural 
xarakter 
kasb 
etgan. 
Kapitalistik 
xo‘jalik 
tovar-pul 
23 
ishlaydiganlar 
esa, 
o‘z 
navbatida, 
Davlat 
byudjetining 
daromadlarini shakllantirishga yo‘naltirilgan soliqlarni to‘laydilar. 
Fuqarolar o‘zlarining shaxsiy daromadlari hisobidan turli 
xizmatlarning haqini to‘laydilar, sug‘urta fondlariga ajratmalar 
(badallar) qiladilar, bank kreditidan foydalanganliklari uchun 
foizlarni qaytaradilar. Korxonalar turli xizmatlar ko‘rsatish orqali 
topgan daromadlari hisobidan ham soliqlar to‘laydilarki, ular 
byudjet daromadlarini shakllantirishga yo‘naltiriladi. Taqsimlash-
ning tarkibiga kiruvchi barcha munosabatlar ham moliya 
bo‘lavermaydi. Lekin taqsimlashning chegarasidan chetda moliya 
mavjud emas. 
JIMning 
ikkiga 
bo‘linishi 
bilan 
xarakterlanadigan 
taqsimlashning birinchi bosqichidan so‘ng ikkinchi bosqich 
boshlanadiki, unga muvofiq MD jamg‘arish fondi va iste’mol 
fondiga bo‘linadi. 
Jamg‘arish fondi ikki qismdan iborat bo‘lib, uning bir qismi 
takror ishlab chiqarishni kengaytirish va ikkinchi qismi esa zaxira 
(rezerv) fondlarini shakllantirishga mo‘ljallangandir. Taqsimlash-
ning bu bosqichida moliyaning ishtiroki iqtisodiyotga davlat 
investitsiyalarini kiritish, davlat rezervlarini shakllantirish va 
sug‘urta fondlarini tashkil qilish orqali namoyon bo‘ladi. Bunda 
tegishli fondlarni shakllantirish bosqichi bu bosqichdan oldinroq 
amalga oshiriladi. Lekin bu yerda tegishli navbatga rioya 
qilinmasligi ham mumkin. Chunki barcha daromad va xarajatlar yil 
boshida 
tasdiqlangan 
byudjet 
ko‘rsatkichlari 
doirasida 
(chegarasida) amalga oshiriladi. Tarixiy taraqqiyotning bugungi 
bosqichida deyarli barcha mamlakatlarda byudjet qonun kuchiga 
ega bo‘lib, bu narsa taqsimlash jarayonining qonuniyatlarini 
o‘rganayotgan paytda daromad va xarajatlarning ketma-ketligiga 
e’tibor bermaslikka imkon beradi. Ko‘pchilik hollarda amaliyotda 
daromadlar hali yig‘ilmasdan oldin xarajatlarning amalga 
oshirilishi sodir bo‘ladi. Bunday vaziyatlarda, ya’ni daromad va 
xarajatlarning 
muddatlari 
bo‘yicha 
paydo 
bo‘layotgan 
nomuvofiqlikning oldini olish uchun (yoki shu muammoni hal etish 
uchun) davlat krediti mexanizmidan foydalanish mumkin. 
Jamg‘arish fondi va iste’mol fondi o‘rtasidagi nisbat vaqt 
jihatidan ham, takror ishlab chiqarish jarayonining alohida olingan 
subyektlari (davlat bilan ham birgalikda) o‘rtasida ham juda 
alohidadir. 
Iste’molning 
darajasiga 
texnologiya 
holati, 

---

24 
kommunikatsiyalar, davlat tuzilmasi, partiya va harakatlarning 
obro‘si va boshqa shu kabi ko‘plab omillar o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. 
Jamg‘arish fondi va iste’mol fondi o‘rtasidagi nisbatlarning 
o‘zgarishiga qarab qator xulosalar qilish mumkin. Masalan, 
iste’mol fondining yetarli yuqori darajadasida noishlab chiqarish 
sektorida 
jamg‘arishning 
hissasi 
ortadi 
(ya’ni, 
shaxsiy 
jamg‘armalar o‘sadi). Agar MDda iste’molning nisbiy hissasi 
kamroq bo‘lsa, korporativ jamg‘armalar o‘sadi. Chunki yaratilgan 
MD yangidan yaratilgan qiymatdan boshqa narsa emasdir. Butun 
takror ishlab chiqarish jarayonining negizida o‘ziga xos tovar 
bo‘lgan ishchi kuchi yotadi. Tovar sifatida ishchi kuchi o‘zini takror 
ishlab chiqarish xarajatlaridan ortiq bo‘lgan qiymatni yaratish 
xususiyatiga egadir. Bu xususiyat ishlab chiqarishning boshqa 
tarkibiy qismlari bo‘lgan mehnat qurollari va mehnat predmetlariga 
esa xos emas. 
O‘z navbatida, istemol fondi ham quyidagi ikki tarkibiy 
qismdan iborat: 
•
ijtimoiy iste’mol fondlari; 
•
shaxsiy iste’mol fondlari. 
Davlatlarda ijtimoiy va shaxsiy iste’mol fondlari o‘rtasidagi 
nisbat hokimiyat tuzilmasiga, an’analarga va h.k.larga bog‘liq. 
Yaqin 
o‘tmishda 
kommunistik 
yoki 
sotsialistik 
partiyalar 
hukmronlik qilgan mamlakatlarda ijtimoiy iste’mol fondlari iste’mol 
fondlarining umumiy hajmida asosiy o‘rinni egallagan. Chunki 
ijtimoiy iste’mol fondlari orqali davlat maorif, sog‘liqni saqlash va 
ijtimoiy yordam ko‘rsatish jarayonlarini moliyalashtirishni tashkil 
etgan.
 
Ayni zamonda ham ijtimoiy hayotni demokratlashtirish 
darajasi yuqori bo‘lgan Shvetsiya, Norvegiyada yoki neftga boy 
Saudiya Arabistoni, Quvayt, Birlashgan Arab amirliklari, Bruney 
sultonligi kabi ayrim davlatlarda ham ijtimoiy iste’mol fondlarining 
iste’mol fondlaridagi salmog‘i katta. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning 
o‘ziga xos yo‘lini tanlagan O‘zbekiston Respublikasida ham 
aholining ijtimoiy himoyasiga iste’mol fondlarining katta qismi 
ajratilyapti.
Demak, yuqorida bayon etilgan mulohazalardan ko‘rinib 
turibdiki, o‘z zimmasiga juda katta ijtimoiy vazifalarni olgan 
davlatlarda iste’mol fondlarining umumiy hajmida ijtimoiy iste’mol 
fondlari asosiy o‘rinni egallaydi. Chunki ijtimoiy iste’mol fondlari 
25 
orqali davlat maorif, sog‘liqni saqlash va ijtimoiy yordam ko‘rsatish 
jarayonlarini moliyalashtirishni tashkil etadi. Ijtimoiy iste’mol 
fondlarining salmog‘i boshqa mamlakatlarda ham nisbatan yuqori 
bo‘lib, bu fondlar orqali boshqaruv xarajatlari, mudofaa, sanoat, 
qishloq xo‘jaligi va h.k.larni moliyalashtirish qo‘llab-quvvatlanadi.
Shuni 
ta’kidlash 
kerakki, 
ijtimoiy 
iste’mol 
fondlarini 
shakllantirish va ulardan foydalanishni
moliyaning ishtirokisiz
tasavvur etib bo‘lmaydi. Boshqa iqtisodiy kategoriyalar bu 
jarayonda bevosita ishtirok etmaydi. Ammo bu holatni so‘zma-
so‘z tushunish kerak emas. Chunki, masalan, buxgalteriya hisobi 
tizimi soliqlar va ajratmalarning hajmini aniqlashga sharoit 
yaratadi, baholar va amortizatsiya ajratmalari tizimi esa foyda 
summasiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Biroq ijtimoiy iste’mol fondlarini 
shakllantirish va ulardan foydalanishning bevosita jarayoniga 
faqat moliya xizmat qiladi. 
Ijtimoiy iste’mol fondlarini shakllantirish va ishlatish asosan 
Davlat byudjeti orqali amalga oshiriladi. Bu fondlarning bir qismi 
ijtimoiy sug‘urta va ijtimoiy ta’minot fondlarini shakllantirishga 
sarflanadi. Bozor iqtisodiyoti xos bo‘lgan dunyoning ko‘pchilik 
mamlakatlarida ijtimoiy sug‘urta va ijtimoiy ta’minot fondlarini 
shakllantirishda o‘zining to‘lovlari bilan ish beruvchilar va 
yollanma mehnat xodimlari ham ishtirok etadilar. Oxirgi holda 
ijtimoiy iste’mol fondini shakllantirishga shaxsiy iste’mol fondining 
bir qismi yo‘naltiriladi. Shaxsiy iste’mol fondining qolgan qismi 
quyidagi ikki qismga bo‘linadi: 
•
shaxsiy jamg‘arma fondlari; 
•
iste’mol fondlari. 
Shaxsiy iste’mol jamg‘armasining aynan shu ikki qismi 
tovarlarni olish-sotish bilan bog‘liq operatsiyalarning to‘laqonli 
faoliyat ko‘rsatishi uchun tegishli sharoitni yaratadi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida iste’mol fondi va jamg‘arish 
fondi o‘rtasidagi nisbat hamda ularning hajmi davlatning 
rivojlanish sur’atini belgilab beruvchi muhim ko‘rsatkichlar 
qatoriga kiradi. Agar davlat soliqlar ko‘rinishida birlamchi 
daromadlarning katta qismini o‘z ixtiyoriga olib qo‘ysa, u shu bilan 
iqtisodiyotning rivojlanishiga to‘sqinlik qilishi mumkin. Bu yerda 
hamma narsa boshqaruv organi sifatida davlatning xususiyatiga 
borib taqaladi – uning xarajatlari ortiqcha (davlat apparati 
xarajatlarini moliyalashtirish to‘g‘risida gap ketayapti), samarasiz 

---

48 
o‘rganish asosida yoshlarning ongu tafakkurini shakllantirish” 
diniy-ma’rifiy soha faoliyatini tubdan takomillashtirishning ustuvor 
yo‘nalishlaridan biri sifatida belgilab berildi. O‘zbekiston xalqaro 
islom akademiyasi: “Qur’on ilmlari, hadis, islom huquqi, aqida, 
tasavvuf,