Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 8,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
224
təşkil edir. Parlamentə Zəngəzurdan iki və İrəvan quberniyasının azərbaycanlılar yaşadığı hissəsində (Naxçıvan, Şərur, Ordubaddan söhbət gedir.- Red.) üç nəfər millət vəkili seçilməli idi 225
. Amma Araz-Türk Respublikası aşağıdakı səbəblərə görə tezliklə süquta uğradı: ermənilərin güclü hərbi və siyasi-diplomatik təzyiqi; ingi- lislərin Azərbaycan tərəfi dəstəkləməməsi və ermənipərəst mövqe tutması; Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin bölgələri və oradakı dövlət quruluşu ilə kifayət qədər əlaqələrin yaradılmaması, ona yetərincə hərbi-siyasi yardım göstərə bilməməsi və s. Araz-Türk Respublikasının əhəmiyyətinə və onun qısamüddətli fəaliyyətinin nəticələrinə gəldikdə isə o, Azərbaycan üçün çox gərgin bir dövrdə bölgənin azərbaycanlı əhalisinin qüvvələrinin düşmənlərə qarşı birgə mübarizə aparılması məqsədilə birləşdirilməsində müəyyən rol oynadı və ən başlıcası isə mahalın ermənilərin əlinə keçməsinə imkan verməməklə onun toxunulmazlığını qorudu, bununla da Azərbaycanın ərazi bütövlüyü təmin edildi. Birinci dünya müharibəsi başa çatdıqdan sonra Qafqazda, o cümlədən də Azərbaycanda möhkəmlənmək sahəsində təşəbbüsü ələ alan ingilislər öz məqsədlərinə çatmaq üçün ermənilərdən də istifadə etməyə başladılar. Öz növbəsində lord Kerzonun "...əlahəzrət hökumətinin başlıca məqsədi ermənilərin azad edilməsidir" - fikrindən 226
ruhlanan ermənilər də ingilislərin siyasətindən faydalanmağa çalışırdılar. Qarşılıqlı mənafe və maraqların üst-üstə düşdüyü bir şəraitdə - 1919-cu ilin yanvarında Naxçıvan mahalına çox az sayda ingilis hərbi qüvvələri gətirildi. Bununla eyni vaxtda isə Ermənistanın qoşun hissələri Zəngəzur, Naxçıvan, Qarabağ bölgələrinə qarşı təcavüzü daha da genişləndirdilər. Bu dövrdə Şərurda erməni nizami qoşunları üzərində mühüm qələbə qazanılsa da (yerli sakin Məşədi Ələsgərin başçılıq etdiyi silahlı qüvvələr erməni əsgərlərinə divan tutmuşdu və onlar 15 gün meyitlərin və yaralıların yığışdırılması ilə məşğul olmuşdular), bölgədə vəziyyət gərginləşməkdə idi.
336 Belə bir şəraitdə ingilislər Naxçıvan mahalını müvəqqəti bitərəf zona elan edərək, burada general-qubernatorluq yaratdıqlarını bildirdilər. Ermənilər üzərindəki Şərur qələbəsindən sonra Naxçıvan mahalında yeni diktatura hökumətinin yaradıldığı elan olunmuşdu. Bu hökumət isə mövcud gərgin vəziyyətdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə geniş əlaqələrin qeyri-mü mkünlüyü və s. səbəblərə İranla birbaşa münasibətlər yaratmağa cəhdlər göstərmişdi. Yeni hökumətin başçısı Cəfərqulu xanın Naxçıvan-Şərur dairəsinin ingilis- general-qubernatoruna yolladığı 1919-cu il 26 fevral tarixli məktubdan da göründüyü kimi, İranla yaxınlaşmaq cəhdləri osmanlı ordularının getməsindən sonra bölgə üçün ermənilər tərəfindən yaradıdılan təhlükədən və onun Azərbaycandan təcrid olunmasından irəli gəlmişdi 227 . Məktubda həmçinin ingilis general-qubernatorundan mahalın bir hissəsi olduğu ana torpaqla - Azərbaycanla birləşdirilməsi üçün şərait yaradılması xahiş olunurdu. İngilislərin Naxçıvanda qaldıqları müddət ərzində Azərbaycan rəhbərlərliyi bu ərazi üzərində öz suveren hüquqlarını müdafiə edirdi. Dövlətin təhlükəsizliyinin təminatına yardım göstərmək və bölgə əhalisinə qarşı ermənilərin törətdikləri vəhşiliklərin qarşısını almaq, mahalı Şimali Azərbaycanın digər torpaqları ilə birləşdirmək sahəsində hökumət müəyyən tədbirlər həyatda keçirirdi. Azərbaycan parlamentinin 1919-cu il yanvarın 8-i və 25-də olan iclaslarında Naxçıvan bölgəsi və ümumiyyətlə, keçmiş İrəvan quberniyasının azərbaycanlı əhalisinin vəziyyəti ilə bağlı məsələlər müzakirə edildi 228
. Yanvarın 25-dəki iclasda xüsusi bəyanatla çıxış edən M.Ə.Rəsulzadə .Ermənistan hökumətinin Naxçıvan və digər qəzaların azərbaycanlı əhalisinə düşmən münasibət bəsləməsinə qarşı çıxaraq qəti tədbirlər görməyə çağırdı. Keçmiş İrəvan quberniyası türk-müsəlman əhalisinin vəziyyətin in öyrənilməsi, ermənilərin onlara qarşı törətdikləri vəhşiliklərin qarşısının alınması, Azərbaycanın cənub- qərb bölgələrinin ərazi toxunulmazlığının təmin olunması istiqamətində müəyyən tədbirlər görüldü. Azərbaycan Cümhuriyyətinin Ermənistanda açılmış diplomatik nümayəndəliyi bu işlərdə çox mühüm rol oynadı. Azərbaycan parlamentininın üzvü Məhəmməd xan Təkinski 1919-cu il yanvarın 29-da İrəvana səfir təyin edilmişdi 229 .
inkişafında, mahalın azərbaycanlı əhalisinin problemlərinin həllində keçmiş İrəvan quberniyasından olan ictimai xadimlərin, ziyalıların və onların yaratdıqları mü xtəlif təşkilatların səyləri də mühüm rol oynamışdı. Həmyerlilər cəmiyyəti idarə heyətinin üzvü Mirabbas Mirbağırovun bölgədəki siyasi vəziyyəti öyrənmək, ingilislərin buradakı siyasətlərinin məqsədini aydınlaşdırmaq məqsədilə 1919-cu ilin yanvar- fevral aylarında Naxçıvana səfəri və onun yekunları barədə məruzəsi 230 Azərbaycan hökuməti ilə mahalın azərbaycanlı əhalisi arasında əməli əlaqələrin yaradılması yolunda atılmış birinci ciddi addım hesab oluna bilər. Azərbaycan hökumətinin öz dövlət ərazisi Naxçıvan bölgəsində suveren hüquqların ı həyata keçirməsi, mahalın idarə olun masında onun iştirakının təmin edilməsi zə ruri məsələ idi. Bu zərurət müsəlman əhalisin in proble mlərinin çev ik həllini, burada xüsusi general-qubernatorluğun təşkilin i şərtləndirird i. Cənub-
337 Qərbi A zərbaycanın (Naxçıvanın) Müvəqqəti hökumətinin işlər müd iri Behbudxan Naxçıvanski 1919-cu il fevralın sonlarında Bakıda olduğu zaman öz missiyasının məqsədlərini açıqlayaraq belə bir vacib məsələyə to xun muşdu ki, Naxçıvan, Şərur və Ordubad qəzaları A zərbaycan torpaqları o lduqlarından Müvəqqəti hökumət həmin ərazilərin "Cənub-Qərb i A zərbaycan" adı altında A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti ilə birləşməsi üçün onun rəhbərliyinə, ingilis ko man danlığ ına müraciət etmək qərarına gəlmiş və onların razılığ ını almışdı 231
. Azərbaycan hökuməti özünün 1919-cu il 28 fevral tarixli qərarı ilə Naxçıvan general-qubernatorluğunu (arxiv sənədlərində " Cənub -Qərbi Azərbaycan general- qubernatorluğu", habelə "Naxçıvan, Ordubad, Şərur-Dərələyəz və Vedibasar rayonlarının müvəqqəti general-qubernatorluğu" adlanır) yaratdı 232
. Həmin qərara əsasən də Bəhram xan Naxçıvanski general-qubernator, Kərim xan İrəvanski və Hacı Mehdi Bağırov isə onun köməkçiləri təyin olundular, həmçinin yerli hakimiyyətin təşkili və qoşun hissələrinin sa xlan ması üçün DİN-in 20 milyon manatlıq fondundan 500 min manat pul ayrıldı 233
. General qubernatorluğun nəzdində 7 nəfərdən ibarət Şura formalaşdırıld ı. Daha sonra respublika hökumətinin 1919-cu il 3 mart tarixli qərarına müvafiq surətdə bölgədə nə qədər silahlı qüvvənin olmasını, onun necə təşkil edilməsi və saxlan masını aydınlaşdırmaq məqsədilə general-qubernatorluğa nümayəndə göndərilməsi Hərbi Nazirliyə tapşırıldı və əlavə olaraq daha 500 min manat vəsait buraxılması razılaşdırıldı 234
. Doğrudur, Naxçıvan general-qubernatorluğu müəyyən obyektiv (bölgənin Azərbaycan Cümhuriyyəti ilə sıx əlaqələrin qurulmasındakı çətinliklər) və subyektiv (bölgədəki siyasi qüvvələr və nüfuzlu şəxslər arasındakı ixtilaflar) səbəblərə görə geniş və səmərəli fəaliyyət göstərə bilməsə də, hər halda onun yaradılması və tədbirləri bölgənin Azərbaycan hökuməti ilə əlaqələrinin möhkəmlən məsində müəyyən rol oynadı.
Osmanlı qoşunlan getdikdən sonra Zəngəzur mahalında da siyasi –hərbi vəziyyət xeyli kəskinləşdi, yerli türk-müsəlman əhalisi –azərbaycanlılar yenidən zorakılıq və məhrumiyyətlərə məruz qaldılar. Müttəfiqlərin Azərbaycana gəlişi ilə bağlı fəallaşan ermənilər yaranmış şəraiti özlərinin ərazi iddialarının reallaşması üçün əlverişli məqam sayaraq müəyyən təxribatlara əl atdılar. Ermənistan hökuməti tərəfindən ruhlandırılan, maliyyələşdirilən və təchiz olunan Andronik və onun quldur dəstəsi Zəngəzurda yeni-yeni özbaşınalıq və vəhşiliklər törədird i. Andronikin Zəngəzurdakı "etnik təmizləmə" fəaliyyəti 1918-ci il noyabrın ikinci yarısında özünün yeni, azərbaycanlı əhali üçün daha faciəli mərhələsinə başladı. Onun quldur dəstələrinin 1918-ci il noyabrın 22-də Zəngəzur qəzasının Mərkəzi olan Gorusa soxulması, azərbaycanlıların kəndlərini viran etməsi, əhaliyə divan tutması nəticəsində qısa müddətdə burada 30-dan çox azərbaycanlı kəndi dağıdıldı 235
. Andronikin quldur dəstələrinin Qarabağda və Zəngəzurda törətdikləri özbaşınalıqlar və qanlı hadisələr barədə ayrıca məsələ Azərbaycan parlamentinin 1918-ci il
338 dekabrın 20-də keçirilmiş fövqəladə iclasında müzakirə olundu 236
. Hökumətin gördüyü tədbirlər haqqında F.X.Xoyskinin çıxışı və onun müzakirəsindən sonra parlament Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün qorunması və təcavüzə məruz qalmış əhaliyə mənəvi və maddi yardımın göstərilməsi istiqamətində aparılan işlərin gücləndirilməsi barədə qərar qəbul etdi. Erməni silahlı dəstələrinin azğınlığı getdikcə daha dəhşətli xarakter alırdı. Bu özbaşınalıqlara qarşı qətiyyətli mübarizə aparmaq üçün Nazirlər Şurası 15 yanvar 1919-cu il tarixli iclasında Zəngəzur, Şuşa, Cavanşir və Cəbrayıl qəzaları üzrə müvəqqəti general- qubernatorluq yaradılmasını qərara aldı. Müvəqqəti general-qubernatorluğa fövqəladə səlahiyyətlər verilməsi nəzərdə tutulmuşdu 237
. Nazirlər Şurasının 1919-cu il 15 yanvar tarixli iclasında Xosrov bəy Sultanov Qarabağın general-qubernatoru vəzifəsinə təsdiq edildi və aprelin 3-də onun səlahiyyətləri müttəfiq qoşunlar komandanı tərəfindən də tanındı 238 .
şərtlənirdi: 1) rəsmi İrəvanın hərtərəfli dəstəklədiyi ermənilərinin separatçılıq hərəkətləri və yerli müsəlman əhaliyə qarşı törətdikləri zorakılıqlar; 2) Andronikin silahlı quldur dəstələrinin mahallara soxulmasından sonra burada vəziyyətin daha da ağırlaş ması; 3) həmin qəzaların, xüsusən də Zəngəzurun Gəncə qubernatorluğunun tabeçiliyində olmasının çətinlikləri. Qarabağ general-qubernatorluğunun yaradılması haqqında Azərbaycan hökumətinin qərarı Qarabağda və Zəngəzurda müsəlman əhaliyə qarşı qırğınların genişlənməsinə yeni bir təkan verdi. Andronikin quldur dəstəsi isə Zəngəzur istiqamətindən Qarabağın içərilərinə doğru irəliləyərək qarşısına çıxan bütün kəndləri talan etdi. O, Şuşanın 35 kilometrliyinə çatmışdı. 1919-cu il fevralın ikinci yarısında 200 nəfərlik ingilis qoşun bölməsinin Şuşaya gəlməsi 239
silahlı quldur dəstəsinin irəliləməsinin qabağını aldı 240
. 1919-cu ilin aprel ayında Qarabağ ermənilərinin 5-ci qurultayı çağırıldı. Burada başlıca olaraq erməni Azərbaycan münasibətləri müzakirə olundu. Şovinist-millətçi ünsürlərin təsiri və təzyiqi altında qurultay belə bir qərar qəbul etdi ki, Azərbaycan hökuməti ilə əlaqəsi olan hər hansı bir dövlət idarəçiliyi forması qəbul edilə bilməz 241
. Yəni qurultay bir daha erməni qüvvələrinin təcavüzkar xəttini təsdiqlədi və ermənilərin Azərbaycan torpaqlarına olan təcavüzkar iddialarından əl çəkməd iyini nümay iş etdirdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin öz ərazisində general-qubernatorluq yaratmasını və X.Sultanovu ona başçı təyin etməsini Ermənistan hökuməti genişmiqyaslı siyasi-diplomatik hay-küylə qarşıladı. Ermənistan XİN-nin beynəlxalq təşkilatlara və dövrün sözükeçən nüfuzlu dövlətlərinə, Azərbaycan rəhbərliyinə ünvanladığı çoxsaylı teleqram və etiraz notalarında, daşnak mətbuatında ("Vpered", "Aşxatavor" və s.) Azərbaycan hökuməti "Ararat Respublikasının hüquqlarına qəsd etməkdə", qonşu xalqlar arasındakı rnünasibətləri pozmaqda suçlandırılırdı. Vəziyyətdən yeganə ağıllı çıxış yolu kimi, bölgə ermənilərinə ya hər hansı bir general-qııbernatorsuz yaşamaq imkanı verilməsi, ya da heç olmazsa burada müvəqqəti ingilis general-qubernatorluğunun yaradılması məsləhət görülürdü 242
. Ermənistanın Azərbaycanın daxili idarəçiliyi işlərinə kobudcasına müdaxilə
339 cəhdlərinə qarşı xarici işlər naziri əvəzi A.Ziyadxanovun Ermənistan hökumətinə etiraz notalarında Azərbaycan tərəfinin Qarabağ və Zəngəzura dair tarixi-etnik hüquqlarını bir daha xatırlatmış, onun daxili işlərinə hər hansı müdaxiləyə yol verilməyəcəyini bildirmişdi. Eyni zamanda o, bütün münaqişələri sülh yolu ilə həll etməyə tərəfdar çıxdığını bəyan etmişdi. Bölgədə ikili siyasət yürüdən ingilislər əvvəlcə Zəngəzur qəzasının bir hissəsinin Ermənistana verilməsini bildirsələr də, az sonra Azərbaycan hökumətinin Qarabağ general-qubernatorluğu yaratmasını himayə etmişdilər 243
. Bu, erməniləri xeyli çaşdırmış və narazı salmışdı. Onlar "müxtəlif dəlillər" gətirməklə və cürbəcür tədbirlərlə Böyük Britaniya hökumətini öz "tarixi hüquqları"na inandırmağa, cəhdlər göstərmiş, müəyyən şərtlər irəli sürmüşdülər. Lakin ingilislər ermənilərin şərtlərini bəzən diplomatik üsulla, bir sıra hallarda isə hədə yolu ilə rədd etmişdilər. Şatelvorqun 1919-cu il aprel tarixli bəyanatı ilə X.Sultanovun general-qubernator vəzifəsinə təyinatını tanımaqla ingilislər Andronikin silahlı dəstəsinin mahallardan çıxarılmasında israr etdilər 244 .
səciyyə daşımışdır. Bunu X.Sultanovun apardığı təhlil və gəldiyi nəticələr də yaxşı açıqlayır. İngilislər vədlərinə xilaf çıxaraq, bölgələrdə hakimiyyəti əslində Azərbaycana deyil, Erməni Milli Şurasına vermiş, hətta ermənilərin Qarabağ və Zəngəzurda möhkəmlənməsinə mane olan bir şəxs kimi Xosrov bəyi vəzifəsindən kənarlaşdırmağa cəhd göstərmiş, bütün bunlarla da ermənilərin edə çoxlu zorakılıq hərəkətlərinə yol verməsinə, Azərbaycan hökumətini tanımamasına şərait yaratmışdılar. İyun ayının 4-də Qarabağ general- qubernatoru Xosrov bəy Sultanovun Şuşa-Yevlax yolunun təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üçün Şuşa ətrafında və yol boyunca hərbi postlar yaratması erməni millətçilərini daha da qəzəbləndirmiş və nəticədə onların silahlı bölmələri Azərbaycan hərbçilərinin postları üzərinə hücum etmişdilər. Bu silahlı basqın zamanı 4 azərbaycanlı əsgər şəhid olmuşdu 245
. Azərbaycan əsgərlərinə qarşı belə təxribatın həyata keçirilməs kütləvi təcavüzün başlanmasına bir işarə oldu. Ermənilər Şuşa-Yevlax yolu ilə hərəkət edən Azərbaycan köçlərinin üstünə hücum çəkdilər. Köç adamları arasında da ölənlər və yaralananlar oldu. Bu hadisələr böyük əks-səda verərək, bir sıra yaşayış məntəqələrində silahlı qarşıdurmaya gətirib çıxartdı. Bəzi yerlərdə bu silahlı qarşıdurmanın kütləvi qırğınlara çevrilməməsi üçün general-qubernatorun xahişi ilə qoşun bölmələri göndərildi. Lakin bütün münaqişə məntəqələrinə hərbi qüvvələrin göndərilməsi mümkün deyildi. Çünki qoşunların səpələnməsi Xankəndi qarnizonunun zəifləməsinə və ermənilər tərəfindən güclü hücumlara məruz qalmasına səbəb ola bilərdi 246 .
yaratmağa cəhd göstərmişdilər. 1919-cu il aprelin 15-dən başlayaraq bölgənin ermənilərin "idarəçiliyinə" keçməsi ilə bağlı xəbərlərin yayılması mahalda həyəcan yaratdığından Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin İrəvandakı diplomatik nümayəndəliyi rəsmi Bakı qarşısında ermənilərin qanunsuz hərəkətlərinin dəf edilməsi barədə məsələ qaldırmışdı 247 . Bir
sıra ingilis-erməni birgə hazırlıq tədbirlərindən (general Devinin Naxçıvana səfəri, onun və
340 Dronun imzaladıqları əmr, Ermənistanın baş naziri Q.Xatisyanın bölgəyə gəlişi və s.) 248
sonra 1919-cu il mayın ortalarından iyulun axırlarınadək mahalda daşnak "idarəçiliyi" peyda oldu. Belə bir şəraitdə mahalın azərbaycanlı əhalisi həm müxtəlif ünvanlara (Cənubi Qafqazdakı Britaniya qoşunlarının komandanı general Koriyə, müttəfiq dövlətlərə, T.Xatisyana və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici işlər naziri M.Y.Cəfərova) yazılı etirazlar, Təbrizə nümayəndə heyəti göndərdi, həm də Ordubadda, Şahtaxtıda və digər ərazilərdə erməni "idarəçiliyinə" müqavimət göstərdi 249
. Qısa müddətli erməni "idarəçiliyi" zamanı bölgədə törədilən özbaşınalıqlar, bir qədər sonra daşnakları qovmaq üçün yaranan əlverişli şərait (ingilislərin getmələri; Azərbaycan Ordusu zabitlərinin yerli əhalini hərbi cəhətdən təşkil etmələri; Ermənistanın öz qərb sərhədlərini möhkəmləndirmək məcburiyyətində qalması; Vedibasar rayonunda ermənilərin məğlubiyyəti və s.) əməli addımlar atılmasını şərtləndirirdi. Müəyyən hərbi-maliyyə və siyasi-mənəvi səciyyəli hazırlıq işlərindən sonra 1919-cu il iyulun 19-25-də aparılan uğurlu döyüşlər erməni "idarəçiliyi"nin bölgədən qovulması ilə nəticələndi. Mahalda daşnak "ağalığı"na son qoyulduqdan sonra siyasi şəraitin yaxşılaşmasına müsbət təsir göstərən bir proses getdi erməni icmaları yığıncaqlar keçirərək rəsmi sənədlərlə Azərbaycan hökumətini tanıdılar 250
. Azərbaycan hökumətinin Dağlıq Qarabağ ermənilərinə münasibətdə yürütdüyü sülhsevər siyasət bu diyarda mövcud olan ümumi vəziyyətin tədricən dinc məcraya yönəlməsində mühüm rol oynadı, Dağlıq Qarabağda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hakimiyyətinin bərqərar edilməsi perspektivinə yerli ermənilərdə müsbət münasibətin formalaşmasına imkan verdi. Hətta danışıqların gedişində Azərbaycan hökuməti erməni ruhanilərinin dəstəyini almağa nail ola bildi. Tezliklə Qarabağ ermənilərinin 7-ci qurultayı ilə Azərbaycan hökuməti arasında 26 maddədən ibarət razılaşma bağlandı. Razılaşmada göstərilirdi ki, məsələnin sülh konfransında qəti həllinə qədər Qarabağın dağlıq hissəsinin, Şuşa, Cavanşir və Cəbrayıl qəzalarının erməni əhalisi bu ərazilərin Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti hüdudları daxilində olduğunu qəbul edir. Razılaşmanın 5-ci bəndinə əsasən Qarabağ general-qubernatorluğu nəzdində erməni və azərbaycanlı əhalisini təmsil edən və hər tərəfdən üç nəfər olmaqla Şura yaradılması nəzərdə tutulurdu. Ümumiyyətlə, razılaşmanın Azərbaycan üçün əhəmiyyəti onda idi ki, orada Dağlıq Qarabağın erməni əhalisinə yalnız mədəni özünüidarəetmə hüququ verilirdi. 1919-cu il avqustun 19-da Dağlıq Qarabağ ermənilərinin 7-ci qurultayı yekdilliklə Azərbaycan hökuməti ilə bağlanmış razılaşmanın şərtlərin i qəbul etdi 251
. Beləliklə də Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün rəsmən tanınmasının təmin edilməsi etiraf olunurdu. Bu isə Azərbaycan dövlətinin sülhsevərliyi və demokratikliyinin bariz nümunəsi idi. Lakin bununla belə, 1919-cu ilin yazında Paris sülh konfransında Azər- baycan nümayəndə heyəti Ermənistan və İranın "öz tarixi torpaqlarını qaytarmaq" cəhdlərinə qarşı ardıcıl siyasi-diplomatik mübarizə aparmaqda idi. Azərbaycan diplomatiyası Versalda həm ermənilərin, həm də İranın Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə qarşı irəli sürdükləri ərazi iddialarını dəf etməyə müvəffəq ola bildi. İngilislərin Şimali Azərbaycandakı mövqelərinin zəiflədiyi zaman yəni 1919-cu
341 ilin ikinci yarısında fəallaşan ABŞ hökuməti məlu m bölgələr, xüsusilə də Naxçıvan bölgəsi ətrafındakı erməni-azərbaycanlı münaqişəsindən faydalanmağa çalışdı. Naxçıvan ilə bağlı məsələlərdə əsasən ermənipərəst mövqe tutan ABŞ müəyyən mülahizələrə (regiona kifayət qədər hərbi qüvvə gətirə bilməməsi, mahalın azərbaycanlı əhalisinin çox güclü müqaviməti. Azərbaycan hökumətinin barışmaz mövqeyi və s.) görə, ikili siyasət yürüdürdü. "Modus vivende" yaratmağı özünün Cənubi Qafqaz missiyasının başlıca vəzifələrindən biri sayan müttəfiqlərin Ermənistandakı ali komissarı polkovnik V.Haskel Zəngəzur və Qarabağı Azərbaycanın tərkib hissələri kimi tanıyaraq, ermənilərlə müsəlmanlar arasında normal münasibətlər yaradılması adı altında Naxçıvan və Şərur-Dərələyəz qəzalarının müvəqqəti xüsusi bitərəf zona elan edilməsi və burada amerikan general-qubernatorluğu yaradılması təklifini irəli sürmüşdü 252
. Lakin mahalın azərbaycanlı əhalisinin inadlı müqaviməti, Azərbaycan hökumətinin hərtərəfli ciddi səyləri sayəsində ABŞ-ın müəyyən diplomatik gedişlərlə Naxçıvan bölgəsində möhkəmlənmək siyasəti boşa çıxdı. Ermənilərin amerikanlar vasitəsilə Naxçıvana yiyələnmək niyyətləri baş tutmadı. 1919-cu ilin payızında isə Ermənistanın Zəngəzurda növbəti və daha genişmiqyaslı döyüş əməliyyatlarına hazırlıq tədbirləri, o cümlədən onların təbliği-ideoloji təminatı (Versal konfransına və Qərb dövlətlərinin Qafqazdakı nümayəndələrinə təsir etmək cəhdi "mübahisəli məsələlərin həlli" məqsədi ilə konfrans keçirmək təşəbbüsü və s.) gücləndirildi. Genişlənən erməni təcavüzünün qarşısını almağa gücü çatmayan Azərbaycan kəndlərinin sakinləri yurdlarını tərk etməyə məcbur olurdular. Mövcud olan bəzi məlumatlara görə, 1919-cu il oktyabr ayının əvvəllərində Zəngəzurun 110 böyük türk- müsəlman kəndi məhv edilmişdi 253 . Bu kəndlərin sakinləri ya qırılmış, ya da dədə-baba ocaqlannı tərk edərək qaçmağa məcbur olmuşdular. Yurdlarını tərk etmək məcburiyyətində qalan əhalinin çoxu Qarabağa pənah gətirirdi 254 .
Zəngəzur ermənilərini Azərbaycan hökumətini tanımamağa təhrik edən müxtəlif səpkili hərəkətləri, buradakı qiyamçı silahlı qüvvələri açıq-aşkar siyasi-hərbi cəhətdən dəstəkləməsi Azərbaycan rəhbərliyini Qarabağ general-qubernatorunun sərəncamına verilən 1-ci alay diviziyasının komandiri general-mayor C.Şıxlinskinin komandanlığı altında məhdud qoşun kontingentini 1919-cu il oktyabrın sonlarında bölgəyə göndərməyə məcbur etdi. Azərbaycan hökumətinin bu tədbirini Zəngəzurun daxili işlərinə müdaxilə və dinc əhaliyə qarşı silahlı əməliyyat kimi qələmə verən Ermənistan Qafqazın hüdudlarından da kənarda beynəlxalq diplomatik qalmaqal saldı. Ermənistanın Bakıdakı diplomatik nümayəndəsi olan .Bekzadyan Ermənistan - Azərbaycan konfransının çağırılması ilə əlaqədar 1919-cu il oktyabrın 12-13-də N.Yusifbəyli və M.V.Cəfərovla görüşərkən ərazi mübahisələri ilə bağlı məsələlərə də toxundu 255 . Erməni tərəfinin konfrans çağırmaq təşəbbüsündə Zəngəzur və Naxçıvana yiyələnmək niyyətini duyan Azərbaycan rəhbərliyi artıq İrəvanın və Eçmiədzin qəzasının güzəştə gedildiyini xatırlatmış, Azərbaycanın
342 digər əzəli torpaqların ın - Qarabağ, Naxçıvan və Zəngəzurun ona mənsubluğu barədə söhbətin belə yolverilməz olduğunu qəti bildirmişdi. Zəngəzur ekspedisiyası erməni təbliğatının genişlənməsi nəticəsində çox böyük rezonans aldığı üçün bu məsələ 1919-cu il noyabrın 19-da Dövlət Müdafiə Komitəsində də müzakirə olundu. Qəbul edilmiş qərarda deyilirdi ki, yaranmış vəziyyəti nəzərə alaraq, Zəngəzurda erməni silahlı qüvvələri ilə Azərbaycanın qoşun bölmələri arasında silahlı qarşıdurmanın aradan qaldırılması üçün lazımi tədbirlər görülsün 256
. 1919-cu il noyabrın 23-də Azərbaycan və Ermənistan hökumətlərinin sədrləri görüşdülər. ABŞ nümayəndələrinin vasitəçiliyi ilə təşkil edilmiş bu görüş başlıca olaraq ərazi məsələlərinin müzakirəsinə həsr edilmişdi. Azərbaycan və Ermənistan hökumətlərinin sədrləri Tiflisdə razılaşma imzaladılar. Həmin sənədin birinci bəndində deyilirdi ki, Azərbaycan və Ermənistan davam edən qarşıdurmanı dayandırır və bir daha silah işlətməməyi öhdələrinə götürür, müqavilənin başqa bir maddəsində isə bildirilirdi ki, hər iki respublika bütün məsələləri, o cümlədən sərhəd məsələlərini sülh konfransında həll etməyi öhdələrinə götürürdülər. Hər hansı bir məsələ mübahisə doğurduqda üçüncü tərəf kimi ABŞ nümayəndəsinin fikri əsas tutulacaq 257 .
dövlətlərarası mübahisəli məsələlərin bütün ko mpleksini yaln ız qarşıdakı Ermənistan-Azərbaycan konfransı həll edə bilərd i. Sazişin nəticələrinə gəldikdə isə onlar Azərbaycan tərəfi üçün faydalı olmadı, əksinə onun siyasi və hərbi maraq larına xələl gətird i. Ermənilərin səmimi olmalarına inanan və müttəfiqlərin müraciətlərini əsas tutan Azərbaycan hökuməti razılaşdırılmış məsələlərin həllini gözləmədən öz qoşun hissələrini Zəngəzurdan çıxartdı 258 . Saziş ərəfəsində və onun bağlandığı günlərdə belə Zəngəzurda hərbi əməliyyatları davam etdirən Ermənistan hökuməti bu şəraitdən faydalanaraq, dərhal bölgəyə əlavə n izami silahlı qüvvələr yeritdi, ada hərbi əməliyyatların yeni və daha irimiqyaslı mərhələsinə başladı 259
. 1919-cu il dekabrın 14-ü ilə 21-i arasında Bakıda keç irilən Azərbaycan- Ermənistan konfransında F.X.Xoyskinin ilk növbədə ərazi problemlərini müzakirə etmək təklifi və M.Hacınskinin sərhəd mübahisələrini 23 noyabr sazişinə uyğun olaraq həll etməyi konfransın əsas vəzifəsi sayması Ermənistan tərəfindən (Arutünyants və Bekzadyan) ərazi mübahisələrinin qəti həlli üçün hələ lazımi şərait və vaxtın yetişməməsi mülahizəsi ilə qarşılaşdı 260
. Ümu miyyətlə, bu konfransda iki dövlət arasındakı gərgin münasibətlərə heç bir aydınlıq gətirmədi, mübahisəli sərhəd-ərazi məsələlərinin, o cümlədən də Zəngəzur problemin in həllində əməli işlərlə nəticələn məd i. 1920-c i il yanvarın ikinc i ya rısından etibarən Ermənistanın Azə rbaycana qarşı yeni, daha faciəli bir təcavüzü baş verdi. Müşahidəçilər tamamilə haqlı olaraq qeyd edirdilər ki, erməni təcavüzünün bu səhifəsi 1920-ci il yanvarın 11-də müttəfiq dövlət tərəfindən Gürcüstanla bərabər, Azərbaycanın da müstəqilliyin in de-fakto tanın ması ilə bağlı idi. Ermən i millətçi dairələ ri A zərbaycanın müstəqilliy ini tanımaq və iddia etdikləri A zərbaycan torpaqlarından imtina etmək
343 fikri ilə qətiyyən razılaşmırd ıla r. Dövlət lər arasında sərhəd hələ dəqiqləşdirilməsə də, ermənilər artıq bu məsələn in büsbütün onların xey rinə həll ed iləcəy inə ə min deyildilər. Ona görə də müttəfiq dövlətlərin onlara ərazi məsələsində "səxavət" göstərəcəklərini gözləmədən yenidən silah gücünə öz niyyətlərinə çatmağa cəhd edirdilər 261
. 1920-ci il yanvarın 16-da Dövlət Müdafiə Komitəsi öz ic lasında Zəngəzurda hərbi şəraitin yenidən mü rəkkəbləş məsini mü zakirə etdi. Burada bildirilirdi ki, 1919-cu il noyabrın 23-də Tiflisdə imzalanan ra zılaş madan sonra Azərbaycan öz qoşun hissələrini Zəngəzurdan geri çəksə də, Ermənistan tərəfi nizami qoşun hissələrini nəin ki geri çağırmadı, əksinə onları möhkəmləndirdi. Həmin vaxtdan keçən müddət ərzində Zəngəzurun daha 40-dək kəndi talan edilib sakinləri qətlə yetirild i 262 .
İşlər Nazirliyi Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyinə etiraz notasında qətiyyətli şəkildə Zəngəzurda genişlənməkdə olan talan q ırğın lara son qoyulmasını tələb etdi 263 .
ayrı-ayrı dövlətlərin vasitəçiliy indən istifadə etsə də, ermən i millətçiləri öz xislətlərindən əl çəkmirdilər və məqsədləri A zərbaycan tərəfini sakitləşdirmək, onun diqqətini yayındırmaq, yeni qüvvələr toplayıb təcavüzü daha da genişləndirmək id i. Yanvarda genişlənən təcavüzlər də ermənilərin bu ikiü zlü siyasətinin davamı idi.
Zəngəzurda vəziyyət mürəkkəbləşən kimi Hərbi Nazirliy in məsul şəxsləri bölgəyə ezam olundular. Yanvarın 27-də general-leytenant M.Sulkeviç və süvari diviziyasının ko mandiri general-mayor T.Novruzov Şuşaya gəldilə r. Və ziyyətlə tanış olduqdan sonra M.Sulkeviç bölgədə hərbi texnikanın artırılmasın ı məqsədəuyğun bildi 264 .
Bundan faydalanan erməni qüvvələri d iqqəti öz ə mə llərindən yayındırmağa çalışır və növbəti təcavüzə hazırlaşırd ılar. Mart ayının əvvəllərində əldə edilmiş kəşfiyyat məlu matları da sübut edirdi ki, Qarabağ ərazisində kütləvi üsyan törətmək üçün ciddi hazırlıq işləri aparılır 265 .
əməliyyatları Könüllü lər Ordusunun vəziyyətini yenidən xeyli ağırlaşdırdı. Həmin ilin mart ayında denikinçilərə ağır zərbə vuruldu. Denikinin Azərbaycana qarşı təcavüzü baş tutmadı. A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin müstəqilliy inə başqa bir təhlükə - Sovet Rusiyası qoşunları yaxın laşmaqda id i. Erməni millətçi dairələri bu vəziyyətdən istifadə etdilər. Martın 19 -da erməni silahlıları hücum edərək 2 nəfər azərbaycanlı əsgəri qətlə yetirdilər 266 . Erməni qüvvələrinin hücumu martın 22-də gecə saat 3-də eyni vaxtda Şuşa, Xankəndi, Əsgəran, Xocalı və Tərtərdə yerləşən qoşun bölmələrinin üzərinə basqınla başladı. Ermənilərin Qarabağda və Zəngəzurda böyük qüvvələri cəmləşmişdi. Ancaq
344 qarşıya qoyulan məqsədə çatmaq üçün onlar bu bölgəyə yeni-yeni qüvvələrin gətirilməsini planlaşdırırdılar. Martın ortalarında Dilicandan Zəngəzura 7 min erməni silahlısı gətirilmişdi. İrəvan quberniyasının Yenibəyazid qəzasından Qarabağa doğru çoxsaylı erməni silahlı dəstələri yola düşmüşdü 267 .
Qarabağda ermənilərin təcavüzü genişlənən kimi yeni əlavə qüvvələrin göndərilməsi qərara alındı və Azərbaycan Ordusunun bütün potensialı səfərbər edildi. Erməni silahlı qüvvələrinin təcavüzünə qarşı aparılan mübarizəyə rəhbərlik etmək üçün Baş Qərargahın rəisi general-mayor H.Səlimovun rəhbərliyi altında başqa bir xüsusi qərargah da yaradıldı və o, martın 26-da Ağdamda yerləşdi 268 .
göndərilən qüvvələrin sayının artırılmasını məqsədəuyğun bilirdi. 8-ci Ağdaş piyada alayı və Zaqatala alayının 700 nəfərlik Nuxa taboru da Qarabağa yollanmaq əmri aldı. Tezliklə həmin qüvvələr Qarabağa gətirildi 269
. Martın 26-da general H.Səlimov Ağdama çatan kimi Əsgəran yolunun kəşfiyyatını apardı. Əsgəran ətrafındakı bütün yüksəkliklər erməni silahlılarının əlində idi.
Martın 29-da Azərbaycan qoşun hissələrinin Əsgəran istiqamətində hücumu başladı. Əsgəranın möhkəmləndirilmiş mövqelərinin tutulması üçün hücum şose yolu boyu Xanabadadək aparılmalı idi. Döyüşə partizan dəstələri də cəlb edilmişdi. Onlar 3360 nömrəli hündürlük istiqamətində hərəkət etməli idilər. Xramort kəndi istiqamətində Parlament mühafizə dəstəsi, Daşbaşı kəndi istiqamətində isə Bakı piyada alayının bölmələri irəliləməli idi. Lakin ilk hücum uğurla nəticələnmədi. Aprelin 2-də Ağdama Zaqatala piyada alayının, Şirvan alayının və Tərtər süvari alayının hissə və bölmələri gəlib çıxdı. Bu da Ağdam dəstəsinin xeyli möhkəmlənməsinə imkan verdi 270
. Əlavə nizami qüvvələrlə möhkəmləndirilən Ağdam dəstəsi aprel ayının 3-də yenidən Əsgəran istiqamətində hücuma başladı. Erməni silahlı qüvvələri bütün imkanlarını səfərbərliyə alıb əvvəlki hücumda olduğu kimi, Ağdam dəstəsinin qarşısını almağa çalışsalar da, gərgin şəraitdə keçən döyüş Azərbaycanın qoşun bölmələrinin böyük uğuru ilə nəticələndi. Xey li təlafat verən düşmən əvvəlcə Əsgəranı, sonra da Xocalını tərk etməli bölgədə strateji əhəmiyyətə malik olan bu iki məntəqə Ağdam dəstəsi tərəfindən azad edildi 271 .
daxil oldula r 272
. Aprelin 9-dan 12-dək Şuşa yaxınlığındakı Keşişkənd ətrafında da gərgin döyüşlər baş verdi. Bu döyüşlərdə Qarabağdakı erməni qüvvələrin in ən mühü m və çox ciddi möhkəmləndirilmiş bazası məhv edildi 273 .
yormaqla bərabər, onlara müəyyən maddi və canlı itkilər də verilmişdi. Döyüşlərin davam etdirilməsi bu itkilərin bərpa olunmasın ı tələb edird i. Keşişkənd ətrafında erməni qüvvələri güclü zərbə olsalar da, tamamilə məhv edilməmişdilər. Xırda
345 qruplarda birləşərək onlar Azərbaycan mövqeləri üzərinə öz hücumlarını davam etdi- rirdilər. Belə hücu mların qarşısının qətiyyətlə alın ması üçün qoşun bölmələrin in hərtərəfli təmin və təchiz edilməsi günün zəruri məsələsinə çevrilirdi. Ancaq Hərbi Nazirliy in rəhbərliyi Qarabağa nəinki canlı qüvvə göndərmək imkanına malik deyildi, əksinə, Qızıl Ordunun şimal sərhədlərinə yaxınlaşması ilə buranın möhkəmləndirilməsi üçün Qarabağdan qüvvə gətirilməsinin mü mkünlüyünü öyrənirdi. Aprelin 16-da hərb i nazirə göndərdiyi teleqra mında general H. Səlimov bildirirdi ki, Şuşa və Xan kəndi ətrafında xırda dəstələrdə birləşmi ermən i silahlıla rı sakit ləşmə k b ilmirlə r. Be lə və ziyyətdə Qarabağdakı qüvvələrin zəifləd ilməsi arzuolunmaz nəticələrə gətirib çıxara bilərdi. General H.Səlimov teleqramında daha sonra yazırdı: "Siyasi vəziyyət, şübhəsiz ki, Sizin üçün daha aydındır. Ancaq cəsarət edərək öz fikrimi b ildirirəm ki, b iz iki cəbhədə müharibə apara bilmərik və belə mübarizənin nəticələri bizim üçün çox pis ola bilər. Qəti hücııma keçmək üçün əlavə kö məy in göndərilməsin i xahiş etmək istərdim. Cəbrayıl dəstəsini möhkəmləndirmək üçün mənim indi heç nəyim yoxdur"
274 . Bolşevik qoşunları Azərbaycanın şimal sərhədlərinə yaxın laş dıqca, erməni silahlı dəstələrinin fəallığı da artırdı. Gen iş cəbhədə Azərbaycan qoşun bölmələrinin təzy iqinə davam gətirməyən erməni silahlıları ailələrini Zəngəzura köçürüb kiçik dəstələrlə Azərbaycan kəndlərinə hücum ed irdilər. Daha çox narahatçılıq və təşviş doğuran Cəbrayıl istiqamətində müdafiə qüvvələrinin möhkəmləndirilməsi üçün döyüşçülərinin sayı ən azı min nəfərə çatan 2 piyada taborunun göndərilməsi tələb olunurdu. Canlı qüvvəyə olan ehtiyacın aradan qaldırılması üçün H.Səlimov aprelin ikinci yarısında Şuşa qəzasında səfərbərliyin keçirilməsi barədə əmr verdi.. Bu əmrə əsasən, 30 yaşınadək olan yerli əhali hərbi xid mətə cəlb olunurdu 275
. Azərbaycanın müdafiə qüvvələrinin Qarabağda sayca azalmasından erməni silahlı dəstələri hər vasitə ilə istifadə etməyə çalışırdılar. Keşişkənd döyüşündən sonra Ağdam dəstəsinin fəaliyyəti də əsasən müxtəlif məntəqələrdə fəallaşan erməni silahlı dəstələrinin susdurulması ilə bağlı idi. Aprelin 18-dən 19-na keçən gecə erməni silahlı dəstəsi Qaybalı kəndinə daxil olaraq onun bir hissəsini yandırdılar 276 .
qərbindəki yüksəkliklərdə yerləşən çöl qarovul postlarına hücum etdi. Tezliklə bu hücum dəf edildi. Elə həmin gün erməni silahlıları Kətik kəndi yaxınlığındakı yüksəkliklərdə olan mövqelərə də hücum etdilər. Burada da onlar Azərbaycan döyüş çülərin in müdafiəsini poza bilmədilər 277 .
istiqamətində hərbi əməliyyatlar keçirmək vəzifəsi qoyuldu. Aprelin 27-də Hərbi Nazirliyə göndərdiyi teleqramda H.Səlimov bildirdi ki, onun dəstəsində qalan qüvvə yalnız Şuşa- Ağdam yolunu qorumağa çatır. Həmin gün Bakıya göndərdiyi digər bir teleqramında isə general H.Səlimov çətin vəziyyətdə olduğunu xatırladıb soruşurdu ki, ixtiyarında olan
346 qüvvə ilə Zəngəzura doğru hərəkət etsin, ya yox? 1919-cu il noyabrın 23-dək Zəngəzurda mövcud olan vəziyyətin bərpası üçün orada əməliyyat keçirilməs inin və ya yalnız sərhədlərin qorunmasının məqsədəuyğunluğu barədə H.Səlimov ona dəqiq göstəriş verilməsini xahiş edirdi 278 .
cu il noyabrın 23-nə olan vəziyyəti bərpa edərək ölkəsinin ərazi bütövlüyünü qorudu və bununla da öz vəzifəsini şırəflə yerinə yetirdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin mövcudluğu zamanı onun ərazisi 113895,97 kv.km idi. Onun 9729767 kv.km mübahisəsiz, 16.598,30 km 2 -i mübahisəli zonaları əhatə edirdi 279
. Hərbi münaqişə Azərbaycan hökumətini əsas ordu qüvvələrini respublikanın qərb sərhədlərində yerləşdirməyə vadar etdi ki, bu da sərhədlərinin xeyli zəifləməsinə gətirib çıxartdı. Qarabağda qiyam Ermənistan hökuməti tərəfindən təşkil edilmiş məkrli planını Sovet komandanlığı rəsmi İrəvanla birgə hazırlamışdı və Azərbaycana hücum edən XI Qızıl Ordunun əməliyyatını asanlaşdırmaq məqsədini güdürdü. Lakin bunun fərziyyə deyil, fakt olması sonralar Ermənistan hökumətinin 1920-ci ilin iyununda Moskvaya Millətlərin işi üzrə Komissarlığa və RK(b)P təqdim etdiyi məktubunda təsdiq edilmişdir 280 .
Qarabağ İnqilab Komitəsi XI Qızıl Ordu ilə bilavasitə əlaqələrin yaradılmasından ibarət olmalı idi. İkitərəfli razılığa əsasən Azərbaycan hərbi qüvvələrinin böyük bir hissəsini Qarabağa cəlb etmək və rus qoşunlarının Bakıya hücumunu yüngülləşdirmək məqsədilə Novruzun birinci günü Qarabağda üsyan qaldırmaq qərarlaşdırılmışdı. Azərbaycanın XI Qızıl Ordu tərəfindən istilası və kommunistlərin hakimiyyəti ələ keçirməsi ölkənin ərazi bütövlüyünün tam təmin edilməsini başa çatdırmağa imkan vermədi. Aprelin 28-də Hərbi Nazirliyin rəhbərliyi qoşun hissələrinə komandanlığı hakimiyyətə gəlmiş Sovet orqanlarına təhvil verdi.
|