Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

Qarz kapitalning kontsentratsiyalashuvi koeffitsiyenti
qarzning kapital umumiy summasidagi salmog‘ini aniqlab beradi 
va uni formula yordamida quyidagicha ifodalash mumkin: 
K
qk
 = Q
k
 :
B
b
 
Bu yerda: 
K
qk
 - 
qarz kapitalning konsentratsiyalashuvi
koeffitsiyenti; 
Q
k
 - 
qarz kapital (balans passivining 4- va
5-bo‘limlari yig‘indisi; 
B
b
 - 
balans valyutasi (o‘z va qarz kapital
yig‘indisi, ya’ni moliyalashtirishning
umumiy summasi). 
Qarzning salmog‘i qancha katta bo‘lsa, XYuSning moliya-
lashtirish tashqi manbalariga bog‘liqligi, bundan kelib chiquvchi 
oqibatlar bilan birgalikda, shuncha yuqori bo‘ladi. Yuqoridagi har 
ikkala koeffitsiyentlar bir-biri bilar uzviy bog‘langan. Ularning 
bog‘liqligi quyidagi ko‘rinishga ega: 
K
a
 + K
qk
 = 1 
 
Qarz va o‘z mablag‘larining nisbati koeffitsiyenti
XYuS 
majburiyatlarining o‘z mablag‘lariga nisbati bilan aniqlanadi: 
K
qu
= M
qk
 : O‘
k
 
 
 
Bu yerda: 
K
qu
 - 
qarz va o‘z mablag‘larining nisbati
koeffitsiyenti; 
M
qk
 - 
majburiyatlar (qarziy kapital); 
O‘
k
 - 
o‘z kapitali (o‘z mablag‘lari). 
Qarz va o‘z mablag‘larining nisbati koeffitsiyenti o‘z 
mablag‘lari aktivlariga joylashtirilgan har bir so‘mga XYuS 
335 
taqsimlash munosabatlari vujudga kelmaydi. Chunki bu bosqichda 
iste’mol maqsadlari uchun ajratilgan barcha davlat byudjeti 
resurslari tegishli subyektlarning fondlarini (masalan, ijtimoiy soha 
xodimlarining ish haqi fondi, ijtimoiy iste’mol fondlari va boshqalar) 
shakllantirishga yo‘naltiriladi. 
Daromadlar singari, davlat byudjetining xarajatlari ham obyektiv 
iqtisodiy (byudjet) kategoriya(si)dir. U kategoriya sifatida byudjetni 
taqsimlash munosabatlarining ma’lum bir yakuniy qismini abstrakt 
holda 
umumlashtiradi. 
Ularning 
moddiylashuvi 
byudjetdan 
subyektlarga 
pul 
mablag‘larining 
teskari 
oqimi 
bilan 
xarakterlanadi. Bu munosabatlarning asosida moliya tizimining 
barcha bo‘linmalariga xos bo‘lgan taqsimlash jarayoni – pul 
fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish yotadi. Lekin bu 
yerda jarayon teskari tartibda sodir bo‘ladi: pul fondlarini 
shakllantirish ulardan foydalanishidan oldin sodir etilmasdan, davlat 
byudjeti 
mablag‘laridan 
foydalanuvchilarda 
fondlarning 
shakllanishiga olib keladi. 
Davlat byudjeti mablag‘larini olgandan keyin subyektlar o‘zlari-
ning pul fondlarini tashkil qiladilar. Bu pul fondlari, o‘z navbatida, 
ma’lum maqsadlarga mo‘ljallangan kichik fondlarga bo‘linadi. 
Shuning uchun ham davlat byudjetining xarajatlari tranzit 
xaraktyerga ega bo‘lib, ularni tom ma’nodagi xarajatlar deb 
bo‘lmaydi. 
Davlat 
byudjeti 
bu 
xarajatlarning 
o‘lchamini 
limitlashtiradi (biroq to‘liq darajada emas), xarajatlar esa 
subyektlarning o‘zi tomonidan amalga oshiriladiki, bunda 
byudjetdan moliyalashtirish tartibida pul mablag‘lari yo‘naltiriladi va 
shu yerning o‘zida taqsimlashning yangi bosqichi boshlanadi. 
Yuqorida bayon etilgan holatlarni inobatga olgan holda, 
xarajatlar 
emas, 
balki 
amalda 
(haqiqatda) 
byudjetdan 
assignovaniyalari
ajratiladigan mablag‘larni tushuniladigan davlat 
byudjetining xarajatlarini iqtisodiyot moliyasi bilan tenglashtirish 
maqsadga muvofiq emas. Masalan, maorifga qilinadigan davlat 
byudjeti xarajatlarini maorif moliyasi deb atash mumkin emas. 
Xuddi shuningdek, mudofaa xarajatlarini Qurolli Kuchlar moliyasi 
deb bo‘lmaydi. 
Davlat byudjeti kategoriyasi sifatida davlat byudjetining 
xarajatlari 
o‘zining 
turli 
shakllariga 
ega. 
Ular 
quyidagi 
ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin: 

---

334 
Bir vaqtning o‘zida, davlat byudjeti va uning barcha bo‘linma-
larida 
iqtisodiyot, 
ijtimoiy 
soha, 
ijtimoiy 
ta’minot, 
markazlashtirilgan 
investitsiyalar, 
hokimiyat 
va 
boshqaruv 
organlari, mudofaa va boshqalarning ehtiyojlarini qondirishga 
yo‘naltirilgan maqsadli fondlar tashkil etiladi. Bunda, albatta, 
iqtisodiyot tarmoqlari, ijtimoiy sohaning bo‘linmalari va hokazolar 
o‘rtasida mablag‘larni qayta taqsimlash sodir bo‘ladi. 
Davlat byudjeti fondlari o‘zining miqdoriga ko‘ra ko‘p sonlidir. 
Ular davlat byudjetining barcha bo‘g‘inlarida va bo‘linmalarida 
yaratiladi. Shu bilan birgalikda, tashkil etilgan har bir yirik davlat 
byudjeti fondlari nisbatan tor doiralarga mo‘ljallangan boshqa 
fondlarga bo‘linadi. Masalan, “Iqtisodiyot xarajatlari” fondi alohida 
tarmoqlar fondi, ular esa, o‘z navbatida, yana bir necha fondlarga 
bo‘linishi mumkin. Bularning hammasi davlat byudjetining asosi 
sifatida umumdavlat pul fondi turli maqsadlarga mo‘ljallanganligi, 
ma’muriy hududlarga tegishliligi va o‘zgaruvchanligi bilan 
xarakterlanadigan ko‘p sonli fondlar konglomeratidan iboratdir, 
degan xulosa chiqarishga asos bo‘la oladi. Bu fond ko‘p sonli 
taqsimlash kanallari orqali bir tomondan, xarajat qilinib, ikkinchi 
tomondan esa, to‘ldirilib boriladi. 
Uchinchi bosqichda davlat byudjeti fondlari hududlar va 
maqsadga mo‘ljallanganligi bo‘yicha xarajat qilinadi, ya’ni 
ko‘pchilik hollarda, bir mulkchilik shakli doirasida davlat byudjeti 
mablag‘larini qaytarilmaslik tarzida berish sodir bo‘ladi. Ularning 
haqiqatda sarflanishi esa byudjetni taqsimlash jarayonining oxirgi 
bosqichida davlat byudjeti mablag‘larini olganlar tomonidan 
amalga oshiriladi. 
Davlat byudjetining xarajatlari, xuddi uning daromadlari 
singari, ikkiyoqlama xaraktyerga ega. Bir tomondan, bu davlatning 
xarajatlari, boshqa tomondan esa – subyektlarning ixtiyoriga 
tushadigan 
qaytarilmaydigan 
mablag‘lar 
bo‘lib, 
ularning 
daromadlariga aylanadi va ular tomonidan turli maqsadlarga 
mo‘ljallangan tegishli fondlarni shakllantirishda foydalaniladi. Ana 
shu ikkiyoqlama xarakter davlat byudjeti xarajatlarining yakuniy 
emas, balki taqsimlash jarayonlarining oraliq bosqichi ekan-
ligidan dalolat beradi. Bu yerda davlat byudjeti fondlarining egasi 
– davlat va pul mablag‘larini oluvchilar – subyektlar o‘rtasida 
yangi taqsimlash munosabatlari paydo bo‘ladi. Bu bosqichda 
(birinchisidan farqli o‘laroq) davlat va aholi o‘rtasida bevosita 
323 
tomonidan qancha qarz mablag‘lar jalb qilinganligini ko‘rsatadi. 
Hisobot davri davomida bu koeffitsiyent darajasining ortishi XYuS 
jalb qilinayotgan qarz mablag‘larga bog‘liqligining kuchayganli-
gidan va moliyaviy barqarorligining pasayganligidan darak beradi. 
Bu koeffitsiyent avtonomlik koeffitsiyenti bilan bog‘langan va bu 
bog‘lanish quyidagi ko‘rinishga ega: