Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan
Yüklə 5,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
• shu doiraviy aylanish jarayonida vujudga keladigan moliyaviy resurslardan foydalanish samaradorligini baholash muhim hisoblanadi; • ishlayotgan ishlab chiqarish fondlaridan foydalanish va eskirgan asosiy ishlab chiqarish fondlarini yangilashning o‘z vaqtida amalga oshirilishi samaradorligini baholash kerak. XYuSning moliyaviy resurslari tarkibi o‘z va jalb qilingan pul mablag‘laridan iborat bo‘lishi mumkin. Takror ishlab chiqarish jihatidan asosiy kapitalning doiraviy aylanishi iste’mol qilingan asosiy fondlarni almashtirish (yangilash) uchun amortizatsiya mablag‘larining amortizatsiya fondida jamg‘arilishini ko‘zda tutadi. Hisobot davri davomida asosiy vositalar obyektlari bo‘yicha amortizatsiya ajratmalari hisoblashni qo‘llash usullariga bog‘liq bo‘lmagan holda har oyda hisoblanadi. Mavsumiy ishlab chiqa- rishda ham asosiy vositalar bo‘yicha amortizatsiya ajrat- malarining yillik summasi hisobot yilida tashkilotning ishlash davri davomida bir tekisda hisoblanadi. Agar asosiy vositalarning obyektlari rekonstruksiya va modernizatsiya qilishda bo‘lsa, yoki ular uch oydan ko‘proq muddatga konservatsiya qilishga o‘tkazilgan bo‘lsa, bunday holatlarda amortizatsiya ajratmalarini hisoblash tashkilot rahbarining qaroriga muvofiq to‘xtalishi mumkin. Amortizatsiyalashtiriladigan (belgilangan muddat ichida yangilanishi shart bo‘lgan) mol-mulklar o‘zlarining foydali foydalanish muddatlariga bog‘liq ravishda turli amortizatsiya guruhlariga birlashtiriladi. Birinchi guruhga foydali foydalanish (ishlatish) muddati 1 yildan 2 yilgacha bo‘lgan mol-mulklar, oxirgi guruhga esa foydali foydalanish muddatlari 30 yildan ortiq bo‘lgan mol-mulklar kiritiladi. Amortizatsiya guruhlariga kiritiladigan asosiy vositalarning tasniflanish tartibini (klassifikatsiyalanishini) har bir mamlakatning hukumati aniqlab beradi. Amortizatsiya guruhlari ko‘rsatilmagan asosiy vositalarning turlari bo‘yicha foydali foydalanish muddatlari 253 tayyor mahsulot – debitorlik qarzlari – tushum ko‘rinishida tushadigan pul mablag‘lari. Bunda aylanma kapital kompaniya moliyaviy holatining o‘lchovchisi va tartibga soluvchisi hisoblanadi. Aylanma mablag‘lar (kapital)ni shakllantirish va moliyalashtirish manbalari quyidagilardan iborat: • o‘z va ularga tenglashtirilgan mablag‘lar; • qarz va jalb qilingan mablag‘lar. O‘z navbatida, aylanma mablag‘lar (kapital)ni shakllantirish va moliyalashtirishning o‘z manbalari tarkibiga quyidagilar kiradi: • ustav kapitali; • foyda; • emission daromad. Emission daromad, ayrim hollarda, ta’sischilik foydasi deb ham yuritiladi. O‘z mablag‘lariga tenglashtirilgan manbalar qat’iy passivlardan, ya’ni XYuS aylanmasida doimiy ravishda mavjud bo‘ladigan jalb qilingan mablag‘lardan iborat. Ish haqi va sotsial sug‘urta bo‘yicha qarzlar, qadoqlarni qaytarish bo‘yicha garovlar, kelgusi davr xarajatlarini qoplash bo‘yicha zaxiralar shu shaklda vaqtinchalik foydalanilishi mumkin. Qarz mablag‘lar o‘z aylanma mablag‘larining yetmagan qismini to‘ldirishga mo‘ljallangan. Ularning tarkibiga: • banklarning qisqa muddatli kreditlari; • zayomlar; • uzoq muddatli kreditlarning bo‘sh mablag‘lari kiradi. Jalb qilingan mablag‘lar: • mol yetkazib beruvchi va pudratchilarning kreditorlik qarzlari; • to‘lanuvchi veksellar; • “qiz” XYuSlar va bo‘ysunuvchi jamiyatlar hamda byudjet oldidagi qarzlar; • olingan bo‘nak (avans)lar; • va boshqa kreditorlar ko‘rinishida maydonga chiqadi. Aylanma kapitalning foydalanish samaradorligini ifodalovchi umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlar aylanma mablag‘lar aylanishining soni va aylanma mablag‘lar bir marta aylanishining uzoqligi hisoblanadi va ular quyidagicha aniqlanadi: 252 • sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar; • yoqilg‘i; • qadoqlash va qadoqlash materiallari; • joriy ta’mirlash uchun ehtiyot qismlar; • inventarlar va xo‘jalik buyumlari; • tugallanmagan ishlab chiqarish xarajatlari; • o‘z ishlab chiqarishining yarim tayyor mahsulotlari; • kelgusi davr xarajatlari; • boshqa xarajatlar. Aylanma kapitalning tarkibiy tuzilmasini tashkil etuvchi muomala fondlari quyidagi guruhlardan iborat: • tayyor mahsulot va qayta sotishga mo‘ljallangan tovarlar, ortib jo‘natilgan tovarlar; • pul mablag‘lari – kassadagi pullar, hisob-kitob va valyuta hisobvaraqlaridagi pullar, bankdagi maxsus hisobvaraqlari (akkreditivlar va chek daftarchalari, depozit hisobvaraqlari, boshqa to‘lov hujjatlari); • qisqa muddatli (bir yildan ortiq bo‘lmagan muddatda) moliyaviy qo‘yilmalar – boshqa XYuSlar qimmatli qog‘ozlariga investitsiyalar, davlat va mahalliy zayomlarning foizli obligatsiyalari, boshqa XYuSlarga berilgan zayomlar, aksionerlardan o‘z aksiyalarini sotib olish; • debitorlik qarzlarining barcha ko‘rinishlari, sotib oluvchilar va buyurtmachilarning qarzlari, olinuvchi veksellar, “qiz” va bo‘ysunuvchi jamiyatlarning qarzlari, ustav kapitaliga badallar bo‘yicha ta’sischilarning qarzlari, berilgan avanslar, boshqa debitorlarning mablag‘lari. Aylanma kapitalning boshqa qismi pulli ko‘rinishda shakllantiriladi va aylanma fondlarning iqtisodiy elementlariga pulli kapitalni doimiy avanslashtirish ko‘rinishida doiraviy aylanishda bo‘ladi. Pul mablag‘larining doiraviy aylanishi XYuS tomonidan ishlab chiqarishga zarur bo‘lgan moddiy resurslar qiymatining to‘lanishi bilan boshlanadi va shu xarajatlarning mahsulotni sotishdan olingan tushum ko‘rinishida qaytishi bilan tugallanadi. Doiraviy aylanish jarayonida aylanma kapital doimiy qiymat kategoriyasi sifatida saqlanib qolsa-da, o‘z tarkibiy qismlarining funksional shakllarini uzluksiz ravishda quyidagi ketma-ketlikda o‘zgartiradi: pul mablag‘lari – xomashyo va materiallar zaxiralari – 245 ularni tayyorlagan tashkilotlarning tavsiyalari va texnik shart- sharoitlariga muvofiq ravishda soliq to‘lovchining o‘zi tomonidan o‘rnatiladi. Hozirgi paytda amaliyotda amortizatsiya ajratmalarini hisoblashning ikki asosiy metodidan foydalaniladi: • chiziqli; • nochiziqli. Amortizatsiya ajratmalarini hisoblashning chiziqli metodi binolar, inshootlar, uzatish qurilmalariga nisbatan ularning foydalanishga topshirish muddatlariga bog‘liq bo‘lmagan holda qo‘llaniladi. Asosiy vositalarning qolgan boshqa obyektlariga nisbatan amortizatsiya summalarini hisob-kitob qilishning yuqoridagi ikki metodidan – chiziqli va nochiziqli - biri qo‘llanilishi mumkin. Chiziqli metod qo‘llanilganda bir oy uchun hisoblangan amortizatsiyaning summasi shu obyekt uchun aniqlangan amortizatsiya normasi va obyektning dastlabki (tiklash) qiymatiga nisbatan quyidagicha aniqlanadi: Yüklə 5,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|