Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİNİN
Yüklə 8,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİNİN İQTİSADİ SİYASƏTİ
Azərbaycanda dövlətçiliyin təşəkkül tapması iqtisadiyyatın da tamamilə yenidən qurulmasını tələb edirdi. Lakin Birinci dünya müharibəsi, ikihakimiyyətlilik dövründə Cənubi Qafqazda, eləcə də Azərbaycanda baş alıb gedən anarxiya, hərc-mərclik, xalqın varidatının Bakı kommunarları ilə "Sentrokaspi" tərəfindən talan edilməsi və nəhayət, müstəqil dövlət quruculuğu dövründə ölkənin xarici qoşunların təsiri altında olması nəticəsində iqtisadiyyatın, demək olar ki, tam dağılması gənc hökuməti böyük çətinliklərlə qarşılaşdırmışdı. Hökumətin iqtisadiyyat sahəsində əsas vəzifəsi yalnız dağılmış təsərrüfat sahələrini bütünlüklə bərpa etmək deyil, həm də yeni ıqtisadi sistemin prinsiplərini müəyyənləşdirmək və həmin prinsiplər əsasında islahatlara başlamaq idi. Lakin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətini təmsil edən şəxslərin əksəriyyəti Rusiyanın qabaqcıl universitetlərinin məzunları olsalar da, onların müvafiq islahatlar keçirmək sahəsində zəruri təcrübələri kifayət etmirdi. Hökumətin kursu tarixi şəraitə görə həddən ziyadə ideoloji məzmun daşıyır və özünü respublikanın bütün icra orqanlarında büruzə verirdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin iqtisadi və siyasi platforması bütün vətəndaşların həqiqi hüquq bərabərliyini bərqərar edərək, demokratik bir cəmiyyət qurmağı nəzərdə tuturdu. Bu məqsədə çatmağın əsas vasitəsi mülkiyyət formasının müxtəlifliyi prinsipini felən həyata keçirməkdən, dövlətə, xüsusi şəxslərə, səhmdar birliklərə bələdiyyə - özünüidarə orqanlarına məxsus mülkiyyət formalarının inkişafı üçün bütün vətəndaşlara bərabər imkan verən demokratik şəraiti təmin etməkdən ibarət id i. Bununla yanaşı, hökumət bu mövqedə idi ki, mülkiyyət formalarının mü xtəlifliyi iri mülkiyyətin, xüsusilə də dövlət iqtisadiyyatının özəyini təşkil edən iri fabrik və zavodların parçalanmasına gətirib çıxarmamalıdır. Mülkiyyət formalarının müxtəlifliyi üçün bərabər imkan verən şəraitin təmin edilməsi ideyası respublikanın iqtisadiyyat sahəsinə aid ilk qanunvericilik aktlarının əsasını təşkil edirdi. Lakin zaman həmin aktların heç də hamısının işlək olmadığını və özünü doğrultmadığını göstərdi. Respublikadakı iqtisadi vəziyyət isə mürəkkəb olaraq qalırdı. Gö rkəmli A zərbaycan sənayeçisi Hacı Zeynalabdin Tağıyev Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Baş naziri N.Yusifbəyliyə 1919-cu ilin iyununda verdiyi rəsmi müraciətində maliyyə, ticarət və sənaye sahələrində hökumət kursunun dəyişdirilməsində qətiyyət göstərilməsindən bəhs edirdi. Hacı Zeynalabdin Tağıyevin Baş nazirə işgüzar məktubu ölkənin sahibkar dairələrinin lideri olan şəxsin mövqeyini aydın əks etdirdiyi üçün çox diqqətəlayiqdir və ibrətamiz təəssürat oyadır. O öz müraciətini: "Allaha şükür ki, doğma vətənim üzərində parlayan müstəqillik günəşinin şəfəqlərini seyr etmək mənə nəsib olmuş dur" 1 - sözləri ilə
368 başlayırdı. Lakin buna baxmayaraq, onun səmimi və nəzakətli tonu, milli ideyaya loyal münasibətinin arxasında iqtisadi sərbəstlik istəyən burjuaziyanın sərt dialoqa hazır olması aydın hiss olunurdu. H.Z.Tağıyev öz məktubunu birbaşa problemin mahiyyəti barədə fikirlərini açıqlamaqla başlayır: "Zənnimcə, indi elə bir münbit şərait mövcuddur ki, bu şəraitdə mən sizin diqqətinizi hökumətin fəaliyyət mərkəzindən kənarda qalan bir sıra mühüm məsələlərə, maliyyə və iqtisadi siyasət məsələlərinə cəlb etmək istəyirəm" 2 . Öz fikirlərini öyrəncəli olduğu valyuta-birja dilində izah edən H.Z.Tağıyev sonra yazırdı: "Mal ixracına qoyulmuş qadağalar milli valyutanın tamamilə qiymətdən düşməsinə gətirib çıxarmışdır: idxal-ixrac əməliyyatları üzərində sərt nəzarət, mal mübadiləsinin məh- dudlaşdırılması sərmayə sahiblərinə ciddi ziyan gətirdi". Onun tənqidi də konkretdir: əgər hökumət insan hüquqlarına hörmət edəcəyinə, xüsusi mülkiyyətin toxunulmazlığına təminat verirsə, onda o öz sözünün üstündə axıradək durmalı və müxtəlif qadağalara, maneçi- liklərə, məhdudiyyətlərə əl atmamalıd ır. Tağıyevin gəldiyi nəticələr isə həm real, həm də sosial ünvanlıdır, onun fikrincə, hökumətin belə iqtisadi siyasətindən ən çox qazanan alverçilər və vicdansız məmurlar, itirənsə istehsalçılar və istehlakçılar olacaq lar. Yaradıcı işgüzar adamların Tağıyevin məktubunda ifadə edilmiş narazılığı əslində göründüyündən qat-qat əsaslı id i. Məlu mat vərəqinin əsas qayəsi aşağıdakı sözlərlə ifadə o lunmuşdu: işlərin normal gedişatına mane olan ən əsas amil iqtisadiyyatda nizamlama sistemin in və sabit dövlət qiymətlərinin mövcud olmasıdır. "Hər iki tədbirin tərəfdarları elə düşünürlər ki, guya sənayeçi dövlətin və cəmiyyətin düşmənidir, yalnız öz marağını güdür və buna görə də cinayət törətmiş cani kimi onun ü zərində sərt nəzarət lazımdır. Belə baxışların əsassız olmasını sübut etməyə ehtiyac yoxdur. Azad sahibkarlar dövlətin düşməni yox, dostu və dayağıdır" 3 . Əlbəttə, Hacın ın bu problemi yalnız iqtidarda olan şəxslərin axıradək dərk etməməsi ilə əlaqələndirməsi onu sadələşdirmək demək idi. Əsil həqiqətdə isə bu, şüurlarda kök salmış ideologiyanı ö z fəaliyyətində əsas tutan iqtidar nümayəndələrin in davranış xəttini müəyyənləşdirən bir təzahür idi. İdd ia etməyə əsas var ki, iqtisadiyyatda yaranmış in zibati rejim ölkədə mövcud olan dağınıqlığ ın nəticəsi olmaqla yanaşı, eyni zamanda respublikan ın aparıcı partiyası o lan "Müsavat"ın ideoloji görüşlərinə görə, millət dedikdə xalq (demo kratik ço xluq) başa düşülməlidir, əsil milli hökumət isə təkcə bir sinfi deyil, bütün xalq ın mənafey ini müdafiə edən höku mətdir. Qiy mətlərin tənzimlən məsi, xüsusi mü lkiyyətin sosiallaşdırılması, istehsal və maddi nemətlərin bölüşdürülməsi prosesinə müda xilən in zəruriliy ini əsaslandırmağa çalışan F.X.Xoyski və N.Yusifbəylinin təşkil etdiyi höku mət kabinetləri eyni zamanda siyasi məqsədlər güdürdü. Bu iqtisadi ku rs dovlətin cəmiyyət üzərində əvvəllər görünməmiş hədsiz qəyyumçuluğa cəhd göstərməsinin təzahürü idi.
369 Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti hökumətinin inflyasiyanın qarşısını alması, inflyasiya şəraitində maaşları və pul tədavülünü tənzimlə məsi, qonşu ölkələrlə iqtisadi əlaqələri sahmana salması, öz valyutasını yaratmaq planları, vergi vasitəsilə dövlət və sahibkarlar arasında qarşılıq lı münasibətləri nizamlaya bilməsi diqqətəlayiqdir. Kənd təsərrüfatı neft sənayesi ilə b irlikdə Azərbaycan iqtisadiyyatının əsas özülünü və ölkə əhalisinin 76 faizinin fəaliyyət və dolanışıq mənbəyi sahəsini təşkil edird i. Belə ki, torpaq məsələsi ən kəskin iqtisadi, sosial və siyasi məsələlər sırasında dururdu. Onun həll edilməsi həm bütün sosial-iqtisadi vəziyyəti yaxşılaşdırmağa, həm də böyük kəndli kütləsinin yeni hökumətə etimad göstərməsinə imkan yaradırd ı 4 . Ümu miyyətlə, respublikada aqrar islahatlara keçid dövründə kənddəki mövcud istehsal münasibətlərin in - kəndlilərin təbəqələşməsi ilə müşayiət olunan kapitalist münasibətlərinin genişlən məsi müşahidə olunu r: 1917-c i ildə aqrar bölmən in quruluşu aşağıdakı kimi idi: yoxsul təsərrüfatları - 54,4 faiz, ortabablar - 34 fa iz, qolçomaqlar 6 faiz təşkil edirdi 5 . Mülkiyyət formaları arasında dövlət və mü lkədar torpaq sahibliyi üstün idi. Belə ki, bütün kənd təsərrü fatı sahəsinin 29,5% -i mü lkədarların mü lkiyyətində, 68,7%-i dövlətin payında olduğu halda, yalnız 1,8%-i kəndlilərə məxsus idi 6 . Torpaqsız və aztorpaqlı kəndlilər mü lkədarlardan torpaq icarə et məyə və ya mu zdur kimi işləməyə məcbur id ilər. İcarə A zərbaycanın bütün qəzalarında torpaqdan istifadənin əsas forması idi" 7 . Mül-
kədar təsərrüfatlarında muzdur əməyindən geniş istifadə olunurdu 8 . İslahatların keçirilməyə başlandığı dövrdə Azərbaycanda mülkiyyət formaların ın qısa xarakteristikası bundan ibarətdir: islahatların əsas özəyini onların məh z "kəndliyə torpaq vermək" 9 məqsədi güdən hissəsi təşkil et mə li idi. Hələ Zaqafqaziya Seyminin fəaliyyəti dövründə Qafqaz demokratiyası populist bolşevik şüarlarına qarşı təcili olaraq öz şüarlarını irəli sürməyə, o zaman ın inqilabi coşqunluq tələblərinə uyğun aqrar tezislərini-ümu mi şəkildə "torpaq layihəsi" deyilən bir sənədi hazırlamağa başladı və 1918-ci il martın 7-də Zaqafqaziya Sey mi tərəfindən təsdiq edildi 10 . Bu qanunun qeyri-mükəmmə lliyi Cənubi Qafqaz dövlətləri müs təqilliklərini elan etdikdən sonra aşkar olundu. Azərbaycan hökuməti də bu qanunla kütlə arasına çıxmağın mü mkün olmadığ ını etiraf edərək və dövlətin həyati maraq larına cavab verə biləcək yeni sənəd hazırlamağı lazım bild i. F.X.Xoyskinin başçılıq etdiyi birinci Höku mət kab ineti hə lə 1918-c i il iyunun 22-də Sey min aqrar qanun şərtlərinin A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti ərazisinə şamil edilmə məsi haqqında fərman vermişdi. Həmin dekretin icra hissəsində deyilird i: 1.Zaqafqaziya Sey min in qəbul etdiyi torpaq islahatı haqqında qanunun iclası Müəssislər Məclisi çağırılana qədər dayandırılsın; 2.İndiyədək həm xüsusi, həm də dövlət torpaqlarının tutu l- ması halları aradan qaldırılsın; 3.Torpaq pulu ödənişləri haqqında məruzə təqdim edilsin; 4.Ya xın müddətdə torpaq komitə lərinin 'cnidən qurulması v ə ya ləğv
370 edilməsi haqqında mə ruzə təqdim edilsin". Zaqafqaziya Sey minin qəbul etdiyi aqrar qanunla yanaşı, Bakı Xalq Ko missarları Sovetin in bu vaxtadək Bakı quberniyasına aid torpaq haqqında dekreti də ləğv edildi 12 .
ilk ç ıxışında baş nazir F.X.Xoyskinin millətin tərəqqisi üçün ona siyasi və iqtisadi sərbəstlik verilməsin in zəruriliy ini vurğulaması sübut edir ki, Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti hakimiyyətini təmsil edənlər ictimai tərəqqinin aqrar məsələdə uğurlu həllindən birbaşa asılı olduğunu dərk edirdilər. Bu məsələ höku mət kabinetinin bəyanatında xüsusi yer tuturdu: "Kəndli və fəhlə ünsürləri təminatı qayğısı hökumətin ən başlıca vəzifəsi olmalıdır... To rpaq kəndliyə havayı verilməlidi r" 13 .
edilməlidir. Beləliklə iki istiqamətdə - parlament ko missiyası çərçivəsində və hökumət səviyyəsində bu sahədə fəaliyyətə başlandı. 1919-cu il fevralın 4-də tor- paq islahatı haqqında qanun layihəsi hazırlamaq üçün menşevik-hümmətçi Səməd bəy Ağamalıoğlu başda olmaq la mü xtəlif siyasi fra ksiyaların nü mayəndələrindən ibarət xüsusi parlament ko missiyası yaradıldı. Onun 9 nəfər üzvündən dördü "Müsavat‖dan (Mustafa Mahmudov, Məmmədbəy Şeyxzamanov, Murtuz Axundzadə və Nəriman bəy Nərimanbəyov), "İttihad"dan (Bəhram bəy Vəzirov), sosialist blokundan (Rza bəy Qaraşarov), "Əhrar"dan (Hacı Hüseyn Əfəndiyev), "Daşnaksutyun"dan (Arşak Malxazyan) və "Rus-Slavyan Cəmiyyəti"ndən (M.N.Vinoqradov) idi 14 . Ko missiya üzvlərinin siyasi mənsubiyyət cəhətdən çox mü xtəlif olması qanun layihəsini lap əv v əld ən müvəffəqiyyətsizliyə düçar etmişdi, çünki onların təmsil etdiy i partiyaların aqrar məsələyə aid yekdil nöqteyi-nəzərləri yox id i. Ona görə də layihənin alternativ variantına malik olmayan ko missiya Zaqafqaziya Sey minin 1918-c i il mart ın 7-də qəbul etdiy i, müəlliflərindən biri də indiki ko missiyanın sədri S.Ağamalıoğlu olan aqrar qanunun əsasları ilə kifayətlənmək məcburiyyətində qalmışdı. Görünür, məhz bu səbəbdən yeni layihə dövrün tələbinə cavab verməyən, artıq Azərbaycan hökuməti tərəfindən imtina edilmiş şərikli qanunun köhnə modelinə bənzəyirdi. Ko missiya onun hazır lanması işini ləngidən və sona çatdırılmayan müzakirələrini kənddə vəziyyətin kəskinləşməsi şəraitində aparırdı. O dövrün mətbuatı kəndlilərin vaxtaşırı mülkədar torpaqlarını özbaşına tutması, onlann malikanələrini talan etməsi, qiyam qaldırması kimi faktları tez-tez hallandırırdı. Bütün bunlar parlamentin işinə ciddi təsir göstərir, ölkədə vəziyyəti kəskinləşdirir və tez-tez hökumət böhranlarına səbəb olurdu. Qanun layihəsinin müvəffəqiyyətsizliyi artıq parlament komissiyasının 1919-cu il 23 aprel tarixli iclasında onun mühüm bəndlərindən birinin müzakirəsində özünü göstərdi. Komissiya gündəliyə mülkədar və xüsusi sahibkar torpaqlarının, həmçinin digər torpaqların ya müsadirəsi və ya ləğvi məsələsini qoymuşdu. Müxtəlif partiyaların iclasda iştirak edən nümayəndələri elə ilk andan bir-birinə qarşı anlaşılmazlıq və etimadsızlıq şəraiti yaratdılar. "İttihad" fraksiyası adından çıxış edən
371 Bəhram bəy Vəzirov qeyd etdi ki, onun fraksıyası mülkədar və xüsusi sahibkar torpaqlarının pulla satın alınmasını israr edir. Bitərəflər fraksiyasının bir qrupu da ittihadçılara qoşuldu. Onların nümayəndəsi torpaq sahiblərinə dəyən maddi zərəri ödəmək məqsədilə xüsusi fond yaradılması zəruriliyini qeyd etdi. Müsavatçıların sağ cinahı bitərəflərin torpağı satın almaq haqqındakı ideyalarını müdafiə edərək bildirdilər ki, müsadirə məsələsi to rpaq sahiblərinin ciddi etirazına səbəb olar və bununla da aqrar sektorun dağılmasını stimullaşdıra bilər. "Müsavat"ın sol cinahının nümayəndəsi Mustafa Mahmudov partiya yoldaşını partiyanın proqramı ilə kifayət qədər yaxşı tanış olmamaqda günahlandırıb onunla razı- laşmadı. Sosialist bloku və hümmətçi menşeviklərin platforması eyni idi torpaq müsadirə edilməli və ödəncsiz olaraq həqiqi sahiblərinə-kəndlilərə verilməlidir. Uzun müzakirələrdən sonra keçirilən səsvermə sosialistlərin xeyrinə nəticələnsə də, aqrar məsələnin həllinə ciddi təsir göstərmədi. 1919-cu il avqustun sonu - sentyabrın əvvəllərində, nəhayət, torpaq komissiyası layihə üzərində işini tamamladı. Layihənin əsas tezisləri aşağıdakılardan ibarət idi: 1. Respublika ərazisindəki bütün torpaqlar dövlətin mülkiyyətidir; 2.Torpaq əvəzsiz olaraq dövlətin ixtiyarına keçir; 3.Əvvəlki mülklərinin müəyyən hissəsi aşağıdakı normalar üzrə əsas sahibkarların istifadəsi üçün onların özündə qalır: 1-ci dərəcə torpaqlar - 7 desyatin (bağlar və becərilən sahələr); 2-ci dərəcə torpaqlar - 15 desyatindən 20 desyatinədək (əkin yerləri); dərəcə - 40 desyatindən 50 desyatinədək (otlaqlar). Qalan bütün torpaqlar dövlət torpaq fonduna daxil edilir. Torpaq haqqında qanunun son variantı Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Müəssislər Məclisi tərəfindən təsdiq olunmalı id i 16 . Həmin layihənin müzakirəsi 1919-cu il o ktyabrın 2-də parlamentin 81-ci iclasının gündəliyinə daxil edildi, lakin əkinçilik nazirinin müavin i X.Sultanovun təklifi ilə ona baxılması dayandırıld ı. Əkinçilik Nazirliy i torpaq ko missiyasının layihəsi ilə yanaşı, işin xeyri üçün özünün qanun layihəsini də təqdim etməyi münasib bildi və palamentdən xah iş etdi ki, bu məsələyə baxılması onun öz qanun layihəsi daxil olanadək təxirə salınsın 17 .
başqa bir səbəbdən də irəli gəlirdi. Belə ki, aqrar məsələnin işlənib hazırlan ması ilə Əkinçilik Nazirliy inin xüsusi ko missiyası da paralel məşğul idi. Burada qanun layihəsi işlənib hazırlan mazdan əvvəl aqrar bölmənin vəziyyəti haqqında daha ətraflı təsəvvür əldə etmək məqsədilə torpaq fondu ciddi təftiş edilmişdi. Bunu qanun layihəsinə əlavə edilmiş izahat məktubu və çoxlu statistik məlu matlar da sübut edir 18 . Onların əsasında cədvəl (səh. 506) tərtib edilib. Qanun layihəsi hazırlananadək Nazirliy in həyata keçirdiy i d igər bir iş isə vaxtilə buraya köçürülmüş rusların və ermənilərin tərk etdikləri torpaqların, həmçin in yiyələri tərəfindən atılmış xüsusi sahibkar malikanələrinin müvəqqəti olaraq dövlətin sərəncamına verilməsi idi. Həmin torpaqlar Əkinçilik, Daxili İşlər və Maliyyə nazirlikləri nü mayəndələrindən ibarət qəza ko missiyaları tərəfindən kənd ic mala rına və ayrı-ayrı kəndlilə rə, yalnız belə ləri olmadıqda isə bu ərazidə yaşamayan kənar şəxslərə icarəyə verilirdi. Məsələn, Əkinçilik Nazirliyin in
372 sərəncamına uyğun olaraq, Muğanda 5 min desyatinlik suvarılan torpaqlar 1919-cu ildə səpin aparmaq üçün ancaq kənd icmalarına birilliyə satışsız icarəyə verilmiş 19 ,
xəzinə gözlənilən gəliri ala bildi, nə də kəndlilər icarəyə ciddi maraq gös tərdilər. Bunun səbəbi icarə müddətinin azlığı və torpaqdan səmərəli istifadə etməyə imkan verməməsi idi. 1919-cu il iyunun 6-da Əkinç ilik Na zirliyinin nə zdində aqrar islahatlar şöbəsi təsis edildi 20 və ona tapşırıld ı ki, bir ay müddətinə aqrar islahatlar layihəsini bəyənilmək üçün Nazirlər Şurasına təqdim etsin 21 . Nazirlikdə işlər artıq 1919-cu ilin avqustunda nazir müav ini Su ltanovun rəhbərliyi altında "Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti əhalisinin torpaq təminatı haqqında" və "Xüsusi sahibkar meşələrinin dövlətin mülkiyyətinə çevrilməsi haqqında" 22 Qanun layihələrinin hazırlan ması ilə başa çatdırıldı. Qanun layihələrində əksini tapan əsas məsələlər xüsusi sahibkar torpaqlarını əhalinin hansı kateqoriyasından, nə qədər və hansı şərtlərlə alınıb dövlət torpaq fonduna keçirilməsilə əlaqədar idi. Burada xüsusi sahibkar torpaqlarının torpağın istismarı za manı verdiyi gəlir hesabına əvəz ödənilmə klə özgəninkiləşdirilməsi nəzərdə tutulur Nazirlik belə hesab edirdi ki, xüsusi sahibkar torpaqlarını əvəzödə- nilmədən müsadirə etmək xüsusi mülkiyyəti ləğv etməyə bərabərdir. Buna görə də qanun layihəsində torpağın əkinçi əhaliyə yaln ız istehlak norması ü zrə xüsusi mü lkiyyətə verilməsi məqbul sayılır 4 . Eyni za manda sahibin saxladığı sahənin ölçüsü malikanənin özünün dəyəri və xarakterindən asılı o laraq müəyyən edilirdi və kənd yerlərində suvarılan torpaq sahəsi 100 desyatindən, suvarılmayan torpaq sahəsi 150 desyatindən, şəhər yerlərində isə 5-7 desyatindən artıq olmamalı, həyətyanı torpaq sahələri bu normalara daxil edilməməli idi 25 .
layihə kimi uğursuz oldu. Be lə ki, A zərbaycanda baş vermiş hökumət böhranı onların heç müzakirə olunmasına da imkan vermədi. Baş nazir Yusifbəylinin kifayət qədər radikal dünyagörüşlü gənc siyasi xad imlərdən təşkil etdiyi yeni höku mət kabineti ö zünün yeni aqrar siyasət kursunu işləyib hazırlamaq əzmində olduğunu bəyan etdi. Yeni əkinçilik naziri sosialist Əhməd Cövdət bəy Pepinov nazirliy in hazırlamış olduğu əvvəlki iki qanun layihəsini təcili təkmilləşdirmək üçün parlamentdən tələb edib geri aldı 26 . 1920-c i il ma rtın əvvəllərində "Xüsusi sahibkar torpaqların ın dövlət torpaq fonduna keçirilməsi və Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti əhalisinin torpaqla təmin olunması haqqında qanun"un yeni layihəsi 27 üzərində işi başa çatdıran nazirlik onu baxılmaq üçün Nazirlər Şurasına təqdim etdi. Yeni qanun layihəsi Gü rcüstan sosial-demokrat höku mətinin A zərbaycan sosial-demokratiyası tərəfindən bəyənilən aqrar qanunu əsasında hazırlanmışdı. Bu layihə kənd yeıiərində olan xüsusi sahibkar-hüquqi şəxslərin bütün torpaqlarını, o cümlədən monastır, vəqf, məscid və kilsə torpaqlarını, habelə şəhər ərazisinin şəhər mülkiyyətinə
373 daxil olmayan sahələrinin sahiblərindən alınıb əvəz verilmədən dövlət torpaq fonduna verilməsini nəzərdə tuturdu 28 . Mülkiyyəti əlindən alınan sahibkarların ixtiyarında saxlanan torpaq sahəsinin ölçüsü həmin yerlərin təsərrüfat şəraitinə uyğun olaraq, kənddə becərilən bitki təsərrüfatları üçün 7-10 desyatin, taxılçılıq təsərrüfatı üçün 15-20 desyatin, maldarlıq təsərrüfatları üçün 40-50 desyatin, şəhərdə müvafiq olaraq, 1,5-3 desyatin, 3-5 desyatin, 10-12 desyatin müəyyən edilirdi. Sahibkarların mülk və bağları da bu hesaba da xil idi 29 .
komissiyası çərçivəsində ilk dəfə 1919-cu il sentyabrın 25-də Qazax qəzası kəndlilərinin hökumətin torpaq siyasətini müzakirə edən I qurultayının keçirildiyi vaxtda dinlənilmişdi. Qurultayda iştirak edən bolşeviklərlə digər sosial-demokratlar arasında düşən kəskin mübahisə birincilərin məğlubiyyəti, digərlərinin müvəfifəqiyyəti ilə nəticələnmiş, böyük əksəriyyət sosial-demokratları müdafiə etmişdi. Qurultayın qəbul etdiyi qətnamədə deyilirdi; "...Rusiya inqilabının ən böyük nailiyyətlərindən birisi torpağın zəh mətkeşlərə verilməsi şüarı idi. Ona görə də biz parlament və hökumətdən tələb edirik ki, ən yaxın müddətdə bu məsələni həll etsin və kəndlilərin tələb ini yerinə yetirsin" 30 .
etdirirdi. Ona görə də Nazirliyin hazırladığı layihənin parlamentə təqdim olunması ləngidilirdi. Ölkədə vəziyyət gərginləşmişdi. Hökumət hələ də aqrar qanununun müzakirəsinə başlamamışdı. Lakin bunun əsas səbəbini təkcə partiyalar arasında gedən kəskin siyasi mübarizə ilə, yaxud yalnız ölkənin ağır iqtisadi vəziyyəti ilə izah etmək olmaz. Nəzərə alınmalıdır ki, bu məsələ həddən artıq səbəblərlə bağlı mürəkkəb sosial- iqtisadi məsələ idi hələ "Müsavat" partiyasının II qurultayında partiyanın rəhbərliyi kəskin tənqid edildiyi vaxt partiyanm lideri M.Ə.Rəsulzadə göstərmişdi ki, bu məsələdə tələskənlik, eləcə də onu həddən ziyada uzatmaq eyni dərəcədə mənfi nəticələrə gətirib çıxara bilər 31 .
hazırlanmış layihəsinin parlamentdə müzakirəyə qoyulması haqqında qətnamə çıxartsa da, o, xeyli vaxt icra olun madı. "Müsavat" frakasiyası yalnız 1920-ci il fevralın 16-da parlamentin növbəti 123-cü iclasında partiyanın qurultayda bəyənilmiş aqrar məsələ üzrə qanun layihəsini mü zakirəyə təqdim etdi. "Müsavat" partiyasının qanun layihəsi də xüsusi sahibkar torpaqların ın əvəzsiz olaraq alınıb dövlət torpaq fonduna verilməsin i nəzərdə tuturdu. Lakin burada sahibkarların mü lkiyyətində, bağ və həyətlər də daxil o lmaqla, 25-75 desyatin torpaq saxlanılması; şəhər yerlərində isə bu sahənin becərilən b itkilərin xüsusiyyətindən və eləcə də əhalinin torpağa olan ehtiyacından asılı olaraq, 5 desyatindən 7,5 desyatinədək məhdudlaşdırılması göstərilirdi 32 .
tamamilə düzgün idi. Çünki torpaqların əvəzsiz müsadirəsı məsələsi hərtərəfli düşünülmüş münasibət tələb edən məsələ idi. Unutmaq olmaz ki, " xüsusi torpaq sahibləri" məfhu mu arxasında nüfuzlu konkret fiziki şə xslər dururdu və onların taleyi höku məti maraq landırmaya b ilməzdi. Hö ku mətin islahat proqramı elə çev ik qurulmalı id i ki, o, aqrar bölmədəki bütün sosial təbəqələrin marağını maksimu m
374 ifadə edə bilsin. Əlbəttə, aqrar məsələyə aid hüquqi-normativ aktlara bu nöqteyi- nəzərdən yanaşılaraq deyilməlid ir ki. sonuncu (sayca dördüncü) qanun layihəsi o dövr üçün nisbətən tam və mükəmməl, daha müasir qanun layihəsi id i. Sonuncu qanun layihəsinin ciddi öyrənilməyə və mü zakirəyə ehtiyacı olduğundan parlament onu baxıb müzakirə etmək üçün aqrar ko missiyaya 10 gün möhlət vermişdi 33 . Amma aqrar ko missiyanın fəaliyyəti bu dövrdə tamamilə səmərəsiz idi, onun üzvləri höku mət böhranları ilə əlaqədar o laraq, artıq ço xdan b ir yerə yığış mırdılar. Buna görə də onun dəyişilməz sədri S.Ağamalıoğlu təklif etmişdi ki, ko missiyanın işini bərpa etmək üçün onun tərkibi sosialistlərdən ibarət yeni üzvlər cəlb etməklə dəyişdirilib möhkəmləndirils in. Lakin parlament onun təklifini qəbul etmədi, hətta aqrar ko missiya "Müsavat‖ Partiyasının hazırladığı qanun layihəsini mü zakirə etdiyi birinci iş günündə müsavatçı Rüstəmbəyov ko missiyanın sədr müavini seçildi 34 . Əlbəttə, bu addım komissiyada müsavatçıların mövqeyini gücləndirdi. Lakin S.Ağamalıoğlunun siyasi qüvvələrin ko missiyadakı tarazlığ ını pozmaq cəhdi və Nazirliy in layihəsini təkrar mü zakirəyə qaytarmaq təklifi uğur qazan madı və "Müsavat‖ın layihəsi əsas kimi saxlanıldı 35 . Ko missiyanın işləri başa çatmadı, aqrar qanun layihələri variantlarından heç biri qanun statusu almad ı, aqrar bölmədəki durğunluq aradan götürülməd i, A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin varlığı üçün əsas vacib məsələlərdən biri tam həll olun mamış qaldı.
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin iqtisadi tədbirlərindən biri də gənc respublikanın ma liyyə sistemin i tənzimlə mək və xə zinədə vəsait toplanmasın a nail olmaq id i. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin maliyyə vəziyyəti çox ağır idi. Siyasi sabitliyin pozulması, işsizliyin artması, manatın dəyərinin düşməsi ö lkə əhalisində hökumətə inamsızlıq doğururdu. Bu məsuliyyətin bir hissəsi həm də parlamentin üzərinə düşürdü, çünki iqtisadi məsələlərin həlli ilə bağlı müəyyən bir iş görülməsinə vaxt tapmır, sırf siyasi məsələlərin mü zakirəsi ilə məşğul olurdu. Parlament dağılmış iqtisadiyyatı bərpa etmək məqsədi ilə bir sıra qanunverici aktla- rın hazırlan masına, onların baxılıb qəbul edilməsinə yaln ız dörd aydan sonra başladı. Bu aktlar ilk növbədə kredit, vergi, bank və gö mrü k sahələrinə aid idi. Dövlət vergi siyasətinin formalaşmasına yardım edən qanunlar zərfi hazırlan ırdı. İlk vaxtlar bu sahədə aparılan iş keçmiş Rusiya imperiyasının müvafiq qanunlarına düzəliş və əlavələr etməklə məhdudlaşırdı, sonralar isə mü xtəlif vergilər haqqında ayrı-ayrı qanun layihələri mü zakirəyə çıxarılır və qəbul edilirdi. Təəssüf ki, bu zaman başlıca o laraq ənənəvi vergi sis temindən, xə zinənin ehtiyaclarını ödə mək üçün dolayı vergilər-inhisar y ığımları, gö mrü k vergiləri va aksizlərdən istifadə edilird i. AXC hö ku mətinin büdcəsi aşağıdakı vergi növləri hesabına formalaşırdı: 1.
vergisi, sənaye vergisi, kap ital qoyuluşundan gəlir vergisi, hərbi mü kəlləfiyyət
375 vergisi, notaria l vergi; 2.
Dolayı vergilər - tütün, papiros kağızları, şəkər, çay, ağ neft, benzin, kerosin, sürtkü yağlarından və digər neft məhsullarından tutulan vergi, gömrük rüsumu və gəlirləri; 3.
Möhür haqqı məhkəmə, kargüzarlıq, sənəd yazışmalarından gəlirlər; 4.
Höku mət inhisarlarına aid vergilər, mədən gəliri, poçt gəliri teleqraf gəliri, meşələrdən, balıq vətəgələrindən, pambıqçılıq təsərrüfatlarından gələn gəlirlər; 5.
Dövlət dəmir yolundan gəlirlər - yük daşın masından gəlirlər 36 . AXC hökuməti maliyyə siyasətində mütərəqqi gəlir vergisi siyasətinə üstünlük verird i. Parlamentin 26 dekabr tarixli iclasında çıxış edən baş nazir Fətəli xan Xoyskinin təqdim etdiyi höku mət proqra mında deyilird i: "Ölkədəki maliyyə vəziyyəti hələlik qeyri-müəyyəndir. Hələlik Azərbaycanın öz pul əsginası yoxdur. Azərbaycan hökuməti ö z pullarını buraxmaq əzmindədir. Maliyyə siyasətində mütərəqqi gəlir verg isi həyata keçiriləcək" 37 .
layihəsindən 82-si Maliyyə Nazirliyi tərəfindən təqdim ed ilmişdi. Parlamentə təqdim o lunmuş bir qanun layihəsinə görə, vergi məsələsi ilə bağlı bütün şikayətlərə Maliyyə Nazirliyi əməkdaşlarından ibarət şura baxmalı idi. Bütün siyasi partiyalar, o cü mlədən hökumət partiyası olan "Müsavat" da dolayı vergilərin ləğvi və mütərəqqi gəlir vergisinin tətbiq edilməsin i istəsələr d ə, hökumət və parlament əlavə vəsait əldə edilməsi məqsədilə tez-tez dolayı vergilərin tətbiqinə məcbur olurdu. 1919-cu ilin əvvəlinədək dövlətin gəliri 600 mln manat idı ki, bunun da 400 mln manatı dolayı vergilərin, xüsusən neft məhsullarının payına düşürdü 38 . Lakin Azərbaycanın mövcud şəraitində kənd təsərrüfatının əsas özəyini əkinçilik təşkil etdiyi bir halda, ona müasir vergi sistemi tətbiq etmək ço x çətin məsələ idi. Çünki onun üçün həm yeni minimu m hədd müəyyən etmək, bütün vergiyə cəlbetmə dərəcələrini nəzərdən keçirmək, həm də büdcə haqqında qanun olmadığın ı nəzərə almaq vacib id i. Bütün bunlar dövlət büdcəsinin vaxtında tərtibinə və xə rclərin in bölüşdürülməsinə mənfi təsir gös tərirdi. Vergi siyasətindəki vəziyyət bir də o səbəbdən ağırlaşmışdı ki, bütün yerlərdə vergilərin təyin edilməsi və yığılmasını həyata keçirən məsul struktur orqanlar yo x id i, o zaman vergiləri qəza rəisləri yığırdılar. Maliyyə Nazirliyi nəzdindəki müvafiq vergi şöbəsi obyektiv səbəblərə görə vergi növlərini və ölkə ərazisini bütünlüklə əhatə edə bilməmişdi. Buna görə verginin qədəri smetada qabaqcadan təyin edilmədiyi üçün yığım və inhisarlar şöbəsi təsis etmək məqsədəuyğun hesab edildi 39 .
hüququnu üzvləri zemstvo yığıncaqları və icmalar tərəfindən seçilən gəlir vergisi üzrə quberniya və qəza idarə heyətlərinə verildi. Bundan əlavə iyulun 16-da parlament Maliyyə Nazirliyi nəzdində vergi müfəttişi vəzifəsini təsis etdi, ona vergi müvəkkillərinin və vergi
376 məntəqələrinin fəaliyyətini nəzarətində saxlamaq və təftiş etmək səlah iyyəti həvalə olundu
40 . Oktyabrın 20-də "Maliyyə naziri yanında müxtəlif vergilər qoyulması üzrə şikayətlərə baxan ali instansiya olan Şura haqqında" daha bir qanun layihəsi qəbul olundu. Həmin qanuna görə, Şuraya daimi üzvlərdən əlavə, məhkəmə və prokurorluq orqanlarının, həmçinin vergi ödəyənlərin müvəqqəti nümayəndələri də daxil edilmişdilər 41 . 1919-cu ilin aprelində sonralar dövlət vergi siyasətinin formalaşmasında əsas rol oynamış bu mühüm qanun da Maliyyə Nazirliyindən daxil olmuşdu. Cəmi iki bənddən ibarət olan həmin qanunun ölkənin maliyyə-iqtisadi inkişafı üçün mühüm əhəmiyyəti var idi, çünki ilk dəfə olaraq (bu qanun "Kapital vergisinin ödəniş möhləti və tarif dərəcələrinin dəyişdirilməsi haqqında qanun" adlanırdı) müstəqim vergilərin qəti təyin olunmuş vaxt və tarif dərəcələrini müəyyən edirdi. Kapital vergisi hər 100 manatdan 30 manat olmaqla ilin başlanğıcında (ancaq fevralın 1-dən gec olmayaraq) ödənilir, gəlir vergisi isə ilin sonunda, gəlirin həcmi bəlli olandan sonra ödənilirdi 42 . Müvafiq qanun mayın 15-də qəbul olundu. Həmin il iyulun 23-də isə parlament bu qanuna müvafiq olaraq yaşayış minimumunun dövlət gəlir vergisinə cəlb olunmayan həddini 1000 rubldan 5000 rubladək artırmaq haqqında qərar qəbul etdi 43 . Qəbul olunmuş qanunlar dövlətin maliyyə vəziyyətinin müəyyən qədər yaxşılaşdırılmasına xid mət edird i. Bu qanunlarla yanaşı, parlament hökumətin tələbi ilə dəfələrlə torpaq vergisi, sənət vergisi, spirtli içkilərə, kənd təsərrüfatı məhsullarına, neft məhsullarına qoyulan aksizlər, daşınmaz əmlak vergisi tariflərinin artırılmasına razı olmuşdu. Lakin bu dolayı vergi tariflərinin qəbul edilməsi əks nəticəyə gətirib çıxarırdı, çünki onlar daxili bazarda qiymətlərin qalxmasına, inflyasiyanın artmasına səbəb olur və bunların nəticəsində əhalinin güzəranına pis təsir edirdi. Buna görə də, əsas maliyyə məsələlərindən biri də respublikanın müstəqil kağız pul əskinaslarının buraxılması id i. Çarizmdən qalan ağır mirasdan biri kifayət qədər maliyyəçi milli kadrların olmaması idi. Gənc dövlətin ağır maliyyə vəziyyətini düzəltmək, maliyyə sistemini ciddi böhrandan xilas etmək üçün yüksək səviyyəli mütəxəssis kadrlar tələb olunurdu. Pulun sürətli emissiyası hökuməti "Bakı bonu" adlanan yeni pullar kəsmək yolunu tutmağa vadar edirdi. Bakı bonlarının buraxılmasına, Şəhər Dumasının 1917-ci il 23 dekabr tarixli qərarına uyğun olaraq, 1918-ci ilin əvvəllərindən başlanmış və 1918-ci il martın sonlarınadək davam etmişdi. Bakı Sovetinin hakimiyyəti dövrü (noyabr 1917 - iyul 1918) emissiya sahəsində hər hansı bir qayda-qanun və heç bir hesabatın olmaması ilə səciyyələnirdi. Pul imkanlarının miqdarı yalnız litoqrafiyanm məhsuldarlığı ilə müəyyən edilir və bolşeviklərin mülahizələrinə görə xərclənirdi. Məhz buna görə də pul imkanlarının hər hansı təminatından söhbət gedə bilməzdi 44 . 1918-ci ilin sentyabrında Azərbaycan hökuməti axırıncı emissiyanı həyata keçirdi. Bakının bolşeviklərdən azad edilməsi ərəfəsində Azərbaycan hökuməti Gürcüstan və Ermənistan hökumətləri ilə keçmiş Zaqafqaziya Komissarlığının bonlarının birgə buraxılması haqqında razılığa gəldilər. Güman edilirdi ki, Azərbaycanın payına düşən
377 bonların miqdarı ölkənin ehtiyacının ödənilməsi üçün kifayət edəcəkdir. Bakı bolşeviklərdən azad edildikdən sonra Bakı pul nişanlarının (bonların) hesabdan silinməsi haqqında təkliflərin ortaya çıxması da məhz bununla izah olunurdu. Lakin bu təklifin həyata keçirilməsi bolşevik tədbirləri ilə heç bir əlaqəsi olmayan bon sahiblərinin iflası ilə nəticələnə bilərdi. Buna görə də hökumət Bakı bonlarını dövriyyədə saxlamaqla, pul kəsilməsini davam etdirmək əzmində olduğunu bildirdi 45 . Tədavüldə 4 valyuta var idi: çar hökuməti tərəfindən kəsilmiş ("Nikolayevski" adlandırılan) rubllar, Müvəqqəti hökumətin kəsdiyi rubllar ("kerenkalar"), Tiflisdə buraxılmış Zaqafqaziya hökuməti bonları və nəhayət, Bakı bonları. Bütün bu valyutalar qanuni ödəniş vasitəsi olaraq dövriyyədə idi. Yaranmış şəraitlə əlaqədar olaraq 1918-ci il sentyabrın 22-də hökumət Bakı bonlarının dövriyyəyə buraxılması haqqında qərar çıxardı. Qərara uyğun olaraq, 40 manat (Bakı bonu) 1 Türkiyə lirəsinə bərabər idi. Başqa pul vahidlərinin dövriyyədən çıxarılması hələ nəzərdə tutulmurdu. Kağız pulla bağlı məsələləri daim d iqqət mərkəzində saxlayan Cü mhuriyyət höku mətin in verdiyi fə rmanla rdan 22 sentyabr tarixli birincisi Bakı bonunun dövriyyəyə daxil edilməsi, 25 sentyabr tarixli ikincisi isə 10, 25 və 50 bon nominal dəyərlərində daha 30 milyon bon-manat kəsilməsi və bu işə 150 min manatlıq kredit ayrılması haqqında idi. Tezliklə kəsilən bu pulların həqiqi nominal dəyəri məlu m oldu. O vaxt İstanbulda olan M.Ə.Rəsulzadəyə göndərdiyi xüsusi sənəddə bu haqda məlumat verən baş nazir kursun 20 manat da düşdüyünü, hökumətin nəzərdə tutduğu 40 manat kursunu qoruyub saxlamağın mü mkün olmadığını bildirmişdi. Növbəti fərman 1918-c i il oktyabrın 26-da verilmişdi. Mü xtəlif maliyyə işlərində yerli bonlardan istifadə edilməsi hesabına öz mövqeyini bir qədər möhkəmlədən Maliyyə Nazirliy i əlavə olaraq daha 51 min manat buraxa bilmiş və bu da, öz növbəsində, F.X.Xoyski hökumətinə dövlət qulluqçularının maaşını 10 faiz artırmağa, eləcə də xüsusi
olaraq Maarif Nazirliy inin ehtiyacları üçün 22 min manat ayırmağa imkan vermişdi. Hö ku mətin b ir sıra tədbirlərinə baxmayaraq, inflyasiya prosesini dayandırmaq mü mkün olmamışdı. Vəziyyət bir də onunla çətin ləşmişdi ki, qonşu Gürcüstan Azərbaycan hökumətinə təzy iq göstərərək tələb edirdi ki, o, Zaqafqaziya bonları buraxsın. 1918- ci il oktyabrın 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Nazirlər Kabinetinin iclasında Gü rcüstan hökumətinin xahişi ilə növbəti Zaqafqaziya bonlarının kəsilməsi haqqında məsələ mü zakirə o lundu. Azərbaycan hökuməti əlavə olaraq daha 80 milyon kağız pul kəsməyə razılıq verdi və bunun əvəzində tələb etdi ki, həm ona olan borclar ödənilsin, həm də bu valyutanın bir h issəsi respublikada qalsın 46 . Belə şəraitdə milli valyutanın öz xüsusi pulunun yüksək kursunu qoruyub saxlamaq çox çətin idi. Xeyli zəif iqtisadi potensiala malik o lan hər iki qonşu respublika sərt maliyyə siyasəti apararaq çalışırd ılar ki, ixrac etdikləri mala görə ödəniş öz milli valyutaları ilə aparılsın 47 .
378 strateji xa mma la - neftə malik idi, lakin hökumət ixrac olunan maldan gələn gəliri tez-tez mü xtə lif valyutalarla almaq məcburiyyətində qalırd ı. Əlbəttə ki, əsas vəzifə inflyasiyanı dayandırmaq id i, lakin iqtisadiyyatın böhranlarla müşayiət olunan o dövrkü vəziyyətində bunu etmək mümkün deyildi. 1919-cu il yanvarın əvvəllərində maliyyə naziri İ.Y.Protasyev baş nazir F.Xoyskiyə ünvanlanmış izahat məktubunda əvvəlcə, nominal dəyəri 100 manat olan bonların dövriy- yəyə buraxılması və bundan sonra başqa nominalların kəsilməsi zərurətini vurğulayır və bu pul əsginaslarının saxtakarlıqdan qorunması üçün onların üzərində baş nazir və baş maliyyəçiyə məxsus imzaların həkk olunmasını təklif edirdi. Nazirin pul üzərində saxtakarlıq ehtimalı haqqındakı təşvişi təsadüfi deyildi, belə ki, saxta bon kəsilməsi və onların böyük miqdarda dövriyyədə olması məlu m fakt idi. Kağız pulla bağlı əsas məsələlərdən biri də dövriyyədəki valyutaların paralelliyi idi. O, getdikcə daha çox bon kəsməyi tələb edən Gürcüstanın daimi təzyiqi ilə müşayiət olunurdu. 1920-ci il yanvarın 27-də Azərbaycan hökuməti daha 20 milyon Zaqafqaziya bonu kəsməyə razılıq verərək, Gürcüstan qarşısında şərt qoydu ki, bu kəsilmiş bon Zaqafqaziya kağız pulu olacaq, belə ki, hər bir dövlətin dövriyyədə özünün valyutası olmalıdır. Bununla bərabər, xarici işlər naziri M.Y.Cəfərov hökumətdən əlavə olaraq daha 70 milyon Zaqafqaziya, bonu kəsməyi xahiş etmiş və fikrini onunla əsaslandırmışdı ki, 20 milyon Gürcüstan dövlətinin yalnız birgünlük xərclərini ödəyir. M.Y.Cəfərov bunu həm də siyasi motivlə əsaslandıraraq göstərmişdi ki, əks təqdirdə qonşu Gürcüstan və Ermənistan separat müqavilə bağlaya bilərlər. Az sonra, doğrudan da, belə bir müqavilə bağlandı. 1919-cu il fevralın 12-də Gürcüstan və Ermənistan 320 milyon Zaqafqaziya bonu kəsmək haqqında razılığa gəldilər 48 . Azərbaycan hökuməti bu hadisədən ciddi narahat olduğunu bildirdi. İş o yerə çatdı ki, qonşu respublikalarda Bakı bonunu qəbul etmirdilər, amma Ermənistan və Gürcüstanın pulları Azərbaycanda sərbəst işlədilirdi. Dövlətin ərazisində 4 pul vahidinin qeyri-bərabər bazar qiymətilə işlədilməsi və emissiya hüququndan həddən ziyadə istifadə edilməsi kimi qeyri-nominal vəziyyət ölkədə maliyyə iflasına səbəb ola bilərd i. 1919-cu il aprelin 14-də baş nazir N.Yusifbəyli parlamentdəki çıxışında göstərirdi ki, pul-maliyyə siyasətini düzgün qurmaq üçün pul kəsilməsi məsələsində mütləq Bakı ilə Tiflis arasındakı paralelliyi aradan qaldırmaq lazımdır. O, belə hesab edirdi ki, əgər Azər- baycan pulunun kursunu ixrac olunan malların köməyi ilə tənzimləmək mü mkün olarsa, onda əlavə pul kəsməyə ehtiyac qalmayacaq. Pu lun dəyərin i qaldırmaq məqsədilə o, ilkin olaraq təklif edird i ki, neftin yalnız Azərbaycan puluna satılmasına keçilsin. Əlavə olaraq qeyd edək ki, höku mət yaln ız 1920-ci ilin yazında bu məsələni müəyyən qədər həll edə bildi. A zərbaycan dəmir yolları nazirinin maliyyə nazirinə məlu matında göstərilirdi ki, Maliyyə Nazirliyinin 1920-ci il 22 aprel tarixli qərarına uyğun olaraq, Batuma apanlan neft və neft məhsulları üçün gömrükdən aksiz haqqını ancaq Azərbaycan manatı ilə alırlar 49 . 1919-cu ilin iyulunda Azərbaycan birjasında Cümhuriyyə t valyutasının kursu xarici valyutalara münasibətdə aşağıdakı kimi idi: 1000 rubl ("keren ka") - 1850 manat; 500 rubl ("ro manovka") -1600 manat; 100 rubl ("romanovka") - 350
379 manat; 1 funt-sterlinq -310-315 manat; 1 dolla r- 250 manat; 1 fran k- 8-10 manat; 1 İtaliya lirəsi - 7 manat; 1 İran tüməni - 125-130 manat; 1 Türkiyə qızıl lirəsi - 390 manat; 1 rus qızıl rublu - 420 manat; 1 Nobel aksiyası -16500 manat 50 . Lakin sonrakı dövrdə inflyasiya daha da gücləndi. Bakı bonu kursunun funt-sterlinqə nisbətdə aşağı düşməsi haqqında rəqəmlər mə lu mdur: 1919 -cu ilin oktyabrında 1 funt - 525 manat, noyabrın əvvəlində isə 730 manat oldu 51 . Buna görə də hökumətin maliyyə siyasətində başlıca vəzifəsi emissiyanı dayandırmaqdan, dövriyyədən pulları çıxarmaq üçün başqa mənbələr və üsullar tapmaqdan ibarət idi. Parlament pul emis siyasını öz nəzarəti altına almağa cəhd göstərdi. 1919-cu ilin apre lində Maliyyə Nazirliy inin emissiya hüququnu 510 milyon manata qədər artırmaq haqqında təqdim etdiyi qanun layihəsi parla ment üzv - lərinin kəskin etirazına səbəb oldu 52 . Deputatların bir q ismi höku mətə parlamentin icazəsi olmadan pul kəsməyi qadağan edən müvafiq qanun qəbul edilməsi təklifi ilə çıxış etdi. Bu məsələyə əvvəlcə qanun layihəsinin parlamentin müzakirəsinə çıxarılması əleyhinə çıxış edən maliyyə-büdcə ko missiyasında baxıldı. Ko missiya üzvləri b ir məsələdə yekdil idilər ki, pullar təyinatı üzrə xərclənmir. Aylıq xərclər 135 milyon manat təşkil edirdi ki, bunun da 60 milyonu neft sənayesini maliyyələşdirməyə, 35 milyonu ingilis ko mandanlığ ına, 40 milyonu isə digər dövlət ehtiyaclarına xərclən ird i. Buna görə də xərclərin mütəmadi artması hökuməti çap dəzgahın ın imkan ından yararlanmağa məcbur edirdi. 1919-cu il mayın 5-də keçirilən iclasda parlament tələb olunan məbləğdə pul kəsilməsinə icazə verən qanun qəbul etdi və onu da bildirdi ki, parlamentin sanksiyası olmadan əlavə kağız pul kəsmək olmaz, eyni zamanda Dövlət Bankının təşkil olunmasına baxmayaraq pul kəsilməsinin başlanılması haqqında göstəriş verdi 53 . Bundan 7 ay keçdikdən sonra hökumət parlament qarşısında təkrar emissiya (bu dəfə 600 milyon manat) haqqında məsələ qaldırdıqda aydın oldu ki, artıq parlamentin razılığı olmadan yüz milyon manat bura xılıb 34 .
fraksiyalar da onlarla həmrəylik nümayiş etdirirdi. Parlamentin üç iclası bu məsələnin müzakirəsinə həsr olundu. Ə.Qarayev hökuməti ölkəni iflasa gətirib çıxaran pul kəsməklə məşğul olmaqda, Maliyyə Nazirliyini isə dolayı vergiləri sonsuz sayda artırmaqda günahlandırdı. Ə.Pepinovun fikrincə, 600 milyon manat üç aya bəs eləyər, bundan sonra isə hökumət yenə də pul emissiyası haqqında icazə tələbini irəli sürəcək. Onlar ticarəti inhisarlaşdırmağı yenədə alternativ siyasət kimi təklif edirdilər 55 .
müdafiə etdi. Malxazyan (erməni fraksiyası) isə xammalın ölkədən sərbəst çıxarılmasını təkid edirdi. Həm sollara, həm də sağlara etiraz edən M.Ə.Rəsulzadə əhalidəki pulun dövriyyəyə cəlb edilməsi yollarından biri kimi daxili istiqraz buraxılmasını təklif etdi 56 . Ə.Qarayevin dolayı vergilər barədə məsələ haqqında mövqeyini rədd edən M.Ə.Rəsulzadə bildirdi: "Mən Qarayevə məsləhət görürəm ki, Sovet Rusiyasının maliyyə işlərini yaxşılaşdıra biləcək bir qanun layihəsi hazırlayıb, bu zəhməti üçün onu kifayət qədər mükafatlandıra biləcək Leninə göndərsin" 57 .
380 Dövlətin ehtiyaclarını yalnız vergilərlə ödəmək mümkün olmadığı, xarici valyutanın yoxluğu şəraitində nağd pul sadəcə olaraq çatışmırdı. Onun üçün də qeyri- istehsal xərclərini azaltmaq və yeni gəlir mənbələri axtarıb tapmaq lazım gəlirdi. Belə bir maliyyə çətinlikləri torundan çıxmaq üçün ixracın həcmini artırmaqdan savayı elə b ir ümidverici çıxış yolu görünmürdü. Müzakirələr zamanı ölkənin maliyyə vəziyyətinin sağlamlaşdırılması yolları haqqında bir sıra mülahizələr irəli sürüldü. İttihadçılar istiqraz buraxılması ideyasını rədd etməsə də, bu addımın səmərəliyin i şübhə altına alırd ı ki, xalq höku mətə inanmad ığından onları almayacaq. Uzun mü zakirələrdən sonra, sosialistlərin və ittihadçıların onun əleyhinə olmasına baxmayaraq, 600 milyon emissiya haqqında qanun layihəsi qəbul olundu. Elə həmin iclasda parlament mütərəqqi gəlir verg isinin artırılması haqqında qanun layihəsini rədd etdi və təklif verdi ki, höku mət ticarət-sənaye müəssisələrinin, eləcə də kommersiya ilə məşğul olan ayrı-ayrı şəxslərin həqiqi gəlirin in vergiyə cəlb olunması və yaşayış min imu munun artırılması haqqında təcili o laraq qanun layihəsi təqdim etsin 58 .
Cü mhuriyyət höku məti pul n işanların ı bolşevik Xalq Təsərrüfatı Şurası üzv lərin in imzası ilə buraxmağa başlamışdı. Öz xüsusi pul nişanların ın buraxılmasın ın zəruriliyini yaxşı başa düşən hökumət bu məsələni yaln ız bank işinin təşkili ilə sıx əlaqədə
təşkil edə
b ilərdi. Yalnız
respublikada bank
sistemin in formalaşdırılmasının əsas prinsipləri müəyyənləşdirildikdən sonra emissiyanın subyekti və yenı əsginasların xarici əlamətləri ilə bağlı məsələləri həll etmək mü mkün oldu. Eyni zamanda dövlətin emissiya siyasətinin tənzimlən məsi sahəsindəki cəhdləri milli bank sisteminin yaradılması problemi ilə üzləşir, aydın o lurdu ki, milli bank təsis edilməzsə, höku mət müstəqil maliyyə sistemini yarada bilməyəcək. İlk əvvəldən bu məsələdə hökumət ingilis ko mandanlığından müəyyən mənada asılı vəziyyətə düşmüşdü. Azərbaycana gəldikdən sonra müttəfiq lərin ko mandanlığı faktik olaraq bütün inzibati hakimiyyəti öz əlində cəmləşdirmiş, bir ço x mühüm strateji obyektlərin maliyyələşdirilməsini milli hökumətin ü zərinə qoymuşdu. Təəccüblü deyil ki, iqtisadiyyatın mühüm sahələrindən olan bank sistemi ing ilis ko mandanlığın ın nəza rəti a ltında idi. 1919-cu il yanvarın 3-də genera l-mayor To mson Dövlət Ban kının Ba kı şöbəsinin açıldığını bildirdi və T.V.Hevelkeni ö z nümayən dəsi təyin etdi. O, öz fəaliyyətinə görə Maliyyə Nazirliyi qarşısında hesabat verməyə borclu deyildi 59 .
pul əmanətlərin in qəbulunu və kommersiya bankları ilə əməliyyatları da həyata keçirmə li id i. İngilislər ö lkədə bütün iri maliyyə əməliyyatlarının aparılmasında Rusiya Bankı Bakı şöbəsinin yeganə səlahiyyətli orqan kimi qalmasını təkid edir,
381 alternativ layihələrlə qəti razılaşmırdılar. Müttəfiq qoşunların ko mandanlığın ın nümayəndəsi polkovnik Nyuko mb öz ko mandanlığın ın fikrin i ifadə edərək birbaşa demişdi ki, Paris Sü lh Konfransında yeni yaranmış müstəqil dövlətlərin məsələsi həll edilənə qədər, Rusiya Bankının Bakı şöbəsi neytral müəssisə olaraq qalmalıdır. Başqa sözlə, ko mandanlıq Bankın gələcək tale bilavasitə Azərbaycanın müstəqilliyinin perspektivləri ilə bağlayırdı. Lakin höku mət bu fikirlə qəti razılaş mamış, bankın müstəqil maliyyə qurumu kimi fəaliyyət göstərməsinin zəruriliyini bildirmişdi. Ölkənin mal dövriyyəsi və iqtisadi-təsərrüfat həyatını möhkəmləndirmək üçün isə hökumətin müvafiq nizamlayıcı maliyyə aparatı yalnız Dövlət Bankı o la bilərd i. 1919-cu ilin yanvarından ingilis ko mandanlığı ilə A zərbaycan hökuməti emissiya hüququnun məxsusluğu, daha müstəqil höku mət kursu uğrunda qızğın diskus siyalara başlamışdı. Bu məqsədlə hökumət maliyyə və digər iqtisadi məsələlər barədə xüsusi müşavirələrin keçirilməsi praktikasını tətbiq etməyə başladı. Bu müşavirələrdə Dövlət Bankının Bakı şöbəsinin statusu, Bank, ko mandanlıq və höku mət arasında qarşılıq lı əlaqələrin nizamlan ması ö lkə iqtisadiyyatının əsas məsələlərindən biri kimi daim gündəlikdə qalırdı. Rusiya Bankının Bakı şöbəsi, həmçinin əksəriyyəti Rusiya bankların ın filialları olan özəl qısamüddətli kredit bankları ö z idarə heyətləri ilə ə laqələri kəsild ikdən sonra yeni əmanətlər daxil olmadığına görə öz fəaliyyətlərini məhdudlaşdırdılar. Bundan başqa, kredit müəssisələrinə inamını itirmiş əhali də bu banklara öz vəsait və əmanətlərin i qoymaqdan vaz keçirdi. Birləşdirici mərkəzi orqanın olmaması ucbatından ssuda-əmanət və kredit cəmiyyətlərin in də fəaliyyəti dayanmışdı. Müttəfiqlərin ko mandanlığı Rusiya Dövlət Ban kın ın Bakı şöbəsini emissiya hüququndan məhrum edərək, ö lkədəki bütün valyuta xərclərinə nəzarəti (öz xərclərinə aid maddə də daxil olmaqla) hökumətə verməli idi. Başqa sözlə, komandanlıq maliyyə vəsaitinə ehtiyac duyduğu hər bir halda, hökumətə müraciət etməli idi. Baxmayaraq ki, ingilis komandanlığı vəsaitlərin qaytarılmasına söz verirdi (özü də funt-sterlinqlərlə), onların iştahasına yaxından bələd olan höku məti bu məsələ ciddi na rahat edirdi. Mə lu mdur ki, yalnız bircə ay ərzində ki dəfə (9 və 12 aprel 1919-cu il) Maliyyə Nazirliyi dövlət xə zinəsindən ingilis komandanlığının ehtiyacları üçün müvafiq olaraq 5 mln manat 60 və 10 mln manat 61 vəsait ayrılması haqqında göstəriş almışdı. Sonralar bu məbləğ daha da artmışdı. Azərbaycan hökuməti xüsusi qərarla Maliyyə Nazirliyinə müttəfiqlərin cari hesabına artıq 15 mln manat pul keçirməsini tapşırmışdı. 62 İngilislərə pul nişanlarının verilməsi bütün Cənubi Qafqazda onların kursunun möhkəmlənməsi üçün imkan yaratsa da, belə vəziyyət hökuməti qane edə bilməzdi. Bununla belə bəzi obyektlərin (Xəzər donanmasın ın, avtokolon işçilərin in) maliyyələşdirilməsi məsələsində Azərbaycan höku məti bir sıra siyasi
382 amilləri nəzərə alaraq prinsipiallıq göstərmiş və həmin obyektləri maliyyələşdirməkdən imtina etmişdi. 1919-cu ilin bütün yayı ərzində ali ko mandanlıq la höku mət arasında keçirilən müşavirə və danışıqların nəticəsində Milli bankın açılması zəruriliyini hər iki tərəf təsdiqləyib razılığa gələ bildi. İngilislərin höku mətə həmrəylik göstərməsi siyasi mülah izələrlə izah olunurdu, belə ki, A zərbaycan hökumətini ö lkədə de - fakto yeganə hakimiyyət kimi tanıyaraq onun legitimliy ini təsdiqləyən atributu etiraf et məsi idi. Bundan əlavə, ingilisləri bu addımı at mağa vadar edən iqtisadi problemlər də mövcud idi. Dövlət Bankının Bakı şöbəsi mövcud problemlərin öhdəsindən gələ bilmird i. Yu xarıda qeyd edildiy i kimi, heç bir höku mət idarəsi, Bakın ın yerli əhalisindən heç kim şöbənin cari hesabına pul keçirməmişdi, hökumət ö zü isə əhalinin şöbə ilə əməkdaşlıq etməsi üçün səy göstərmird i 63 . Höku mətin ixtiyarında kifayət qədər hazırlıq lı, işini yaxşı bilən, mü xtəlif maliyyə əməliyyatlarının aparılması sahəsində təcrübə qazanmış bank işçilərin in də olması bankın açılması xeyrinə id i. Dövlət Bankının yarad ılması zəru rətini bütün siyasi fraksiyalar aydın başa düşsələr də, əslində parlament daxilində bəzi qüvvələr bu qanun layihəsinin keçirilməsin i hər vəchlə əngəlləy ib ləngid ir və məsələyə münasibətlərin i də sinfi maraqlar üstündə qururdular. 1919-cu il avqustun 18-də mü zakirəyə təqdim olunan qanun layihəsi 1919-cu il avqustun 23-də üçüncü oxunuşdan sonra qəbul olun muşdu. Azərbaycan Dövlət Bankının məqsədi pul tədavülünü asanlaşdırmaq, milli ticarət, sənaye və kənd təsərrüfatına yardım habelə pul sistemini möhkəmləndirməkdən ibarət idi. İlk vaxtlar bankın əsas kapitalı 500 milyon, ehtiyat kapitalı isə 20 milyon manata bərabər idi. Əsas kapitalı yaratmaq üçün hökumət əlavə 50 milyon Azərbaycan və Zaqafqaziya kağız pulu verdi. İndi o, kağız pul kəsmək üçün müstəsna hüquqa malik id i 64 . Qanuna görə, bankın əsas vəzifəsi emissiyanı yerinə yetirmək, valyuta məsələsini tənzimləmək və özəl banklara nəzarət etməkdən ibarət idi. Banka bankirlər şurası rəhbərlik edirdi. 1919-cu il sentyabrın 18-də Dövlət Bankının nizamnaməsi təsdiqləndi və sentyabrın 30-da onun təntənəli açılışı oldu. 1919-cu il sentyabrın 1-dən fəaliyyət göstərən Gəncə bankı isə oktyabrın 25-də verilmiş qanunla Dövlət Bankının şöbəsi statusunu aldı 65 . Azərbaycan Milli Bankının tezliklə açılması ölkənin və xalqın mənafeyindən irəli gələn və vaxtı çatmış zərurət idi. Bank təkcə qısamüddətli kredit müəssisəsi olmamalı, həm də öz idarələrinin əmanət kassalarının, ssuda-əmanət və kredit cəmiyyətlərinin köməyi ilə bütün azad vəsaitlərin cəlb edilməsi yolu ilə ölkədə pul dövriyyəsini tənzimləməli, həmçinin emissiya, valyuta məsələlərinin həlli və ölkənin düzgün hesab balansının müəyyənləşdirilməsində aparıcı ro l oynamalı idi. Azərbaycan Dövlət Bankının yaradılması ilə bağlı əmanət bankları və xırda kredit şirkətləri haqqında məsələ də ortaya çıxdı. Əmanət bankları bu vaxta qədər də mövcud idi, lakin faktiki olaraq fəaliyyət göstərmirdi. 1919-cu il oktyabrın axırında parlament 12 mərkəzi və 70 yerli əmanət kassaları, 200-ə qədər xırda kredit müəssisələrinin açılması haqqında qanun layihəsi qəbul etdi.
383 Parlament 1920-ci il yanvarın 15-də kənddəki sahibkarlara, sənətkarlara, sənayeçilərə və onların təşkil etdikləri artellərə, şirkətlərə inventar, mal-qara, toxum almaqda yardım göstərmək və onları zəruri pul vəsaiti ilə təmin etmək üçün xırda kredit haqqında qanun və xırda kredit təsis olunması üçün qayda qəbul etmişdi. Qanunun qəbul edilməsi ilə Rusiyanın kooperativ birlikləri və onların ittifaqları haqqında qaydalar öz qüvvəsini itirdi. Bunun əvəzində xırda kredit təsis edilirdi. Ssuda vermək və əsas kapitalı artırmaq üçün onlara dövlət xəzinəsindən iki milyon manat həcmində təxsisat ayrılmışdı 66 .
mövcud idi: məşhur kapitalistlər - həqiqi mülki müşavir H.Z.Tağıyev, birinci gildiyalı tacir M.Nağıyev, kommersiya müşaviri Dmitri Vasilyeviç Sirotkin, Həştərxan taciri İvan Fyodoroviç Skriptnitski və Həştərxan taciri İvan Matveyeviç Lobovun
67 təsis etdikləri Bakı Ticarət Bankı, Bakı-İran Bankı 68 , Tiflis Ticarət Ban- vinın Bakı filialı 69 , idarə heyəti Moskvada yerləşən Birləş miş Bankın filialı və başqaları 70 . Dövlət Bankının, əmanət banklarının, xırda kredit və digər maliyyə strukturlarının təsis edilməsi maliyyə-kredit siyasətini möhkəmləndird i, pul tədavülü üzərində nəzarəti gücləndird i. Lakin milli valyutanın möhkəmləndirilməsi üçün tədbirlər görülməsinə baxmayaraq, onu Azərbaycan ərazisində yeganə ödəniş vasitəsinə çevirmək mü mkün olma mışdı. 1920-ci ilin əvvəlində Azə rbaycan Xalq Cümhuriyyətində 269736 rubl dəyərində Ümumrusiya kredit bileti və "kerenka"lar, Zaqafqaziya Komissarlığının 104436 rubl pulu, 746836 dəyərində mü xtəlif marka və nişanlar, 28564244 manatlıq Ba kı bonları tədavüldə idi 71 . Azərbaycan hökuməti gö mrük qanunvericiliy inin yaradılması sahəsində də bir sıra real addımlar atmışdı. Özünün mövcudluğu ərzində parlament gömrük sahəsində 20-dək qanun qəbul etmişdi. Nəticədə 1920-ci ilin əvvəlində respublikada fo rmalaşmış dövlət gömrük xid məti mövcud idi. Bu qanunlara görə, bir sıra sərhəd məntəqələrində gömrük postları təşkil etmək nəzərdə tutulurdu. Parla- mentin qərarı ilə 1919-cu il ma rtın 27-də gömrük idarəsi yenidən quruldu. 1919 -cu il 23 iyun qanunu ilə Ma liyyə Nazirliyin in nəzd ində gömrü k rüsumu şöbəsi təş kil edildi. Bu şöbə gömrük rüsumunu tənzimləməli idi 72 .
edən qanunlar qəbul olunmuşdu. Hökumət "Gömrük sərhəd xid mətinin təşkil edilməsi haqqında" Qanun qəbul et mişdi. Bu qanunda, Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyətini qeyri-leqal tica rətdən qorumaq və qaçaqmalçılıqla mübarizə məqsədilə, Azərbaycanın sərhədlərində gömrük işlərində etibar edilə biləcək yerli əhalidən öz silah və atı ilə ştatdankənar xid mətçi kimi 992 keşikçidən ibarət 99 sərhəd postu qurulması nəzərdə tutulurdu. Bu sərhəd xid mətinin təşkilinə rəhbərlik etmək və onun fəaliyyətini dövlət gömrük idarəsi ilə u zlaşdırmaq üçün, mərkəzi orqan kimi, Maliyyə Nazirliyində xüsusi sərhəd keşiyi şöbəsi təsis edilmişdi. Qanun sərhəd
384 dəstələrin in ştat və smetasını da müəyyənləşdirmişdi 73 . AXC-nin iqtisadi tədbirləri sırasında ən əhə miyyətlisindən də qonşu və xarici dövlətlərlə iqtisadi əlaqə yaratmaqdan ibarət id i. Bu sahədə AXC höku məti təkcə qanun layihələri hazırlamaqla kifayətlən məy ib, dünyanın bir sıra ölkələri, o cümlədən 1918 iyunun 4-də Türkiyə, 1919-cu il mayın 23-də İran, İngiltərə, A me- rika, Fransa, İtaliya, Gürcüstan, Ermən istan, Dağıstan, Orta A siya dövlətləri ilə iqtisadi əlaqə yaratmağa nail olmuşdu 74 . Bəzi dövlətlərlə ticarət müqaviləsi bağlanmış, bəziləri ilə isə şifahi razılıq edilmişdi. 1919-cu il aprelin 14-də parlamentin növbəti iclasında baş nazir ölkən in ağır iqtisadi vəziyyətini təhlil edərək göstərmişdi ki, bizim keçirdiy imiz ağır həyat şəraiti ölkəmizin qeyri-normal ticarət s sətindən irəli gəlir. Ona görə də Azərbaycanın qonşu və xarici dövlətlərlə ticarət əlaqələrin in bərpası zəruridir. Bizim ö lkən in (Azərbaycanın) müvəffəqiyyətləri və sərvəti, neft və onun inkişafı xarici ticarət ə laqələ rindən ço x asılıd ır 75 . Xarici dövlətlərlə iqtisadi və ticarət əlaqələri yaratmaq üçün Ticarət və Sənaye Nazirliyi b ir sıra tədbirlər görmüşdü. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətin in ticarət və sənaye Nazirliyin in əməkdaşı L.Po krovski yazırdı ki, Azərbaycan sənayesinin inkişafı ona nəinkı qonşu dövlətlərlə, hətta iqtisadi cəhətdən qüvvətli dövlətlərlə ticarət və iqtisadi əlaqələrini genişləndirməyə imkan verir. Bu öz növbəsində, Azərbaycana kapital axınına və həm də burada xoş həyat tərzi yaratmağa imkan verər 76 . Azərbaycanın xarici ö lkələrlə iqtisadi və ticarət əlaqələrin in genişlənməsinin zəruriliyi haqqında məşhur milyonçu H.Z.Tağ ıyevin də fikirləri maraqlıdır. H.Z.Tağıyev baş nazir N.Yusifbəyliyə yazdığı müraciətində dövlətin maliyyə və sənaye-ticarət sahəsindəki siyasətində qəti dönüş yaratmağı təkid etmişdi 77 . H.Z.Tağıyev o dövrdə Azərbaycan manatının kursunun aşağı düşməsinin səbəblərini araşdırmağı, bununla əlaqədar olaraq Qərbi Avropa bazarlarında milli manatın hətta 2 qəpikdən də aşağı olmasına diqqət yetirməyi dövlətin əsas vəzifəsi olduğunu, manatın kursunun aşağı düşməsinin bir sıra səbəblərin i dövlətin xarici ticarət üzərində nəzarətsizliy ində, maliyyə siyasətinin düzgün aparılma masında görürdü. H.Z.Tağıyev, dövlətin xarici iqtisadi siyasətini kəskin tənqid edərək yazırdı ki, A zərbaycan malların ın xaricə ixracı qadağan edildiyinə görə, Azərbaycan valyutası xaricdə lazıms ız o lub. Xarici kapital da onunla əlaqə saxlamaqda maraqlı deyil 78 . Do ğ rud a n da 1919-cu ildə Azərbaycan parlamenti maliyyə nazirin in təklifi ilə xaricə mal ixracatı, xüsusilə mazut və xam neftin ixracı üzərinə ikiqat aksiz vergisi qoymaq haqqında qanun qəbul etmişdi 79 . Bu da hə m Avropa və həm də rus kapitalistlərinin mənafeyinə to xunurdu.
Azərbaycanın xarici iqtisadi ticarət fəaliyyətinin sağlamlaşdırılması tədbirləri AXC parlamentin in 1919-cu il 24 noyabr tarixli iclasında geniş mü zakirə olunarkən mü xtəlif və bir-b irinə zidd fikirlər irəli sürülmüşdü. Ə.C.Pep inov xaricə
385 ixrac olunan bəzi əmtəələrin, xüsusən taxıl, pambıq, yun və s. ticarətini inhisarlaşdırmağı, bir başqası isə həmin əmtəələrin azad ticarətin in genişləndirilməsini irəli sürürdü. M.Ə.Rəsulzadə ölkədə zəruri tələbat mallarına ehtiyacı ödəyəcək ticarətə keçməyi irəli sürürdü, inhisarlaşdırma üçün isə hələlik kifayət qədər təlimat və qaydaların yox olduğunu qeyd edirdi 80 . 1919-cu il apre lin 14-də parla ment in ic lasında N.Yusifbəyli də ö z çıxış ında göstərmişdi ki, ö lkən in neft istehlakçısından məhru m olması Azərbaycan iqtisadiyyatını ağır vəziyyətə salır. Odur ki, A zərbaycan neftinin ən mühü m istehlakçısı olan Rusiya ilə iqtisadi əlaqələrin bərpası günün vacib məsələsidir 81 .
biri kimi qonşu ölkələrlə, ilk növbədə, istehsal olunan neftin əsas hissəsinin daxil olduğu Sovet Rusiyası ilə xarici ticarət əlaqələrin i yaxşılaşdırmaqda görürdü. Bu ölkələrlə əlaqələrin pozu lması ona gətirib çıxarmışdı ki, Bakının anbarlarında milyonlarla ton strateji xa mma l y ığılıb qa lmışdı. Rusiyanın Azərbaycanın müstəqilliyini tanımaq
istəməməsinə baxmayaraq, Sovet Rusiyası ilə A zərbaycan hökuməti a rasında ticarət haqqında danışıqlar aparılırdı. Bu danışıqlar nəticəsində 1920-ci il martın 30-da Sovet Rusiyası ilə A zərbaycan Respublikası arasında ticarət müqaviləsi imzalandı. Qeyd etmək lazımd ır ki, Rusiya ilə A zərbaycan hökuməti arasında hələ ticarət müqaviləsi bağlanmamışdan əvvəl Bakı və Həştərxan bolşevikləri dövlətdən gizli yolla Rusiyaya neft və neft məhsulları axıdırdılar. Bakı və Rusiya arasında dəmir yolu əlaqəsi kəsildiyi üçün yeganə ticarət yolu Xəzər dənizi idi. 1918-ci ilin naviqasiyasının açıldığı gündən iyulun 30-dək Bakıdan Həştərxana 3948 pud neft məhsulları göndərilmişdi 82 . Bu cür talançılığın qarşısını almaq üçün Azərbaycan hökuməti neft məhsulların istehsalı və daşınması üzərində 1919-cu il 26 may tarixli qərarı ilə ciddi nəzarət yaratdı. Qərara əsasən dənizlə Həştərxana olan yol bağlanmışdı 83 . Əlbəttə, bu, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin iqtisadiyyatı üçün heç də əlverişli deyildi. Məlumdur ki, keçən əsrin 90-cı illərindən başlayaraq Rusiya imperiyasında istehsal olunan neftin ümıımi həcminin 85 faizi Bakının payına düşmüşdü, bu isə dünya neft istehsalının təxminən yarısını təşkil edirdi. Birinci dünya müharibəsinin ilk dörd ili ərzində, yəni 1914-cü ildən 1917-ci ilə qədər Bakı ildə 7 milyon ton neft istehsal etmişdi ki, bu da dünyada həmin vaxt istehsal olunan neftin ümumi həcminin 75 faizinə bərabər idi. Müharibə edən bütün ölkələrin Bakı regionuna qızğın marağı da buradan irəli gəlirdi. 1918-ci ilin yazında Bakı XKS Rusiyanın mənafeyinin müdafiəçisi kimi çıxış edərək, özünün 4 aylıq hakimiyyəti ərzində Bakıdan Sovet Rusiyasına 1,3 milyon ton pulsuz neft göndərmişdi. Birinci I Dünya müharibəsinin sonlarında Bakının əldən-ələ keçməsi nəticəsində neft sənayesi ciddi itkilərə məruz qalmış, neft hasilatı xeyli azalmışdı. 1918-ci və 1919-cu illərdə müvafıq olaraq hasil olunan 3376 min ton və 3690 min ton neftin ümumi həcmi 1916-cı il hasilatının yaln ız yarısına bərabər idi 84 . Neft sənayesini böhrandan çıxarmağa çalışan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti yarandığı ilk gündən bu sahədə konkret addımlar müəyyənləşdirdi. Azərbaycan
386 parlamenti neft istehsalı ve satışını öz nəzarətinə aldı, bununla bağlı olaraq dəfələrlə hökumətin məruzələrini dinlədi, neft sənayesinin rentabelliyinin yüksəlməsinə yardım edən bir sıra qanunverici sənədlər qəbul etdi. Bu məqsədlə müxtəlif idarələrdə neft məhsulları ilə bağlı sui-istifadə və cinayətləri təhqiq etmək üçün xüsusi təftiş-istintaq komissiyası təsis olunmuşdu. 1919-cu il iyulun 27-də qəbul olunmuş qanunla həmin komissiyaya bütün hökumət müəssisələri, vəzifəli şəxslər və ictimai təşkilatlardan istənilən zəruri məlumatları almaq; hər bir şəxsin çağırılan zaman gəlməsini təmin etmək; hər bir şəxsə qarşı cinayət təhqiqatı qaldırmaq; poçt- teleqraf yazışmasına baxış və onları zəbt etmək; istintaq müddəti vəzifədən kənar etmək hüquqları verilirdi. Bütün bunlar həmin məsələlərin hökumət üçün strateji əhəmiyyət daşıdığını təsdiq edir. Vaxtilə Bakı Şura Komissarlığı Sovet Rusiyasının arzusu naminə neft sənayesinin milliləşdirilməsini elan etmişdi. Buna görə milli höku mətin ilk zəruri addımı 1918-ci il oktyabrın 6-da neft sənayesi müəssisələrini öz sahiblərinə qaytarmaq haqqında qərar verməsi o ldu. 1918-ci il o ktyabrın 7-də hökumətin neft mədənləri və zavodlarını, Xəzər ticarət donanması gə milərini sahibkarlara qaytarmağı nəzərdə tutan dekreti nəşr olundu və neft sənayesində xüsusi mülkiyyət prinsipi bərpa edildi 85 . Belə bir tədbir ondan irəli gəlmişdi ki, milliləşdirmə nəticəsində neft sənayesində olan kəskin böhran elektrik enerjisi hasilatına, dəmir yol və dəniz nəqliyyatına, maşınqayırma və metal emalı müəssisələrinə, demək olar ki, bütün sənaye sahələrinin işinə mənfi təsir göstər- mişdi. Səkkiz saatlıq iş günü, müştərək müqavilə və " istehsal üzərində fəhlə nəzarəti" ləğv edild i. Neft A zərbaycanda ixracatın əsas mənbəyi olduğundan hökumət onunla əlaqədar iqtisadi əlaqələri bərpa etməyə çalışırdı. Rusiya bazarı respublika üçün məlu m səbəblərə görə itirild iyindən bütün diqqəti Azərbaycanın dünya bazarına neft ixracına imkan verən Bakı-Batu m neft kəmərindən istifadə etməyə yönəltmək lazım idi. Bu kəmərin taley i ço x mürəkkəb id i. Onun tikintisinə hələ XIX əsrin sonlarında- 1897-c i ildə başlanmış, 1907-ci ilin iyulunda isə başa çatdırılmışdı. Ümu mi uzunluğu 830 km olan neft kəməri Zaqafqaziya Dəmir yolu boyunca uzanıb gedird i. 1917-1918-c i illərdə neft kə məri ü zərində iş aparılması haq qında olan mü xtəlif məlu matlar mahiyyət etibarı ilə məh z həmin neft kəməri ilə bağlı idi. Məlu mdur ki, Bakı neft sənayeçiləri onun məhz neft kəməri kimi inşa edilməsinə lap başlanğıcda etiraz etmişdilər. Uzun və gərgin mübarizədən sonra Zaqafqaziya Dəmir Yo lu İdarəsinə Bakı - Batum magistral boru xəttini yol boyu inşa etməyə icazə verilmişdi. A mma bu dəfə kəmərlə ağ neftin nəqli nəzərdə tutulduğundan onun inşasına neft sənayeçiləri etiraz etmədilər. Çünki bu halda Bakı neft emalı zavodları sahiblərinə Qara dəniz sahillərində rəq iblər meydana gəlməsi təhlü kəsi sovuşur, Bakın ın mövqeyi neft emalı sənayesi mərkəzi kimi möh kəmlənird i.
Təəssüf ki, sonralar, məh z 1917-ci il iyulun 1-də ağ neft kəməri qara neft kəmərinə çevrildi 86 . Azərbaycanın müstəqilliy i elan olunduğu məqamda neft kəməri
387 işləmirdi Bakı-Batum marşrutu ilə neftin ötürülməsi yaln ız 1918-ci il dekabrın 12- də bərpa olundu. Bunun ardınca 1918-ci il dekabrın 26-da A zərbaycan və Gü rcüstan respublikaları arasında "Azərbaycan dəmir yolunun Zəyəm stansiyasından Gürcüstan dəmir yolunun Saloğlu stansiyasınadək neft ötürülməsinin müvəqqəti qaydaları" haqqında tranzit müqaviləsi bağlandı. Neft Sənayeçiləri İttifaqı yanında neft kəmərinin ehtiyatı üçün firmalar arasında neftin pay bölgüsü siyahısını müəyyən edən xüsusi şura mövcud idi. Neft sənayesi işlərinin bərpa olunduğu dövrdə Azərbaycanda Bakı, Biləcəri, Hacıqabul, Yevlax, Dalmalıoğlu, Gəncə, Şamaxı və Ağstafada yerləşən 25 anbar var idi 87 .
Azərbaycan ilə Türkiyə arasında bağlanmış müqaviləyə görə, Azərbaycan Türkiyəyə neft və neft məhsulları göndərməyi öz öhdəsinə götürmüşdü. Lakin Türkiyəyə göndəriləcək neft Batumdan keçdiyi üçün Gürcüstan hökumətinin razılığı lazım idi. Azərbaycan və Gürcüstan arasında razılaşmadan sonra Gürcüstan hökuməti Bakıdan Türkiyəyə göndərilən neft və neft məhsullarının 1918-ci ilin oktyabr ayından Batum vasitəsilə Aleksandropola ötürülməsinə rəsmi icazə verdi 88 .
ilə iqtisadi əlaqə yaratmaq mümkün olmuşdu. Belə ki, Azərbaycan nümayəndələri Almaniya nümayəndələri ilə hər iki dövlət arasında iqtisadi, ticarət əlaqələri yaratmaq haqqında şifahi razılıq əldə etmişdilər 89 . Almaniya nümayəndələri ölkələrinin Azərbaycanla iqtisadi əlaqələr yaratmağa maraqlı olduğunu bildirmişdilər. 1918-ci il oktyabr ayının əvvəlində Almaniya bu məqsədlə öz nümayəndələrini Azərbaycana göndərmişdi 90 . Paris Sülh Konfransında Azərbaycan nümayəndələri Amerika, İtaliya, Fransanın nümayəndələri ilə də Azərbaycanın həmin ölkələrlə iqtisadi əməkdaşlıq etmək imkanını müzakirə etmişdilər. Azərbaycan nümayəndəsi M.T.Hacınski 1919-cu il iyunun 19-da ABŞ və Fransa nümayəndələri ilə belə bir şifahi razılaşma əldə etmişdi ki, o ölkələrdən Azərbaycana manufaktura, ayaqqabı və s. gündəlik tələbat malları gətirilsin. Azərbaycanla ticarət əlaqəsi yaratmaq haqqında Fransanın xarici işlər naziri cənab Pişo da öz müsbət rəyini söyləmişdi 91 .
bağlanması haqqında razılaşma əldə edilmişdi. Bağlanması nəzərdə tutulan bu ticarət müqaviləsinə əsasən, Azərbaycan Batum vasitəsilə oraya neft və neft məhsulları göndərməli, əvəzində isə oradan ərzaq məhsulları almalı idi 92 . 1920-ci ilin yan- varında Amerika ilə bağlanan müqaviləyə görə, hər həftə Azərbaycan oraya 1500 ton mazut göndərməli idi 93 .
demək lazımdır ki, o zaman kı ço x mü rəkkəb bir siyasi şəraitdə Azərbaycanı bir ço x dövlətlər və o cü mlədən ingilislər özlərindən asılı vəziyyətə salmağa çalışırdı. 1919-cu il noyabrın 17-də " Bakı və onun neft mədənlərini işğal et mə k" 94 niyyəti ilə general To msonun başçılığı ilə ingilis qoşunları Bakıya da xil o ldu.
388 İngilis ko mandanlığ ı burada ticarət, sənaye, nəqliyyat və s. üzərində bir sıra məhdudiyyətlər qoysa da, A zərbaycan höku mətinin qəti etirazı və tələbi ilə Azərbaycan polisi, su nəqliyyatı və neft sənayesi, maliyyə idarələri və s. üzərində qoyulan bu məhdudiyyətlər ləğv olundu. M.Ə.Rəsulzadə yazırd ı ki, bu dəyişiklik ingilislərin buradakı həm siyasi və həm də iqtisadi mənafeləri ilə bağlı idi. Neftin müstəqil Azərbaycan dövləti əlində o lması, ü mu miyyətlə, A zərbaycanın Rusiyadan ayrılması ingilislərin xeyrinə idi 95 . Azərbaycan hökuməti ilə İngiltərə arasında 1919-cu il 23 may tarixli razılaşmaya görə, Azərbaycandan İngiltərəyə aparılan mallar rüsumsuz, icazəsiz aparılmalı idi 96 . Bu qərara əsasən Azərbaycandan İngiltərəyə Batu m vasitəsilə 450000 pud ma zut, 150 min pud neft, 75000 pud benzin aparılmasın a icazə verilmişdi 97 . Təkcə 1919-cu il iyunun 30-da Bakıdan Batu m vasitəsilə İngiltərəyə 10 vaqon benzin, 2 vaqon isə mü xtəlif ma llar göndərilmişdi 98 . Onu da göstərmək lazımdır ki, A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətin in fəaliyyəti dövründə ölkənin neft ticarətində xarici şirkətlərin rolu müəyyən qədər saxlan ılmışdı. Məsələn, Azərbaycanın ticarət palatası neftin satışı və qiyməti haqqında müstəqil hərə kət edə bilmird i. Ba kıdan Batuma göndərilən ağ neft in satışı və qiy məti ingilis kampaniyası Şell, Şibayev, " Oleu m neft cəmiyyəti" və s. əlində idi. Bunlar təkcə b ir ay ərzində milyonlarla pud ağ neft ixrac etmiş dilər. Mazut ixracı da ingilis komandanlığının əlində cəmlənmişdi 99 . Xammalın, ilk növbədə neft məhsullarının ixracına qoyulan qadağaların götürülməsinə kəskin ehtiyac yaran mışdı. 1919-cu ilin dekabrında parlament bu məsələni ö zünün ilk iclasında mü zakirədən keçirərək, "Azərbaycan Cü mhuriyyəti ərazisindən xammalın ixracı şərtlə ri haqqında" Qanun layihəsini qəbul etdi. Parlamentin özündə bu məsələyə ikili münasibət mövcud idi. Azad ticarət tərəfdarları ixraca qoyulmuş bütün qadağaların götürülməsində israrlı idilər. Belə olduqda ölkə daxilində mal qıtlığı yarana bilərdi. Ticarət azadlığı verilməsinin ilk nəticələri doğrudanda acınacaqlı oldu: ixrac olunan malların taxıl, pambıq və s. əvəzində Azərbaycan bazarı heç bir dəyəri olmayan kağız pulla dolduruldu. Sosialist fraksiyasının bir hissəsi və ittihadçılar ticarət üzərində dövlət inhisarı ideyasını müdafiə edirdilər. Bu qərarın qəbul olunması da ağır nəticələr verə, istehsalı stimullaşdırmadığına görə səınaye və ticarətin tənəzzülünə səbəb ola bilərd i. Nəticədə parlament azad ticarətlə dövlət ticarəti arasında aralıq mövqeyi nəzərdə tutan daha optimal bir qərar qəbul etdi. İxracatçı malın dəyərinin yarısını xarici valyuta ilə ödəməli idi. 1919-cuil dekabrın 11-də qəbul olunmuş qanunla siyahısı ciddi müəyyənləş- dirilmiş malların (əsasən kənd təsərrüfatı məhsulları və neft məhsullarının) sərbəst ixracına icazə verildi. Aparılan mallardan dövlət xəzinəsinə 95 faiz rüsum ödənilməsi də müəyyən edildi
100 . Neft və neft məhsulları Azərbaycan sənayesinin əsas özəyini təşkil edirdi. İqtisadiyyat, hər şeydən əvvəl, məhz neft məsələsində siyasət ilə, özü də dünya siyasəti ilə bağlı id i.
389 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qonşu Gürcüstan ilə də iqtisadi əlaqə yaratmışdı. Uzun danışıqlardan sonra hər iki ölkə arasında 1919-cu ilin iyul ayında ticarət və nəqliyyat müqaviləsi bağlanmışdı 101
. Bu müqaviləyə əsasən, Gürcüstan Batum vasitəsilə Bakı neftinin xaricə ixracına imkan yaratmalı idi. Batum ticarət yolunun açılması haqqında danışıqlar uzun çəksə də, müsbət nəticələndi 102
. Gürcüstan ilə Azərbaycan hökuməti arasında ticarət və nəqliyyat müqaviləsinə əsasən, Azərbaycandan tranzit yolla xarici ölkələrə mal aparılmasına tam sərbəstlik verilirdi. Gürcüstan ilə Azərbaycan arasında bu müqavilə imzalanmamışdan əvvəl 1918-ci ildə neft kə mərinin texniki müqaviləsi imzalanmışdı, həmin müqaviləyə görə, Bakı nefti bu kəmər vasitəsilə bir sıra xarici ölkələrə axıdılırdı. Belə ki, 1918-ci ilin təkcə oktyabr ayından hər gün Gürcüstana 3 sistern neft və 2 sistern ağ neft göndərilməsi qərarlaşdırılmışdı 103
. Sonradan bu norma 20 sisternə qədər artırılmışdı 104
. Gürcüstanla Azərbaycan arasında tranzit müqaviləsinin imzalanmasının hər iki dövlətin həyatında həm siyasi, həm də böyük iqtisadi əhəmiyyəti var idi. Neftlə zəngin Azərbaycana birinci növbədə əhalinin ilkin zəru ri ərzaq məhsulları və kağız pula tələbatını təmin etmək lazım idi. Buna görə də hökumət nefti ərzağa dəyişdirməyi qərara aldı. A zərbaycan Gürcüstandan neftin əvəzinə puldan başqa, odun kömürü, lobya, kələm, şəkər, habelə avtomobil şinləri alırd ı. Gürcüstan Azərbaycanı kifayət qədər şəkər və taxılla təmin edə bilmədiy i üçün hökumət Ukraynaya müraciət etmiş, amma bu dəfə də Gürcüstanın ərazisindən Qara dənizədək tranzit kimi istifadə olun muşdu 105 . Eyni səbəbdən Azərbaycanla İtaliya arasında da ticarət münasibətləri meydana gəlməyə başladı. İtaliyadan hərbi və iqtisadi yardım almaq, əvəzində isə oraya neft məhsulları və s. göndərilməsi haqqında İtaliya missiyasının rəhbəri polkovnik Qabbe ilə general N. Yusifbəyli intensiv danışıqlar aparmışdı. İtaliya ilə A zərbaycan dövləti arasında mal mübadiləsi haqqında müqavilə bağlanması üçün həmin malların q iy mətin in müəyyən olması haqqında da danışıqlar gedirdi 106 . Polkovnik Qabbe belə bir fikirdə idi ki, əgər Bakıdan İtaliyaya 1000 ton neft göndərilərsə, deməli, Azərbaycan ilə İtaliya arasında faktiki olaraq iqtisadi əlaqələr yaranmış olar 107 . Polkovnik Qabbe onu da qeyd etməyi lazım bilmişdi ki, amerikalılar və ingilislər öz mənafelərini üstün tutaraq, Azərbaycanın başqa ölkələrə neft göndərməsinə mane olurlar 108 .
Batu m vasitəsilə oraya 590000 pud ağ neft, 660000 puda yaxın mazut göndərməyi qərara ald ığını b ildirirdi. Hər bir ton neftin qiyməti 35 dollar, mazutun tonu isə 25 dollar idi 109
. 1920-ci ilin əvvəllərində Bakı-Tiflis də mir yolu vasitəsilə və sonra Qara dənizə çıxmaqla barter sövdələrin in həyata keçirilməsinə başlandı. İtaliya Azərbaycana manufaktura malları, ayaqqabı və s. gündəlik tələbat malları göndərib əvəzində xam neft və neft məhsulları alırdı 110 .
üçün əlverişli şərtlərlə bağlan mışdı. Belə ki, Gürcüstan ərazisindən Qara dənizədək tranzit kimi istifadə edildiyindən, müqaviləyə əsasən, neftin bir hissəsini qonşu dövlət müftə alırd ı. Neft kəməri ilə Qafqazdakı Britaniya ko mandanlığına da neft
390 verilirdi. Ya lnız 1918-ci il o ktyabrın 1-dən 1919-cu il apre lin 1-də k Ba kı stansiyalarından Saloğlu stansiyasınadək (Gürcüstan ərazisi) 6168000 pud neft ötürülmüşdü. Bunun 3.220.754 pudu ingilis ko mandanlığına, 281160 pudu isə Gü rcüstan hökumətinə göndərilmişdi 111 . Neft kəmərinin fəaliyyətinin bərpa edilməsindən sonra isə, yəni 1918-d dekabrın 12-dən 1919-cu il aprelin 1-dək Gürcüstan dəmir yoluna 3882808 pud neft verilmişdi 112 . Bu vaxtadək alınmış neftə görə Gürcüstanın Azərbaycana borcu 15940364 rubl 44 qəpiyə çatmışdı 113
. Qara neftin kəmərlə nəqli sərfəli gəlir mənbəyi deyildi. Neft Sənayeçiləri İttifaqı Şurasının tələbi və ingilis komandanlığı nümayəndələrinin iştirakı ilə 1919-cu il mayın 20-də Şuranın iclası oldu. Orada neft kəmərinin ilkin funksiyasına, yəni ağ neftin nəql edil- məsində istifadə olunmasına qaytarılması məsələsi xüsusi olaraq müzakirəyə qoyuldu. Bu, kifayət qədər də xam neft olmasını tələb edən çox mürəkkəb bir texniki proses idi. 1919-cu il mayın ortalarında Azərbaycanın anbarlarında 15 milyon pud ağ neft, ağ neft emal etmək üçün isə 70 milyon pud xam neft ehtiyatı var id i" 114 . Bu kəmərlə ağ neft ötürülməsi işlərinin bərpa olunması üçün real imkanların mövcudluğu demək idi. Lakin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin mövcudluğu müddətində bu layihəni axıradək başa çatdırmaq mümkün olmadı. Hətta əksinə, bütün neft sənayesində tənəzzül baş vermişdi. Əgər 1913-cu il göstəricilərini 100% qəbul etsək, onda 192 ilin rəqəmləri müharibədən əvvəlki rəqəmlərlə müqayisədə belə, quyu qazılması 3,49%, neft hasilatı 39,18%, neft emalı - 35,54% 115
. M.Ə.Rəsulzadə yazırdı ki, bir sıra sosial-iqtisadi nailiyyətlərdən sonra, Azərbaycan həyat qabiliyyətini yalnız öz içində deyil, xaricdə də hiss etdirdi. Az keçmədi ki, Avropanın, Amerikanın elçiləri Azərbaycanın paytaxtını ziyarət edərək onu tanıdıqlarını və onunla hər növ mədəni və ticarət əlaqəsinə girmək istədiklərini bildirdilər 116
. Azərbaycan hökuməti zəhmətkeşlərin sosial vəziyyətinə, yarandığı ilk günlərdən, diqqət yetirməyə çalışırdı. İstehsalın tənəzzülü, neft sənayesinin böhranı, ərzaq məhsullarının bahalaşması, əmək haqqının aşağı olması fəhlə və qulluqçuların onsuz da ağır olan vəziy- yətini daha da ağırlaşdırırdı. Sosial problemlərin koklü şəkildə həll olunmaması hökumət böhranlarına gətirib çıxarır, siyasi qüvvələr arasındakı ixtilafların daha da dərinləşməsinə şərait yaradırdı. Azərbaycan hökumətinin sosial siyasəti əsasən aşağıdakı istiqamətlərdə aparılırdı: 1.Fəhlə və dövlət qulluqçularının, ümumiyyətlə zəhmətkeş əhalinin sosial vəziyyətinin yaxşılaşdırılması; 2. Sahibkarlar və fəhlələr arasındakı münaqişələrin həll edilməsi; 3.Fəhlə qanunvericiliyinin hazırlan ması; 4. Sosial təminat sahəsinin inkişafı, ilk növbədə pensiya və sığorta siyasətinin əsaslı surətdə formalaşdırılması; 5. Sosial problemlərin həlli və tənzimlən məsi istiqamətində mü xtəlif siyasi qüvvələrlə əməkdaşlığa nail olun ması, xüsusi olaraq sahibkarlar və fəhlələrin maraq larını ifadə edən təşkilatlarla, həmkarlar ittifaqları ilə müvafiq b irgə fəaliyyətin əlaqələndirilməsi. Sosial problemlərin, ən başlıcası isə fəhlə məsələsinin tənzimlən məsi ilə həm parlamentin fəh lə ko missiyası, həm də Əmək Nazirliyi məşğul olurdu. Əmək Nazirliyin in fəa liyyəti digər höku mət idarələ ri ilə yanaşı, 1918-ci il oktyabrın 12-
391 də Ticarət və Sənaye Nazirliyi nəzdində təsis edilən Bakı quberniyası Fabrik Müfəttişliyi 117 və Əmək Nazirliy inə tabe olan və Bakının 8 rayonunu əhatə edən Əmək Müfəttişliyi (5 avqust 1919-cu ildə yaradıldılar) 118
və Baş Əmək Müfəttişinin köməyi ilə həyata keçirilirdi. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin Əmək Nazirliyi 1919-cu il yanvarın 21-dən fəaliyyət göstərməyə başladı 119 . Sosialistlərin nümayəndəsi Aslan bəy Səfikürdski əmək naziri təyin edildi. 1919-cu il 8 yanvar tarixli parla ment ic lasında "Müsavat" fraksiyasının adından çıxış edən A.Kazımzadə Bakı rayonu fəhlələrinin maddi və mənəvi ehtiyacların ın ödənilməsi istiqamətində həyata keçirilmiş tədbirlər barədə ə mək nazirinə sorğu verdi 120
. Fəhlələrin ağır vəziyyətdə yaşamalarını etiraf edən nazir yaxın vaxtda hökumət tərəfindən bu məsələnin həlli məqsədilə mühüm addımların atılacağın ı vəd etdi 121
. Əmək haqqının artırılması ilə əlaqədar keçirilən müşavirədə 1919-cu il yanvarın 1 -dən etibarən əmək haqqı ilə yanaşı, ayda 360 manat məbləğ ində ailəli vətəndaşlara və 120 manat ailəsiz vətəndaşlara əlavə pul vəsaitinin verilməsi haqqında qərar çıxarıldı 122
. Bundan sonra Əmək Na zirliyi mədən və fabriklə rdə əmək mühafizəsinin təmin edilməsi barədə qərar çıxard ı 123 . O, sahibkarlardan əməy in düzgün təşkil olun masına diqqət yetirmələrini tələb etdi. Sahibkarlara tapşırıldı ki, onlar hələ də qüvvədə olan Fabrik-mədən Müfəttişliyi haqqında 1913- cü il tarixli Əsasnaməni rəhbər tutaraq, b ir həftə ərzində müəssisələrdə fəhlə əməyi ilə bağlı məsələlərə nəzarət edən şəxslər barədə məlu matları Bakı quberniyası Fabrik Müfəttişliy inin Baş İdarəsinə çatdırsınlar. Bundan əlavə, sənayeçilərdən bir aylıq müddətdə fəhlələrin əmək şəraitin i qaydaya salmaq tələb olunurdu 124 .
kollektiv müqavilə bərpa edildi. Hö ku mət həmçin in neft sənayesinin böhrandan çıxması üçün maliyyə vəsaitləri ayırır, onların müəyyən hissəsi də fəhlələrin əmək haqlarının ödənilməsinə xərclənird i 125
. Sahibkarlar və fəh lələr arasında ciddi münaqişələr yarandıqda, həmçin in tətillərin aradan qaldırılması və ko llektiv müqavilələrin hazırlan ması məqsədilə barışdırıcı ko missiyalar təşkil edilirdi. Əmək Nazirliyinin məlu matına görə, 1919-cu il yanvarın 1-dən oktyabrın 15-nə qədərki dövrdə bu idarəyə daxil olmuş 1537 şikayətdən 928-i fəhlələrin xeyrinə həll edilmiş, 456-sı isə öz həllin i tap ma- mışdı 126
. Əmək Nazirliyinin tələbi ilə, parlament 1919-cu il martın 19-da nazirliyin nəzdində Fəhlə məsələsi üzrə Xüsusi Məşvərət Şurasının yaradılması haqqında qanun qəbul etdi. Beş nəfər fəhlə və beş nəfər də sahibkar olmaqla on nəfərdən ibarət həmin qurum əməyin mühafizəsi, fəhlə və sahibkarlar arasındakı münasibətlərin tənzimlən məsi məsələləri ilə məşğul olmağa başladı. Xüsusi Şuraya əməy in mühafizəsi və zəh mətkeşlərin maddi vəziyyətinin yaxşılaşdırılması məsələ lərinə toxunan qanunların icra edilməsinə nə zarət et mə k hüququ verildi 127 . Fəhlə məsələsi
392 üzrə Xüsusi Məşvərət Şurasının Müvəqqəti Nizamnaməsində deyilirdi ki, əmək nazirin in sədrliyi altında fəaliyyət göstərəcək bu orqan "istər əməyin mühafizəsi, istərsə də əmək şəraiti və zəh mətkeş siniflərin məişətinin yaxşılaş dırılmasına yönələn məsələlərlə bağlı mövcud qanunların dəqiq icra edilməsi üzrə tədbirlərin ilkin mü zakirəsi məqsədilə təsis edilir" 12
1919-cu il mayın 31-də sosial və istehsalat münaqişələrinin həllinə cavabdeh olacaq Arbitraj orqanının yaradılması haqqında qərar çıxarıld ı 129 .
maddi vəziyyətinin ya xşılaşdırılmasına xüsusi diqqət yetirirdi. Buna misal, hökumətin 1918-ci il 28 dekabr, 1919-cu il 21 aprel, 1920-ci il 5 yanvar və 7 fevral tarixli iclaslarında qəbul etdiyi müvafiq qərarları göstərmək olar 130
. Dövlət qulluqçularının maddi vəziyyətinin yaxşılaşdırılması işində Azərbaycan hökuməti tərəfindən 1919-cu il fevralın 10-da yaradılan dövlət qulluqçularının əmək haqların ın qaldırılması ü zrə idarələrarası ko missiyanın rolu oldu 131 .
parlament səviyyəsində də baxılırdı. Parlament 1919-cu il mayın 12-də qulluqçulara müvəqqəti əlavə pul vəsaitinin verilməsi haqqında 132 , 1920-ci il martın 15-də isə mülki və hərbi idarə qulluqçularının maaşlarının artırılması haqqında 133
qanunlar qəbul etdi. Fəhlə və dövlət qulluqçularının maaşını qaldırmağa çalışan Azərbaycan hökuməti vergi tariflərini də qaldırmağa məcbur olurdu. Digər tərəfdən, maaşların artırılması dövlət büdcəsindəki kəsiri çoxaldırdı. Nəticədə yenidən pul emissiyası həyata keçirilirdi. Fəhlələrin sosial vəziyyətinin pisləşməsi isə davam edirdi. Belə ki, parlament 1919-cu il fevralın 4-də dəmir yol fəhlələrinin maaşının artırılması haqqında qanunu qəbul etdikdən cəmi 10 gün sonra hökumət dövlət tariflərinin də artırılması haqqında qanun layihəsini parlamentə təqdim etdi, çünki maaşların qaldırılması nəticəsində Azərbaycan dəmir yolunun aylıq kəsiri 8 milyon manata qalxdı 134
. 1919-cu il martın 16-da Azərbaycan hökuməti fəhlələrin əmək haqlarının qaldırılması barədə əmək nazirinin çıxışını dinləyib maliyyə, həmçinin ticarət və sənaye nazirlərinə fəhlələrə əmək haqları ödənilməsi məqsədilə neft sahibkarlarına 10 milyon manatdan az olmayaraq pul vəsaiti buraxılması barədə tapşırıq verdi 135
. 1919-cu il sentyabrın axırlarında əmək naziri bahalığın artmasını nəzərə alaraq, Bakı rayonunda yerləşən sənaye müəssisələrinin fəhlə və qulluqçularının maaşlarını qaldırmaq məsələsini müzakirə etməyi zəruri saydı və müvafiq ko missiya yaratdı 136 .
nəticəsində Azərbaycan vətəndaşlarının böyük əksəriyyətinin sosial vəziyyəti daha da ağırlaşırdı. Bunu statistik məlumatlar da təsdiq edir. 1919-cu ilin dekabrında Azərbaycan dövlət müəssisələrində 32705 nəfər (bunun 30 faizini ailəlilər təşkil edirdi) işləyirdi. Onların saxlanması xərci ildə 7889641 manat təşkil edirdi. Qeydə alınmış qiymətlərlə subay adama ərzaq üçün ayda 231 manat 75 qəp., ailələr üçün 418 manat 50 qəp. (hamısına birlikdə ayda 13650379, ildə isə 163804948 manat) lazım idi. Hə min ərzaq məhsullarının dəyəri 1920-ci il yanvarın
393 birinci yarısında bazar qiymətləri ilə ayda 35150038 manat təşkil edirdi 137
. Nazirliyin statistika şöbəsinin məlu matına görə, 1919-cu ilin son altı ayı ərzində qiymətlər: çörək 10 faiz, yağ 56 faiz, balıq 150 faiz, yumurta 96 faiz, ət 200 faiz artmışdı 138 . Beləliklə, göstərilən dövr üçün orta bahalaşma həddi 100 faiz, əmək haqqı artımı isə 39 faiz id i. Bu fərqi nəzərə alan Ticarət, Ərzaq və Sənaye Nazirliyi 1920-c i ilin yanvarında höku mətə proble min həll o lunması üçün başqa yol təklif edərək, fəhlə və qulluqçuların çörək, çay, qənd, düyü, bez və s. əsas ərzaq məhsulları və ilkin tələbat malları ilə təchizatın ı qəti müəyyənləşdirilmiş sabit qiymətlərlə təmin etməyin məqsədəuyğun olduğunu bildirdi. Bunun üçün həmin nazirliyin nəzdində xüsusi təchizat idarəsi yaratmaq nəzərdə tutulurdu. Azərbaycan hökuməti fəhlə məsələsi ilə bağlı qanun layihələrini hazırlay ıb parlamentə təqdim etmiş di. Lakin bu layihələr u zun müddət deputatların diqqətindən kənarda qalmış və parlamentin ü mu mi iclaslarına çıxarılmamışdı. Əhalinin sosial vəziyyətinin müəyyən dərəcədə yaxşılaş masına hökumət in 1918-ci ilin mart və sentyabrında baş vermiş hadisələr zamanı zərərçəkən lərə maddi yardımın göstərilməsi haqqında 1919-cu il 7 fevral tarixli 139 və kasıb ailə lərdən olan şagirdlərə maddi yard ımın göstərilməsi haqqında 1919-cu il 12 fevral tarixli 140
qərarları, parlament tərəfindən qəbul olun muş qaçqınların ehtiyacların ın ödənilməsinə 21 milyon manat məbləğində vəsaitin buraxılması haqqında 1920 -ci il 8 yanvar tarixli qanun 141 yönəlmişdi. Ümu miyyətlə, ö lkədə müşahidə olunan siyasi sabitsizlik, xarici təhlükənin mütəmadi mövcudluğu, Birinci Dünya müharibəsinin dağıdıcı nəticələri və Rusiyada cərəyan edən proseslər üzündən Azərbaycanın iqtisadi cəhətdən təcrid olunması, hakimiyyət strukturların ın fəa liyyətində dürüst əlaqələndirmən in olmaması sosial-iqtisadi islahatların keçirilməsin i ləngidir, bu da iqtisadi böhranın daha da dərinləşməsinə gətirib çıxarırd ı. Ancaq mənfi amillərin müvafiq təsirinə baxmayaraq, A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin rəhbərliyi ölkədə iqtisadi vəziyyətin yaxşılaşması, sosial problemlərin həlli istiqamətində ciddi addımlar atmağa cəhd edir, mü xtəlif sosial proqramların həyata keçirilməsini planlaşdırırdı. Azərbaycanın liderləri hesab edirdilər ki, milli dövlətin varlığı və möhkəmləndirilməsi ço xu klad lılıq bazasında yeni inkişaf modelin in qurulması yolundadır. Əsasən obyektiv səbəblərdən - xarici təzyiq və təcavüzün baş verməsi ucbatından onlar bu məqsədə nail ola b ilmədilər.
|