Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

14.3. Diversifikatsiya va modernizatsiya uchun 
 investitsiyalar: manbalari, ularni baholash va 
 samaradorligini aniqlash 
 
Iqtisodiy va moliyaviy vaziyatni sog‘lomlashtirish uchun 
jamg‘armalarning 
ichki 
kapital 
qo‘yilmalar 
va 
xorijiy 
investitsiyalarni 
jalb 
qilish 
sifatida 
real 
investitsiyalarga 
aylantirilishini hamda ulardan samarali foydalanishni ta’minlash 
muhim hisoblanadi. Xalqaro amaliyotni o‘rganish shundan dalolat 
beradiki, investitsion loyihalarni moliyaviy tahlil qilish sohasida 
ularni amalga oshirishning maqsadga muvofiqligini asoslash, 
ekspertizalarni o‘tkazishning roli o‘sib borayapti. Bu muammoni 
hal etish xalqaro andozalarining mujassamlashgan shakllari 
YuNIDO metodikasida o‘z aksini topgan. Biroq har bir mamlakat 
iqtisodiyotining o‘ziga xos xususiyatlari bu metodikada mavjud 
315 
Bahs-munozara yoki nazorat uchun savollar 
 
•
Xo‘jalik 
yurituvchi 
subyektlarni 
diversifikatsiya 
va 
modernizatsiya qilish nimani anglatadi? 
•
Diversifikatsiya va modernizatsiya qanday omillar bilan uzviy 
bog‘liq?
 
•
Korxonani diversifikatsiya va modernizatsiya qilish uchun, 
eng avvalo, qanday tadbirlarni amalga oshirmoq lozim? 
•
Xo‘jalik 
yurituvchi 
subyektning 
innovatsion-investitsion 
strategiyasi deganda nimalar tushuniladi? 
•
Qat’iy pul va moliya-kredit siyosatining hayotga tatbiq etilishi 
sifat jihatidan iqtisodiy o‘sishga o‘tishning, faol tuzilmaviy qayta 
qurishning va ishlab chiqarish taraqqiyotining investitsion jihatdan 
ta’minlashning mustahkam yo‘nalishi bo‘la oladimi? 
•
XYuSlarning innovatsion strategiyasi uchun ular investitsion 
faoliyatini rag‘batlantirish qanday ahamiyatga ega? 
 
•
Takror ishlab chiqarish barcha sikli va u investitsion 
sohasining dinamikasini qamrab oluvchi asosiy prinsiplar 
nimalardan iborat? 
•
Xorijiy bank bilan kredit bitimini tuzishda, eng avvalo, 
nimalarga e’tibor bermoq lozim? 
•
Hukumat kafolati ostida jalb qilinadigan xorijiy kreditlar 
hisobidan moliyalashtirish uchun innovatsion loyihalarni tanlashda 
asosiy me’zonlarning qanday tizimidan foydalanish maqsadga 
muvofiq? 
•
Loyihani ishlab chiqarish jarayoni g‘oyaning paydo bo‘lgan 
vaqtidan XYuS ishga tushirilgunga va quvvatlar o‘zlashtirilgunga 
qadar qanday bosqichlardan iborat bo‘ladi? 
•
Loyihalarni moliyalashtirishning qanday asosiy manbalari 
mavjud? 
•
Investitsiyalarni 
moliyalashtirishning 
qanday 
shakllari 
mavjud? 
•
Investitsion qo‘yilmalarni iqtisodiy baholashning qanday 
metodlari mavjud? 
•
Investitsion 
qo‘yilmalarni 
iqtisodiy 
baholashning 
ko‘rsatkichlar tizimini tushuntirib bering. 
•
Kapital qo‘yilmalarning sof keltirilgan qiymatining mazmuni 
nimada? 
•
Ichki foyda normasi qanday aniqlanadi? 
•
Qoplanish muddatini tushuntirib bering. 

---

314 
loyihadan ko‘ra shu loyihaga mablag‘larni joylashtirishi foydali 
hisoblanadi. 
Bunda 
NVPning 
miqdori 
diskontlashtirish 
stavkasining uncha katta bo‘lmagan o‘zgarishiga ta’sirchan 
bo‘ladi. NVPning hisoblanishi ma’lum darajada ishlab chiqarishni 
innovatsion yangilash investitsion loyihasining mumkinligini 
baholashda mo‘ljal bo‘lib xizmat qiladi. 
Ichki foyda normasi (IRR) loyiha NVPsi nolga teng 
bo‘lgandagi diskontlashtirish stavkasidan iborat. Har ikkala 
ko‘rsatkich ham bir necha ko‘p yildan so‘ng katta daromad 
keltiruvchi ishlab chiqarish innovatsion loyihasi uchun bir xil 
ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. Investor va kreditor uchun 
kutilayotgan daromadlarning muddatlar bo‘yicha taqsimlanishi 
muhim va shuning uchun ham agar daromadlar riskining vaqt 
bo‘yicha uzoqlashishiga muvofiq ravishda tez o‘sishi inobatga 
olinadigan bo‘lsa, bu omil yanada juda muhim hisoblanadi. 
Qoplanish muddati ko‘rsatkichi ishlab chiqarishni yangilash 
innovatsion loyihasidan olingan daromadlar birlamchi kapital 
qo‘yilmalardan oshgandagi yillar soniga qarab aniqlanadi. 
Hisoblashning ma’lum soddaligiga qaramasdan, bu ko‘rsatkich 
investitsion loyihaning riskliligini puxta baholaydi hamda NVP va 
IRR bilan birgalikda kapital qo‘yilmalarning optimal maqsadga 
muvofiqligini baholashga imkon beradi. 
Joriy va istiqboldagi tahlil ishlab chiqarishni yangilash 
innovatsion loyihalarini amalga oshirishning boshqa yo‘nalishlari 
va parametrlariga nisbatan o‘tkazilishi mumkin. Bunda asosiy 
e’tibor yuqori rentabellilik va kuchsiz bashoratlash xos bo‘lgan 
quyidagi omillarga, ya’ni risklar, valyuta kurslari, kreditlar bo‘yicha 
suzuvchan stavka, tayyor mahsulot va xomashyoning bahosi kabi 
omillarga qaratiladi. Bu omillarning har biri uchun bo‘lishi mumkin 
bo‘lgan 
tebranishlarning 
intervali 
aniqlanadi 
va 
asosiy 
parametrlarning 
o‘zgarishi 
mumkin 
bo‘lgan 
imkoniyatlari 
baholanadi. Undan so‘ng investitsion loyihaning barcha risklarini 
hisobga olgan holda uning yyetarli darajada foydaliligi saqlanib 
qolgandagi kritik parametrlarning yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan 
chegaralariga baho beriladi. 
Ishlab chiqarishni yangilash dasturlari va innovatsion 
loyihalarning 
investitsion 
samaradorligi 
kapital 
qo‘yilmalar 
to‘g‘risida qaror qabul qilingan paytda mavjud bo‘lmagan 
omillarga ham bog‘liq. Iqtisodiyotning har bir tarmog‘ida ana 
shunday omillar to‘plami mavjud. 
311 
bo‘lgan an’anaviy yondashuvlardan to‘g‘ridan-to‘g‘ri (ko‘r-ko‘rona) 
nusxa olishga imkon bermaydi va shuning uchun ham ularni har 
bir mamlakatning xo‘jalik sharoitlariga moslashtirish kerak. Bunda 
joylashtiriladigan (qo‘yiladigan) mablag‘larning qoplanishi va 
avanslashtirilgan kapitalga investor tomonidan talab qilinadigan 
daromad normasini olish bo‘yicha investitsion takliflarni sifati 
jihatdan ekspertiza qilish muhimdir. Ana shu yo‘nalishda 
investitsion loyihalarni texnik-iqtisodiy jihatdan asoslash, qarz 
oluvchining moliyaviy ahvoli va uning raqobatbardoshligi, 
shuningdek, vakolatli bankning kafolatini xarakterlaydigan tegishli 
ekspert xulosalariga baho berishning ahamiyati ortadi. 
Xorijiy bank bilan kredit bitimini tuzishda, eng avvalo, 
to‘lovlarning o‘z vaqtida amalga oshirilishini (o‘tkazilishini) 
ta’minlash kerak. Odatda, XYuS kredit bo‘yicha quyidagi 
to‘lovlarni amalga oshiradi: 
•
bitim summasining 15%idan kam bo‘lmagan avans to‘lov-
larining 
birlamchi 
(boshlang‘ich) 
badali 
(o‘zlashtirish 
boshlangunga qadar) – kredit bitimi tuzilgandan keyin bir oy 
ichida; 
•
sug‘urta badali – sug‘urta riskini baholashga nisbatan 3%dan 
kam bo‘lmagan miqdorda; 
•
xizmat ko‘rsatuvchi banklarga komission to‘lovlar – kre-
ditning o‘zlashtirilmagan qoldig‘iga komissiya, kreditni tashkil 
qilish uchun haq, xorijiy sug‘urta agentliklarida qayd etilganligi 
uchun haq. 
Xorijiy firmalar bilan hamkorlikdagi investitsion loyihalarni 
o‘zlashtirish davrida birinchi bosqichda foiz va mamlakat banklari 
tomonidan operatsion xarajatlar bo‘yicha to‘lovlar amalga 
oshiriladi. Qaytarishda esa (to‘liq o‘zlashtirilganidan so‘ng) 
qarzning asosiy summasi (xorijiy bankning grafigiga muvofiq 
ravishda) o‘tkaziladi va foizlar bo‘yicha to‘lovlar to‘lanadi. Taqdim 
etilgan takliflarni realizatsiya qilish mexanizmi, bir tomondan, 
xorijiy 
investitsion 
kreditlarni 
oluvchilarning 
tarkibini 
optimallashtirishga xizmat qiladi va ikkinchi tomondan esa, 
ulardan maqsadli foydalanish ustidan ta’sirchan nazorat bo‘lishini 
ta’minlaydi. 
Investitsiyalarning 
natijaliligini 
oshirish 
uchun 
investitsion loyihalarni, shu jumladan, xorijiy kredit liniyalariga 
qo‘shish uchun ham, tanlab olish tartibi takomillashtirilmog‘i lozim. 
XYuS va tashkilotlarning arizalarini ularning asoslanganligi 

---

312 
bo‘yicha xulosalar uchun tarmoq, korporativ va mintaqaviy daraja-
larda qayta ishlab chiqish muhim hisoblanadi. 
Tanlovning joriy etilishi bitimning eng yaxshi shartlarini – 
mamlakat XYuSlarining iqtisodiy manfaatlariga to‘liq javob 
beradigan mahsulotni tanlash – qo‘lga kiritishga imkon beradi. 
Hukumat kafolati ostida jalb qilinadigan xorijiy kreditlar hisobidan 
moliyalashtirish uchun innovatsion loyihalarni tanlashda asosiy 
me’zonlarning quyidagi tizimidan foydalanish maqsadga muvofiq: 
•
iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligi va qarz oluvchining 
birlamchi (boshlang‘ich) badalni to‘lash bo‘yicha moliyaviy 
imkoniyati; 
•
texnik va texnologik ahvoli; 
•
tijoriy samaradorligi va valyutaviy qoplanuvchanligi; 
•
huquqiy ta’minlanganligi va ekologik xavfsizligi. 
Hukumat kafolati ostida jalb qilinadigan xorijiy kreditlar 
bo‘yicha moliyalashtirishga qabul qilinadigan loyihalar manfaatdor 
vazirliklar va idoralar, mintaqaviy ma’muriy organlar, XYuSlar, 
tashkilotlar va banklarning roziligi bo‘yicha shakllanadigan ustuvor 
investitsion loyihalar ro‘yxatiga kiritilgan bo‘lmog‘i darkor. 
Investitsion loyihani texnik-iqtisodiy, iqtisodiy, huquqiy va 
tashkiliy jihatdan asoslashda obyektiv moliyaviy tahlil muhim 
ahamiyatga ega. Loyihani ishlab chiqarish jarayoni g‘oyaning 
paydo bo‘lgan vaqtidan XYuS ishga tushirilgunga va quvvatlar 
o‘zlashtirilgunga qadar uch bosqichdan iborat bo‘ladi: 
•
tayyorgarlik ko‘rish bosqichi; 
•
investitsion bosqich; 
•
operatsion bosqich. 
Yuqoridagi 
bosqichlarning 
har 
biri 
bir 
necha 
quyi 
bosqichlardan 
iborat 
bo‘lib, 
ularda 
turli-tuman 
tadqiqot, 
konsultatsion, texnik va sanoat ishlari amalga oshiriladi, loyiha 
siklining har bir bosqichi esa o‘zaro bir-biri bilan bog‘langandir. 
Loyiha siklining bosqichlari bo‘yicha kapital xarajatlarni 
taxminiy 
taqsimlanishi 
dastlabki 
(tayyorgarlik 
ko‘rish) 
va 
investitsion 
bosqichlarni 
o‘z 
ichiga 
oladi. 
Loyihalarni 
moliyalashtirishning ikki asosiy manbalari mavjud: 
•
o‘z kapitali; 
•
kredit. 
O‘z korporativ kapitalini shakllantirish aksiyalarga (imtiyozli 
va oddiy) ochiq yozilish yo‘li bilan amalga oshirilishi mumkin. Qarz 
313 
mablag‘lari esa turli muddatli bank kreditlari shaklida, shuningdek, 
qarz majburiyatlarini emissiya qilish yo‘li bilan jalb qilinadi. 
Moliyalashtirishning bunday tiplari o‘rtasidagi prinsipial farq 
qarzdorning kreditorlar oldidagi birinchi darajali javobgarligidadir. 
O‘z va qarz mablag‘lari o‘rtasida ma’lum bir muvozanatga 
(balansga) rioya etmoq zarur. Kreditor nuqtayi nazaridan qarz 
kapitalning yuqori salmog‘i qarz oluvchi (qarzdor)ning risklilik 
darajasini oshiradi, chunki unda xarajatlarning umumiy tarkibiy 
tuzilmasida foiz to‘lovlarining salmog‘i ortadi (ko‘payadi) va 
demak, foyda miqdori pasayadi (kamayadi)
61
. 
Qarz olish usulida moliyalashtirishning ko‘rinishlaridan biri 
lizingdir. 
Agar 
moliyalashtirish 
shartlari 
xorijda 
mahalliy 
shartlardan keskin farq qiladigan bo‘lsa, lizing asbob-uskunalarni 
sotib olishning ustuvor metodi hisoblanadi
62
. 
Moliyalashtirish shakllarining turli-tumanligi o‘zgarib turishi 
mumkin. Biroq ular tushumlar va asosiy xarajatlarning 
ta’minlanganligi uchun yetarli bo‘lishi kerak. Ko‘p hollarda loyihani 
ishlab 
chiquvchilar 
investorlar 
va 
kreditorlarga 
uning 
jozibadorligini 
ta’minlash 
maqsadida 
loyihaning 
qiymatini 
pasaytirishga harakat qiladilar. Shu munosabat bilan moliyaviy 
ekspertning vazifasi loyiha yoki kompaniyaning kapitalga bo‘lgan 
haqiqiy ehtiyojini aniqlashdan iborat. Shuning uchun ham 
moliyaviy tahlilda investitsion qo‘yilmalarni iqtisodiy baholashning 
ko‘p sonli metodlari ishlab chiqilganki, ularning har biri, o‘z 
navbatida, afzalliklarga va kamchiliklarga ham ega. Bu 
ko‘rsatkichlar tizimi o‘z ichiga quyidagilarni oladi: 
•
NVP – kapital qo‘yilmalarning sof keltirilgan qiymati; 
•
IRR – ichki foyda normasi; 
•
qoplanish muddati. 
Kapital qo‘yilmalarning sof keltirilgan qiymati (NVP) klassik 
(mumtoz) variantda (ko‘plab modifikatsiyalar mavjud bo‘lganda) 
diskontlashtirilgan sof pul xarajatlari va tushumlarning yig‘indisi 
sifatida hisoblanadi. Ijobiy NVP investitsion loyihadan qaytim 
diskontlashtirishning ma’lum bir stavkasidan yuqori ekanligini 
ko‘rsatadi. 
NVPning 
kamchiligi 
diskontlashtirish 
stavkasini 
hisoblashning shartliligi bilan belgilanadi. Investorga boshqa 
61
Biroq shu narsani alohida qayd etib o‘tish kerakki, o‘z va qarz kapital o‘rtasidagi sog‘lom (“normal”) nisbatning 
yagona qoidasi mavjud emas. Shuning uchun ham, odatda, amaliyotda 1:1 nisbat yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan 
risk sifatida, qarz kapitalning hissasi 60%dan ortganda esa qarz oluvchi (qarzdor) yuqori riskli sanaladi. Bir 
vaqtning o‘zida, bunday mo‘ljal har qanday korxona uchun ham maqbul bo‘lgan variant sanalmaydi. 
62
Ijaraga olingan asbob-uskunani moliyalashtirish XYuSning balansidan tashqarida qolib, bu narsa uning moliyaviy 
hisobotini yanada jozibador qiladiki, bunday holat investitsion loyihani tahlil qilishda hisobga olinmog‘i lozim. 

---

336 
– smetali moliyalashtirish (bunda korxona yoki tashkilot o‘z 
daromadlariga ega bo‘lmasdan davlat byudjetining mablag‘lari 
hisobidan to‘liq moliyalashtiriladi)
64
; 
– davlatning korxona va tashkilotlariga mablag‘ berish 
(bunda 
moliyalashtirish 
obyektlari 
sifatida 
faqat 
kapital 
qo‘yilmalar, aylanma mablag‘lar va operatsion xarajatlar 
maydonga chiqadi); 
– dotatsiya va subvensiyalar (bunda davlat byudjeti rejali-
zararga ishlaydigan korxonalarning zararlarini qoplaydi) va 
boshqalar. 
Davlat byudjeti xarajatlari davlat byudjeti daromadlarining 
ayrim shakllariga o‘xshash baholarni shakllantirish bilan bog‘liq 
bo‘lishi ham mumkin. Bunda davlat byudjeti xarajatlari tovar-
larning bahosi uning haqiqiy qiymatidan past darajada o‘rnatilib, 
sotilganda vujudga kelgan zararlarni qoplash manbai sifatida 
maydonga chiqadi. 
“Davlat 
byudjetining 
xarajatlari” 
va 
“byudjetdan 
moliyalashtirish” tushunchalari bir-biriga yaqin, lekin aynan bir-
biriga teng bo‘lgan tushunchalar emas. Agar davlat byudjetining 
xarajatlari davlat byudjeti kategoriyasini ifoda etsa, byudjetdan 
moliyalashtirish esa bu kategoriyaning amalda subyektlarga 
aloqador barcha tadbirlar bilan mablag‘larni berish shaklidagi 
ifodalanishidir. Pul fondlarini shakllantirish jarayoni byudjetdan tegishli 
subyektlarga mablag‘lar berilganidan so‘ng ham davom etadi. 
Lekin u endilikda byudjetdan tashqarida davom etib, subyektlar 
(iqtisodiyot, ijtimoiy soha va ularning tarmoqlari, korxonalar va 
boshqalar) moliyasining elementlarini tashkil etadi. Biroq yuqorida 
bayon etilgan usullarning birortasini mustaqil davlat byudjeti 
kategoriyasi sifatida talqin qilish mumkin emas. Chunki ularning 
har biri davlat byudjeti kategoriyasi hisoblangan davlat byudjeti 
xarajatlarining namoyon bo‘lish shaklidir. 
Shunday qilib, davlat byudjetining iqtisodiy mazmuni deganda 
umumdavlat pul fondini shakllantirish, mablag‘larni byudjetlar 
ichida taqsimlash va subyektlarni byudjetdan moliyalashtirish 
natijasida vujudga keladigan, o‘zaro bog‘langan taqsimlash 
munosabatlarining butun kompleksi tushuniladi. 
64
Biroq bozor iqtisodiyoti sharoitida shunday subyektlarga ham o‘zining asosiy faoliyati natijalariga salbiy ta’sir 
ko‘rsatmagan holda daromad ishlab topish imkoniyati berilishi mumkin. Buning ustiga, hozirgi sharoitdagi davlat va 
biznes hamkorligi ham, o‘z navbatida, shuni taqozo etadi. 
321 
•
balansning likvidligi (majburiyatlarni likvid aktivlar bilan 
qoplash darajasi); 
•
kreditga layoqatlilik (kreditlarni qaytarish qobiliyati); 
•
rentabellik (foydalilik). 
Yuqorida bayon etilgan omillarning har biri tahlil qilishning o‘z 
metodikasiga ega.