Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

N = E x U x B 
Bu yerda: 
N
– aylanma mablag‘larning normativi; 
E 
– aylanma mablag‘larga bo‘lgan kunlik
ehtiyoj; 
U
– o‘rtacha interval uzoqligi; 
271 
•
resurslarni tejaydigan innovatsion texnologiyalarni qo‘llash; 
•
mehnat unumdorligini oshirish; 
•
ishlab chiqarishni tashkil qilish va boshqarish sifatini 
yaxshilash; 
•
kadrlarning malakaviy darajasini oshirish; 
•
XYuS taraqqiyotining strategik maqsadlarini asoslash va 
qabul qilingan strategiyani aniq ijro etish; 
•
XYuSni boshqarish texnikasi va texnologiyasini tako-
millashtirish, qabul qilingan boshqaruv qarorlarining asoslan-
ganligini ta’minlash; 
•
xomashyo va material xarajatlarining salmog‘ini pasaytirish, 
ta’minlovchi xizmatlarning uzluksiz ishlashiga erishish; 
•
marketing xizmatining samarali ishlashi, XYuSning marketing 
strategiyasini ishlab chiqish va amalga oshirish; 
•
XYuSdagi yo‘qotmalarning barcha ko‘rinishlarini qisqartirish, 
chiqindilar, ikkilamchi materiallar va energoresurslardan, yo‘lovchi 
mahsulotlardan va h.k.lardan foydalanish. 
XYuS xarajatlarini tahlil qilish uchun asos bo‘lib byudjet 
tuzish (smetalarni ishlab chiqish, xarajatlarni rejalashtirish va 
farqlanishni nazorat qilish) xizmat qiladi. Bu xarajatlarni 
qisqartirishdagi uzilishlarni amalga oshirish bo‘yicha XYuS turli 
bo‘linmalarining harakatini aniqlashga imkon beradi, bu ishning 
istiqbolli yo‘nalishlarini aniqlaydi. 
Moddiy xarajatlar (FIFO, LIFO, qiymatning o‘rtacha tor-
tiluvchanligiga ko‘ra baholash), mehnat xarajatlari, amortizatsiya 
ajratmalari va ularning boshqa ko‘rinishlarini hisoblash metodikasi 
tahlil jarayonida muhim tarkibiy qism sifatida maydonga chiqadi. 
XYuS xarajatlarini samarali boshqarish uchun zarur 
bo‘ladigan 
yuqorida 
bayon 
etilgan 
tarkibiy 
qismlardan 
(rejalashtirish, hisob-kitob metodlari, byudjetlashtirish, tahlil) 
tashqari yana boshqaruv hisobini ham ta’kidlab o‘tish kerakki, uni 
yo‘lga qo‘ymasdan turib, xarajatlarni samarali boshqarishning iloji 
yo‘q. Boshqaruv hisobi xarajatlarning doimiy (o‘zgarmaydigan) va 
o‘zgaruvchan xarajatlarga bo‘linishiga, XYuSning xo‘jalik yuritish 
sharoitlariga bog‘liq ravishda ularning xususiyatlariga asoslanadi. 
Mahsulot ishlab chiqarish chiqimlarini kamaytirish XYuSning 
mol yetkazib beruvchilar bilan munosabatlarini rivojlantirish va 
optimallashtirish (oqilonalashtirish) bo‘yicha rejali ishiga, mehnat, 
moddiy va moliyaviy resurslardan oqilona foydalanishiga, 

---

270 
•
mashina va dastgohlarni saqlash xarajatlari; 
•
umumishlab chiqarish xarajatlari; 
•
umumxo‘jalik xarajatlari; 
•
boshqa ishlab chiqarish xarajatlari; 
•
tijorat xarajatlari. 
Xarajatlarni kalkulyatsiya moddalari bo‘yicha (klassifikatsiya 
qilinishi) mahsulotlarning alohida turlari bo‘yicha uning o‘ziga xos 
bo‘lgan xususiyatlarini hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Bu 
belgiga ko‘ra XYuSlarning xarajatlari ikkiga bo‘linadi: 
•
to‘g‘ri (bevosita) xarajatlar;
•
egri (bilvosita) xarajatlar. 
To‘g‘ri (bevosita) xarajatlarga mahsulotning aniq bir turini 
ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar kiradi. Ular shu 
mahsulotning tannarxiga bevosita kiritiladi. Masalan, xomashyo, 
asosiy material xarajatlari, sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar 
va mahsulotning ma’lum bir turi bo‘yicha butlovchi buyumlar bilan 
bog‘liq bo‘lgan xarajatlar ana shunday xarajatlar hisoblanadi. Egri 
(bilvosita) xarajatlar butun XYuSda ishlab chiqarish jarayonini 
amalga oshirish yoki mahsulotlarning bir necha turlarini ishlab 
chiqarish bilan bog‘liq bo‘ladi. Masalan, binolar va dastgohlarni 
saqlash, ularni ta’mirlash xarajatlari, boshqaruv apparatiga 
tegishli bo‘lgan ish haqi xarajatlari va boshqalar shular 
jumlasidandir. Bu xarajatlar konkret turdagi buyumlarning 
tannarxiga qandaydir bir shartli asosga ko‘ra proporsional 
ravishda, ko‘p hollarda, to‘g‘ri (bevosita) xarajatlarga nisbatan 
to‘g‘ri proporsional ravishda kiritiladi. 
Davlat tomonidan tartibga solinish darajasiga qarab 
xarajatlar ikkiga bo‘linadi: 
•
norma (me’yor)lashtiriladigan xarajatlar; 
•
norma (me’yor)lashtirilmaydigan xarajatlar. 
Xarajatlarning bunday bo‘linishi, odatda, soliqqa tortish 
sohasida tegishli qaror qabul qilinayotgan paytda qo‘llaniladi. 
Norma (me’yor)lashtiriladigan xarajatlarga soliqqa tortiladigan 
foydani hisoblash maqsadida o‘rnatilgan (belgilangan) norma 
(me’yor)lar doirasidagi xarajatlar kiradi. 
Chiqimlarni 
kamaytirish 
XYuS 
ishi 
samaradorligini 
oshirishning eng muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Odatda, 
chiqimlarni kamaytirishning quyidagi asosiy yo‘llari ajratilib 
ko‘rsatiladi: 
259 
B 
– aylanma mablag‘ birligining bahosi. 
Masalan, faraz qilaylik, qandaydir bir xomashyoning zaxira 
normasi 15 kunga, kunlik ehtiyoj 10 tonnaga va bir tonnaning 
bahosi 20 ming so‘mga teng bo‘lsa, u holda pulda ifodalangan 
normativning darajasi 600 ming so‘mga (15 x 10 x 20 000) teng 
bo‘ladi. 
Umuman olganda, aylanma mablag‘lar normativi mol 
yetkazib berishlar o‘rtasidagi o‘rtacha intervalni hisobga olgan 
holda quyidagi formula orqali aniqlanishi mumkin:y