National University of Uzbekistan Volume 4 | NUU Conference 3 | 2023 Quality education – the foundation of Uzbekistan's development Sifatli ta’lim – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori 545 May 6, 2023 https://nuu.uz/ Republican Scientific and Practical Conference iborat. Kitob muqaddima, turkiy til tavsifi va asosiy lug‘atdan iborat. Lug'at alifbo
tartibida tuzilgan va so'zlardan foydalanishning ko'plab misollari bilan 8000 ga yaqin
yozuvlarni o'z ichiga oladi. “Devoni lug‘atit turk”ning eng muhim mavzularidan biri
so‘z yasalishi, ya’ni mavjud so‘zlardan yangi so‘z yasash jarayonidir. So‘z yasash har
qanday tilning muhim qismi bo‘lib, uning so‘z boyligini kengaytirishda muhim rol
o‘ynaydi. “Devoni lug‘atit turk” mazmunida so‘z yasalishi turkiy tilda yangi so‘z
yasash jarayoniga taalluqlidir. Qoshg‘ariyning “Devoni lug‘atit turk” asari turkiy
so‘zlarning to‘liq ro‘yxatini taqdim etibgina qolmay, turk tili grammatikasi va
sintaksisining turli jihatlarini ham tadqiq qiladi. Demak, lug‘at faqat alohida so‘z
ma’nolarini emas, balki ularning grammatik shakllarini, hol qo‘shimchalarini, fe’l
kelishiklarini ham o‘z ichiga oladi. Lug‘atda ikki yoki undan ortiq so‘zlarning
qo‘shilib yangi so‘z yasalishi natijasida hosil bo‘ladigan qo‘shma so‘zlarning
yasalishi haqida ham qimmatli ma’lumotlar berilgan. Turk tilida qo‘shma so‘zlar
qo‘shimcha, old qo‘shimcha yoki ikkalasining birikmasini qo‘shish orqali ham
yasaladi. Qoshg‘ariy qo‘shma so‘zlarning keng doirasini, jumladan, ikki yoki undan
ortiq fe’l, ikki yoki undan ortiq ot yoki fe`l va otning qo‘shilib yasalishi bilan
yaratilgan so‘zlarni o‘rganadi. Qoshg‘ariy o‘z asarida yoritgan so‘z yasalishining
yana bir muhim jihati - mavjud so‘zga morfema (affiks) qo‘shilishi natijasida hosil
bo‘lgan so‘zlar bo‘lgan hosila so‘zlarning yasalishidir. Turk tilida hosila so‘zlar
qo‘shimchalar yordamida yoki so‘z o‘zagini o‘zgartirish orqali yasalishi mumkin.
Qoshg‘ariy hosila so‘zlarga, jumladan, fe`l va otlarga ko‘plab misollar keltiradi.
Qoshg‘ariyni tashvishga solgan yana bir muhim soha turkiy so‘zlarning kelib chiqishi
edi. U Oʻrta Osiyo boʻylab koʻp kezgan, turli turkiy qabilalardan maʼlumot toʻplagan
va ularning lugʻatini yozib olgan. U turkiy so‘zlarning kelib chiqishini mahalliy
lug‘at yoki qo‘shni tillardan fors, arab, mo‘g‘ul tillaridan o‘zlashtirilgan lug‘at deb
tasniflashga harakat qilgan. Mahmud Koshg‘ariyning “Devoni lug‘atit turk” asari
turkiy tilshunoslik adabiyotiga qo‘shilgan qimmatli hissadir. Qoshg‘ariy bu asarida
so‘z yasalishining turli mexanizmlarini, jumladan, affiksatsiya, birikma va
takrorlanishni o‘rganadi.
Mahmud Qoshgʻariy XI asrning Oʻrta Osiyolik filolog olimi va tilshunosidir.
1072-1074 yillar davomida arab tilida “Turk tili lahjalari”ni tuzgan. Mahmud
Qoshgʻariy oʻzining “Devoni lugʻatit turk” asarida arab tilining ilmiy uslublari orqali
yaratgan asari turk tilining rivojlanishi va shevalari haqidagi muhim va qimmatli
manbadir. Mahmud ibn al-Husayn ibn Muhammad al Qoshgʻariy
Buxoro, Nishopur, Samarqand, Marv, Bagʻdod kabi shaharlarda
olim uzoq vaqt yashagan va shu hududlarning tili, madaniyati,