Tarbiyaviy ishlar metodikasi fanining ilmiy asoslari

Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning samaradorligini oshirish usullari.

Maktabdan va sinfdan tashqari ishlarda o'quvchilarning bir-biriga hurmati, axloqiy sifatlari jamoa orasida shakllanib boradi. Bunda o'quvchilarning bir-biriga bo‘lgan muomala madaniyati ham shakllanadi. O‘quvchi o'qituvchiga taqlid asosida yoki do'stlari orasida o'rgangan tarbiyasi muomalasiga ta’sir qilish mumkin. O’qituvchi o'quvchilar orasida muomala madaniyatini shakl­lantirish uchun avvalambor o'quvchining o'ziga bo'lgan muomalasini, e’tiborini o'rganishi kerak.
O'quvchi maktab qoidalariga rioya qilish bilan birga, o'qituvcihi talabiga ham javob berishi lozim. O'qituvchi talablari:

1. 
   Darslarga to‘liq qatnashish.
   
2. 
   O’quv qurollari bilan ta’minlanganligi.
   
3. 
   O'qituvchini diqqat bilan eshitish.
   
4. 
   Topshiriqlarni o‘z vaqtida bajarish.
   
5. 
   Tashkiliy ishlarda faol qatnashish.
   
6. 
   Sinf intizomiga rioya qilish.
   
7. 
   Tozalikka rioya qilish.
   

Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarni nazoratsiz ijro etish holat rasmiy ijrochilik, ishtiyoq va havas bilan mehnat qilishni istamasligini yashmshga intilayotgan o'quvchilarda kuzatiladi. Bunday holatning uzoq vaqt mavjud bo'lishiga yo'l qo'yib bo'lmaydi, aks holda o'quvchilarda ishiga nisbatan rasmiy munosabat jihatlari paydo bo'ladi, bu esa ularning mehnatdagi tashqi faolligini yo'qqa chiqaradi.
Sinfdan va maktabdan tashqaridagi ishlarda o'quvchilarning xatti-harakatlari oldindan juda qattiq tartibga solib qo'yilganligi xususida e’tirozlar bildirilmoqda. Maktab o'quvchilarining mus­taqil tayvorgarligiga pedagogik rahbarlik shunday qurilishi kerakki u o'quvchilarni charchatib qo'ymasin, doim bir xil tusda bo'lmasin yoki haddan tashqari oson, aqli у va irodaviy kuch-g'ayratni sarflashni talab qilmaydigan bo'lmasin. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarni tashkil etish va o'tkazishda tarbiyachining eng muhim vazifasi o‘quvchilarni o‘quv vazifalarini hal etishga o'rgatishdan, buning uchun harakat usullarini to‘g‘ri tanlashdan, o‘z xatti-harakatlariga rahbarlik faoliyatini nazorat qilishdan, mustaqil ish ko‘nikmalarini boshqa muhim hayotiy vaziyatlarga o'tkazishni nazarda tutish lozim. Bunda fikrlash faoliyatining mustaqilligi, intizom, uyushqoqlik va o‘z-o‘zini nazo­rat qilish kabi to‘rtta tarkibiy qismni hisobga olish muhimdir. Mazkur jihatlarni shakllantirish ustidan nazoratni amalga oshi­rish sinfdan tashqari ishlarga rahbarlik qilayotgan o‘qituvchining muhim va murakikab vazifalaridan biridir. Buning uchun o‘quvchi faoliyati natijalarini hisobga olishni va bu jarayonni tahlil etishni uyushtirish zarur.
O‘qituvchi sinf-dars faoliyati uchun xos bo‘lgan shakllarni nazorat qilishning bir necha usullarini qollashi mumkin. Eng kuchli va qobiliyatli o‘quvchilarga xomaki yozuv bilan ishlash huquqi beriladi. Unda qoida ko'rsatiladi, bu qoidani tasdiqlovchi misollar keltiriladi, o‘quv vazifasi qayd etiladi. Yozuv juda qisqa bo‘ladi, lekin u o‘quvchining fikrlashi qanday ekanligini ko‘rsatadi.
Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarda o‘quvchilarni ayrim ko‘nikmalarga o'rgatishni nazorat vositasi deb hisoblash kerak. O‘z-o‘zini tekshirish, o‘zaro tekshirish usullariga o‘rgatish o’qituvchining o'quvchilar bilan shunday aloqasini talab etadiki, bunda ularning fikrlash ishi jarayoni ravshan bo‘ladi. 0‘quvchilarning o‘zlari harakatni taklif etadilar va shu bilan pedagogga muayyan ma’lumot beradilar. Sinf rahbari ishida o‘quvchilar jamoasini shakllantirish markaziy vazifa hisoblanadi, chunki jamoada shaxsni tarbiyalash tarbiyaning yetakchi tamoyilidir. Bolalar jamoasini shakllantirish metodikasi yangi pedagogikada to‘la ishlab chiqilgan. Bu metodikanirig umumiy asoslari pedagogika kurslarida bayon etilgan jamoa va jamoada shaxsni tarbiyalash nazariyasiga tayanadi.
Jamoa nazariyasi qoidalariga muvofiq uni yaratish meto­dikasi ishlab chiqilgan. Uning umumiy asoslari quyidagilardan iborat: talablar qo‘yish, faollarni tarbiyalash, o'quv-mehnat, ijtimoiy-siyosiy va ommaviy-madaniy faoliyatdagi istiqbollarni tashkil etish, sog'lom jamoatchilik fikrini shakllantirish, ijobiy an’analarni yaratish va ko‘paytirish. Ta’riflangan bu qoidalar har qanday jamoani shakllantirish va rivojlantirish uchun qo‘llanma hisoblanadi. O‘rta umumta’lim maktablarida sinfdan va maktabdan tashqan ishlarda sinf rahbari va tarbiyaviy ishlar tashkilotchisi uyushtiradi.
O‘quvchilar maktabdan tashqari ishlarda qatnashib, turli kishilar bilan muayyan munosabatga kirishadilar. Turli vaziyatlarga duch keladilar. Shuning uchun ham maktabdan tashqari faoliyatlari qanchalik xilma-xil bo‘lsa, ularning munosabatlari shunchalik boy bo‘ladi. Maktab tashqaridagi ishlarda o‘quvchilar jamoadagi ishlarini o'rganadilar.
Sirfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarni maktabning ma’naviy-ma’rifiy ishlari bo‘yicha direktor o'rinbosari o‘z ishini reja asosida olib boradi va uning bajarilishini ham nazorat qiladi. Ish reja maktab direktori tomonidan tasdiqlanadi. Unda bolalarning yosh xususiyatlari, maktabning joylashgan shart- sharoiti, ijodiy birlashmalari, ilmiy markazlar bilan o‘zaro aloqasi kabilar inobatga olinadi. Ijodkor rahbar hamda ilg‘or o'qituvchi, tarbiyachilar o‘z faoliyatlari jarayonida tarbiyaviy ishlarni tashkil qilishda quyidagi tamoyillarni asos qilib oladilar:

• 
  tarbiyaviy tadbirlarni o‘tkazish;
  
• 
  ma’naviyatni yosh avlod ongiga singdirish e’tiqodga aylantirishdan iborat ekanligi;
  
• 
  tarbiya jarayonini milliy va umuminsoniy qadriyatlar bi­lan bog‘lab bola qalbiga va ongiga ta’sir ko‘rsatish;
  
• 
  tarbiyaviy ishlarni o‘quvchilar jamoasini jipslashtiruvchi omillar bilan boyitib, tarbiyaning ta’lim. bilan uzviyligini ta’minlash;
  
• 
  tarbiyaviy jarayonda bolalarni tarbiyalash darajasini aniq­lash va ijobiy tomonlarini o‘stirish;
  
• 
  bola shaxsiga hurmat va talabchanlik;
  
• 
  bolalarning yosh va ruhiy holatini hisobga olish;
  
• 
  tarbiyaviy ishlarni tashkil qilish tomonlari barkamol in­sonni tarbiyalashda keng imkoniyatlarga ega bo‘lib, uni qay da­rajada olib borish sinf rahbari va tarbiyachinmg pedagogik mahoratiga bog‘liq.