Tarix fanlari

4-Mavzu: Mezolit davri arxeologiyasi (2 soat)
Reja:
1. Mezolit davrining o'rganilish darajasi, xronologiyasi va davrlashtirish.
2. Yevropa hududida mezolit.
3. Rossiya va Kavkaz hududida mezolit.
4. O'rta Osiyoning mezolit davri yodgorliklari.
5. Mezolit davri san'ati.
Adabiyotlar:

1. 
   Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T., 2008.
   
2. 
   Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. – T., 1998.
   
3. 
   Annayev T., Tilovov B., Xudoyberdiyev Sh. Boysun arxeologik yodgorliklari. – T., 1999.
   
4. 
   Kabirov J., Sagdullayev A. O'rta Osiyo arxeologiyasi. – Т., 1990.
   
5. 
   Sagdullayev A. Qadimgi O’rta Osiyo tarixi. – T., 2004.
   
6. 
   Авдусин Д.А. Основы археологии. – М., 1989.
   
7. 
   Амальрик А.С., Монгайт А.Л. Что такое археология. – М., 1966.
   
8. 
   Амальрик А.С., Монгайт А.Л. В поисках исчезнувших цивилизаций. М., Наука, 1966.
   
9. 
   Археологи рассказывают. Таджикгосиздат. – Сталинабад, 1959.
   

10. Древние цивилизации. – М., Мысль, 1989.
11. Исламов У.И. Пещера Мачай. – Т., 1975.
12. Исламов У.И. Обиширская культура. – Т., 1980.
13. Исламов У.И. Культура каменного века Центральной Ферганы. – Т., 1986.
14. Каменный век на территории СССР. – М., Наука, 1970.
15. Мартынов А.И. Археология СССР. – М., 1973.
16. Мезолит СССР. Мезолит Средней Азии и Казахстана (Г.Ф.Ко-робкова). Под общ. ред. акад. Б.А. Рыбакова. 4.2. Гл. 16. – М., 1983.
Tayanch so’zlar
Mezolit, azil, tardenuaz, mikrolit, makrolit, kamalak, o’q, garpun, Jebel, Machay, Obishir, mezolit madaniyati.

Mezolit paleolit davridan keyingi davr bo’lib, u miloddan avvalgi 12-7 ming yilliklarni o’z ichiga oladi. Muzlik davrining tugashi paleolitning ob-havosiga nisbatan issiqroq iqlimni shakllantirdi. Flora va fauna dunyosi ham bir oz hozirgi hayvonot va o’simliklar dunyosiga yaqinlashdi.

Mezolit termini yunoncha «mezos» - o’rta va «litos» - tosh degan so’zlardan kelib chiqqan. Mezolit davri XIX asrning oxirlarida fanga ma’lum bo’ldi. Mazkur davrga mansub bo’lgan dastlabki yodgorlik 1887 yilda frantsuz arxeologi D.Pet tomonidan Maz-d Azil g’oridan topilgan va o’rganilgan.
Mezolit davrining xususiyati, chegarasi va atalishi haqida arxeologlar orasida hozirgacha qizg’in baxslar mavjud. Bir guruh olimlar bu davrga qadimgi tosh asrining alohida bosqichi sifatida qarasalar, boshqalari tosh asridan so’nggi bosqichi deb biladilar. Ammo keyingi tadqiqotlar tosh qurollar shakli, qo’llanilishi va ishlash texnikasidagi o’zgarishlar va yangi xususiyatlarni aniqlashi natijasida tosh davrining o’rta bosqichi ekanligi e’tirof etildi.
Mezolit davrining quyi va yuqori chegarasini belgilashda ham turli fikr va mulohazalar mavjud. Ko’pgina olimlar mezolit davrining chegarasini aniqlashda geografik muhitga suyansa, boshqalari toshni ishlash texnikasiga asoslanadilar. Uchinchi guruh olimlar esa bu masalada ho’jalik mashg’ulotlarini birinchi o’ringa qo’yadilar.
Mezolit davri tabiiy sharoiti muzlikning erishi bilan o’zgardi. Muzlikning shimolga chekinishi natijasida ko’plab ko’llar, o’simliklar o’sishi uchun yaroqli erlar, botqoqliklar ko’paydi. Dastlabki bosqichda ya’ni 100 000-85000 yillar davomida iqlim subtropik bo’lib, poleolitga ancha yaqin edi. Keyinchalik miloddan avvalgi 85000-50000 yillar davomida issiq va quruq iqlim shakllana boshladi. Janubda iqlim yaxshilanib, bu paytda ko’plab shoxli hayvonlar va yashil o’simliklar tarqaldi. Yevropa hududida esa keng bargli yashil o’rmonlar bilan qoplandi.Bu davrda Boltiq dengizi va Shimoliy Yevropa ko’llari hozirgi qiyofaga keladi. Muzlik siljishi (muzlik yiliga taxminan 160 metr siljigan.) bilan odamlar ham shimol tomon harakat qiladi.
Mezolit davriga kelib O’rta Osiyoda sigment, trapetsiya va uchburchak shaklidagi mayda qurolchalar – mikrolitlar paydo bo’ladi. Bu qurollardan odamlar kesish va o’rish maqsadlarida, pichoq va o’roq sifatida keng foydalanganlar. Mezolit davrining eng katta kashfiyoti va yutuqlaridan biri – kamalak va o’qning kashf etilishi edi. Kamalak va o’q-inson kashf etgan eng dastlabki murakkab moslama bo’lib, u insoniyatning uzoq davom etgan mehnat tajribasi va zakovatining natijasi bo’ldi. O’q yoyning kashf etilishi mezolit davri ishlab chiqaruvchi kuchlarining o’ziga xos inqilobi edi. Avval otiladigan (uloqtiriladigan) qurollar ishlatilar edi. U ma’lum ma’noda jismoniy kuch talab etgan. Yangi sharoitda esa ming yillar davomida shakllangan ov madaniyati o’zgaradi. Ov ob’ekti ham shunga mos holda o’zgarishi tufayli yangi qurolga ehtiyoj sezila boshlaydi. Mezolit davrida kichik hayvonlarning tarqalishi ov usulining o’zgarishiga olib keladi. O’q-yoyning paydo bo’lishi ishlab-chiqarish kuchlarining rivojlanishini taqozo etib, quyidagi xususiyatlar bilan bog’liq edi:
- fizik qonuniyat - o’qning tezligi - kinetik kuch (energiya) ni idrok etish uzoq yillik malaka va ko’nikma taqozasi; insonning (kashf etilishi bilan) birinchi marta kinetik energiyadan maxsus asbob yordamida foydalanishi;
- aqlning rivojlanishi (hayvonlarni orqasidan quvib, chuqurga xaydash emas, balki ularni o’q-yoy otib ovlash) va faoliyatning ongliligi;
- itni qo’lga o’rgatilishi;
- mezolitda ovchilik ho’jaligi bilan birga baliqchilik va terimchilik mashg’ulotlarini ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan ekanligi;
- ovchilikda individual harakatlarning ko’zga tashlanish (it bilan ov qi-
lish, tuzoq qo’yish);
- baliqchilikda – garpunlar, to’rlar bilan, qarmoqlar bilan ov qilish usullarining paydo bo’lishi.
Mezolit davri dunyoning hamma qit’alarida hali qadam bosilmagan joylarni o’zlashtirish davridir. Bu davrda odam yashaydigan hududlar chegarasi kengayib borgan. Mezolit davrida urug’ a’zolarining kollektiv mehnati, o’zaro yordamlari ov va baliqchilikning zaruriy sharti bo’lgan. Tosh qurollar va o’q-yoy bilan tabiat kuchlari va yirtqich hayvonlarga qarshi yakka holda kurashib bo’lmas edi. Kishilar ochdan o’lmaslik, yirtqich hayvonlarga em bo’lmaslik yoki qo’shni jamoalar qo’lida halok bo’lmaslik uchun ov qilish, o’rmonda meva yig’ish, baliq ovlash ishlarini birgalashib bajarishga majbur edilar.
Kamondan foydalanish ov unumdorligini oshirishi, ho’jalikning yangi shakllarini vujudga keltirishi lozim edi. Shunday bo’ldi ham, natijada:
- iste’moldan ancha ortiq o’lja topila boshladi;
- yarador hayvonlar, tirik hayvon bolalari paydo bo’ldi va ular oziq-ovqat zahirasi sifatida g’amlandi;
- hayvonlar birin ketin qo’lga o’rgatila boshlandi.
Mezolit davri bosqichlari va yodgorliklarini Yevropa va Markaziy Osiyo xususan, O’zbekiston moddiy madaniyat o’rganilishi misolida ko’rib chiqamiz. Yevropada mezolit davri 2 bosqichga bo’lib o’rganiladi:
1. Ilk mezolit – azill.
2. So’nggi mezolit – tardenuaz.
Bu davrlar Fransiya hududlarida dastlab topilgan va o’rganilgan mezolit makonlari nomi bilan ataladi. Azil davrining tosh qurollarida madlen tipi saqlanib qolgan. Azilliklar madlenliklarning vorislari hisoblanadi. Azilda o’ziga xos, qalamtarosh tig’iga o’xshash maxsus o’tkir tosh parrakchalari keng tarqalgan. Bu davrning asosiy quroli mayda chaqmoqtosh qurollar – mikrolitlar hisoblanadi. Mikrolit (mikros-kichik, litos-tosh) qurollarning aksariyati o’q uchi vazifasini bajarib, asosan tol bargi shaklida bo’lgan.
Tardenuaz makonlarida ham mikrolitlar uchraydi. Ammo bu makonlardagi chaqmoqtosh parchalari juda mayda- 1-2 sm ni tashkil etadi. Ular turli xil geometrik shaklda bo’lib, chaqmoqtosh bo’lagidan ezgich bilan urib hosil qilingan (uchburchak, romb, trapetsiya shaklida).
Mikrolitlar o’q uchlari (tayoq uchidagi yoriqlarga joylashtirilib qotirilgan), qadamalar (suyak yoki yog’och qurolga qator qilib qadalgan chaqmoqtosh parchalari tizmasi) sifatida ishlatilgan.
Mezolit davri makonlari arxeologlar tomonidan keng o’rganilgan. Yer yuzining turli nuqtalaridan mezolit davri yodgorliklari topilgan. Masalan, Frantsiyada (Maz-d Azil), MDH hududlarida - Qrimda (Murzak Koba, Zagin’ Koba), Volga bo’ylarida (Sobolevo, Sknyatino qishloqlari), Oka daryosi bo’ylari, Ural, Boltiqbo’yi hududlarida ko’plab mezolit makonlari tadqiq etilgan.
O’rta Osiyo hudularida ham mezolit davrida haroratning ko’tarilishi natijasida hayvonot olami va o’simliklar dunyosida o’zgarishlar yuz beradi. Qadimgi tosh asrining yirik hayvonlari asta-sekin yo’qolib, ular o’rniga arxar, muflon, tog’ echkilari, bug’u, jayron, saygoq, arslon, kabi hayvonlar ko’paya boshladi. Shuningdek, O’rta Osiyoda issiqtalab o’simliklar – yovvoyi boshoqli o’simliklar va daraxtlar ko’paya boshladi. Tabiatdagi bu o’zgarishlar odamlarining turmush tarziga ham ta’sir etdi. Bu davrda odamlar Pomir, Tyanshan tog’lari yon bag’irlarida, Kaspiy bo’ylarida, Markaziy Qozog’istondan Turkman-Xuroson tog’larigacha bo’lgan erlarda makon quradilar. O’zbekiston hududida mezolit yodgorliklari arxeolog olimlar tomonidan keng o’rganilgan. Farg’ona vodiysidagi Obishir I, Obishir V g’or makonlari ahamiyatlidir. Obishir I Xaydarkon shaharchasidan 4-5 km uzoqlikda joylashgan bo’lib, g’orning kengligi 25,5 m, balandligi 12 m.ni tashkil etadi. Bu yerdan mikrolitlar, parrakchalar, nukleuslar, bigiz, qirg’ich, pichoq-qadamalar topilgan. Obishir V makoni Obishir I g’ori yaqinida joylashgan, kengligi 8 m, balandligi 10 m va chuqurligi 4-5 m. G’or 3 ta madaniy qatlamdan iborat bo’lgan. Bu erdan ham pichoq-qadamalar, qirg’ichlar, teshgichlar topilgan. Moddiy manbalar ichida yovvoyi hayvonlarning suyaklari ham mavjud bo’lgan. G’ordan topilgan qadoq toshlar – baliq tutishda ishlatilgan. Obishirliklar baliqchilik, ovchilik va terimchilik ho’jalik mashg’ulotlari bilan shug’ullanganlar.
Mezolit davri yodgorliklaridan biri Machay g’or makonidir. Bu yodgorlik Hisor tog’ tizmasining Ketmonchopti tog’ining janubiy yonbag’rida, Mochay daryosining o’ng sohilidagi Quyi va O’rta Mochay qishloqlari orasida joylashgan. G’orning kengligi 20 m, chuqurligi 11 m, balandligi 3,5m ni tashkil etadi. Mochay g’oridan bigiz, igna, suyak va tosh qurollar topilgan (15 nusxadagi qurol turlari aniqlangan). G’ordan 870 ta tosh qurol – parrak, nukleuslar, tosh pichoqlar, yo’ng’ichlar–randalar, nayza, o’q uchlari topib o’rganilgan. Mochay g’ori madaniy qatlamlaridan topilgan qurollar miloddan avvalgi VII-VI ming yilliklarga mansub. G’orni qazish davomida antrapologik materiallar-odam bosh suyagi, tishi, jag’i, boshqa a’zolari qoldiqlari topilgan. Antrapologlarning ma’lumotlariga qaraganda topilgan suyaklarning biri voyaga etgan erkak, ikkinchisi ayol va uchinchisi yosh bolaniki bo’lib, ular evropoid irqiga mansub bo’lgan. Madaniy qatlamlardan qalin kul qatlamlari topilgan. Kuygan suyaklardan va olov qoldiqlaridan odamlar go’shtni pishirib eganlar, degan xulosaga kelish mumkin.
Machay g’orida yashagan ajdodlarimiz ovchilik va qisman chorvachilik bilan shug’ullanganlar. Shu bilan birga termachilik ham ularning ho’jaligida mavjud bo’lgan.G’ordan topilgan suyaklar-qizil bo’ri, tulki, bars, mo’ynali suvsar, to’ng’iz, jayron, Osiyo qo’yi-muflon, toshbaqa, echki va boshqa hayvonlarga tegishli bo’lgan.
Janubiy O’zbekistonda mezolit davri yodgorligi Ayritom makoni bo’lib, u Termizdan 18 km uzoqlikda joylashgan. Ayritom yodgorligi ko’p qavatli madaniy qatlamidan tosh parmalagichlar, nukleuslar, tosh uchrindilar, o’q uchlari topilgan.
Farg’ona hudud ochiq-past tekisliklarida mezolit makonlari mavjud bo’lib, ular fanga «Markaziy Farg’ona mezolit yodgorliklari» nomi bilan kiritilgan. Markaziy Farg’onada Ittak qal’a, Shurkul, Achchiq ko’l, Yangiqadam, Bekobod, Zambar, Toypoq ko’l, Damko’l, Bosqum, kabi mezolit davri joy-makonlari topilgan. Ular 80 dan ortiq yodgorliklarni tashkil etgan bo’lib, makonlarda retushlanmagan va retushlangan ixcham nukleuslar ko’plab tarqalgan. Nukleuslar siniq va mayda parraklar olish uchun ishlatilgan. Shuningdek, qirg’ichlar, uchrindilar, mayda geometrik shakldagi qurollar ham (trapetsiyalar ham uchraydi) mavjud bo’lgan. Markaziy Farg’ona mezolit makonlari ochiq makonlar bo’lib, ularda madaniy qatlamlar saqlanmagan. Bu makonlarda yashagan mezolit qabilalari termachilik, baliqchilik va ovchilik ho’jalik mashg’ulotlari bilan shug’ullangan. Markaziy Farg’ona mezoliti 2 bosqichga bo’lib o’rganiladi:
1. Ilk mezolit – Ittak qal’a, Achchiq ko’l-1,7; Yangiqadam-1-2; Toypoq-I, ular miloddan avvalgi IX-VII ming yilliklar bilan belgilanadi.
2. So’nggi mezolit – Achchiqko’l; Yangiqadam 2; Bekobod - 3-4; Sho’rko’l-2; Madiyor-11; Yangiqadam-22; Toypoq-2; Achchiqko’l-3; Zambar-2; Toypoq - 3,5,7, makonlari ular miloddan avvalgi VII ming yilliklar bilan belgilanadi.

Toshkent shahri va viloyati hududlarida ham arxeloglar tomonidan mezolit davri yodgorliklari ham o’rganilgan. Ulardan biri Bo’zsuv makoni hisoblanadi. Bo’zsuv mezolit makoni Toshkentdagi Qoraqamish jarligi yoqasida joylashgan. Bu yerdan nukleuslar, ixcham tosh plastinkalar, geometrik shakldagi qurollar va qirg’ichlar topilgan.

Qo’shilish mezolit makoni esa Toshkentning g’arbida joylashgan bo’lib, qadimgi Bo’zsuv anhori sohilidan topilgan. Makondan chaqmoqtoshdan ishlangan nukleuslar, mayda parrakchalar, uchrindilar, qirg’ichlar, har xil shakldagi qurollar, tosh pichoqlar, silliqlangan tosh buyumlar topilgan. Tosh qurollarning deyarli barchasi geometrik shaklda ishlangan. Qo’shilish mezolit makoni miloddan avvalgi XI-X ming yilliklarga mansub bo’lib, bu erda ovchilik va terimachilik bilan shug’ullangan qabilalar yashagan.
Mezolit makonlari Qizilqum va Qoraqum cho’llarida ham keng tarqalgan. Masalan, Ustyurt hududlarida Jayronquduq makonlari joylashgan bo’lib, ulardan mayda tosh parrakchalari, retushsiz parraklar, nukleuslar va uning bo’laklari, ikkinchi marta ishlov berilgan tosh siniqlari, qirg’ichlar, retushli trapetsiyalar topilgan. Bu yerda yashagan qabilalar baliqchilik, ovchilik ho’jaligi bilan mashg’ul bo’lgan.
Aydabol mezolit davri makonlari ham Ustyurtda o’rganilgan. Bu yodgorlik Aydabol qudug’i atrofida topilgan 26 ta mezolit makonlari majmuidan iboratdir. Bu makonlardan chaqmoqtoshdan ishlangan uchrindilar, nukleuslar, tosh bo’lakchalari, ikki tomoniga ishlov berilgan kamon o’qining uchlari, keskichlar, bargsimon shakldagi qirg’ichlar, qirg’ichli tosh siniqlar, topilgan va o’rganilgan.
Tojikiston Respublikasi hududlarida ham O’rta Osiyoning eng mashhur mezolit davri yodgorliklari topilgan. Ulardan biri Pomir tog’ida joylashgan Oshxona makonidir. Makondan kamon o’qlari, nukleuslar, parrakchalar, teshgichlar, mikrolit qurollar topilgan. Yana bir yodgorlik Chil-tor chashma makoni bo’lib, u Shaxrituz rayonida joylashgan. Bu erdan sigmentlar, prizma shakldagi nukleuslar, parrakchalar topilgan. Ular miloddan avvalgi 8-7 ming yilliklarga oid.
Eramizdan avvalgi XI-VI ming yillikda Kaspiy bo’ylaridan Pomir tog’larigacha, Kopetdog’ etaklaridan Markaziy Qozog’istongacha bo’lgan territoriyada mezolit qabilalari yashagan. Bu joylarning geografik sharoiti xilma-xil bo’lgan, makonlar past tekisliklar, daryo bo’ylari va tog’li o’lkalarda joylashgan. Qabilalar va urug’lar ovchilik, termachilik bilan kun kechirgan. Makonlarda xonaki hayvonlarning izlari ham saqlangan bo’lib, ular chorvachilikning ilk bosqichidan dalolat beradi.
Mezolit davrida yashagan ajdodlarimiz ibtidoiy tasviriy san’at mo’jizalarini yarata boshlaganlar. Bular asosan g’orlarga va g’oya toshlarga qizil bo’yoq yordamida yoki o’ymakorlik usulida tasvirlangan ov manzaralaridir. Bunday yodgorliklar Surhondaryo viloyatidagi Zaravutsoy darasida, Jizzax viloyatining Takatosh mazesida, Buxoro viloyatidagi Sarmish va Qorungursoy, Toshkent viloyatining Parkent, Chotqol tog’ tizmalarida o’rganilgan. Qoyatosh va g’or devorlaridagi rasmlar qadimgi tarixning ajoyib yodgorliklari bo’lib, ular O’rta Osiyoning, xususan O’zbekistonning tog’li hududlarida keng tarqalgan. Bu rasmlar o’yib-urib, ishqalash, chizish yo’li bilan ishlangan. Ular fanda petrogliflar deb nomlanadi. O’zbekistondagi qoyatosh rasmlari haqidagi qadimgi ma’lumotlar Abu Rayxon Beruniy asarlarida uchraydi. O’zbekistonda arxeolog olim A.Kabirov tadqiqotlari tufayli O’zbekistonning janubiy hududlarida joylashgan qoyatosh suratlari haqida keng ma’lumotlarga ega bo’lindi. Bu rangdor tasvirlar mezolit va neolit davrlariga mansub bo’lib, ularda sigirlar, tog’ echkilari, bo’rilar, qulonlar, bug’ular, it, ot, sayg’oq kabi hayvonlarning rasmlari ko’plab uchraydi.
Masalan, Surhondaryo viloyatidagi Zaravutsoy darasining har ikki tomonida turli suratlar topilgan. Ulardan yaxshiroq saqlanib qolgani Zaravutkamar nomli, uncha chuqur bo’lmagan g’orning devorlari va shiptidagi suratlardir. Bu suratlarda yovvoyi buqalarni ov qilish manzarasi qizil bo’yoqlar yordamida gavdalantirilgan. Boshqa bir manzarada ovchilar guruhi yovvoyi buqalarni va tog’ echkilarini o’rab olayotgani, yopinchiq yopinib, o’q-yoy va sopqonlar otayotgani tasvirlangan.
Takatoshdagi suratlar esa qoyaga o’yib ishlangan. Rasmlardagi manzaralardan birida o’ndan ortiq ovchi yovvoyi buqa va arxarlar podasiga kamonlardan o’q uzayotgani ifodalangan. O’rtacha ayolning rasmi katta hajmda chizilgan. Rasmda itlar tasviri ham bor.
Ho’jaobod tumani hududidagi Imomota g’ori ichidagi qoyatoshlarga yirik planda shoxlari bir necha bor qayrilib ketgan, bir-biridan ulkan arxarlar va ularning o’rtasida yanada ko’zga tashlanarli qilib ishlangan duldul ot tasviri ahamiyatlidir. O’zbekistonda qoyatosh rasmlarining ajoyib namunalari yuzdan ortiq joydan topib o’rganilgan. O’rta Osiyoda, Qirg’iziston Respublikasi hududida Sariyoz, Saymalitosh, Aravon, Ayrimachtog’, Suratlisoy, Oxna, Talos vodiysida ham qoyatosh yodgorliklari bo’lib, ularda tog’ echkisi, arxar, bug’u, tulki, to’ng’iz, odam, uy hayvonlari tasvirlangan.
Hech shubha yo’qki, qadimiy tasviriy san’at yodgorliklari g’oyat qimmatli tarixiy hujjatlar hisoblanadi. Bu hujjatlar bizga eng qadimgi zamondagi odamning fikrlash jarayonini anglab etishga, mezolit davri ma’naviy madaniyati xususiyatlari bilan tanishishga imkon beradi.
Xulosa qilib shuni aytish kerakki miloddan avvalgi 12-7 ming yilliklarni o’z ichiga olgan mezolit davri insoniyat rivojlanishi tarixidagi muhim davrlardan hisoblanadi. Bu davrda ibtidoiy jamoa tuzumida hayot kechirgan odamlar muzlikning orqaga siljishi bilan yangi hududlarni o’zlashtirgan, o’q-yoyni kashf etib, ov unimdorligini oshirgan va ehtiyojni to’laroq ta’minlash imkonini beruvchi ortiqcha mahsulotlarni paydo bo’lishi uchun zamin yaratgan.