Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 8,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
"Şu gördüyün duman çıxan bacadan Sən gəlmədən iniltilər çık ardı. Gecik səydin, məzlumların fəryadı, Yeri-göyü, k ainatı yakardı".
1918-1920-c i illərdə e rmən i genosidi, zo rakılıq, daşnak irticas ı Cü mhuriyyət nəsrində mühüm yer tuturdu. Azərbaycanda istiqlaliyyət və müstəqillik uğrunda mübarizə qərargahı - "İs mailiyyə"ni erməni daşnak-bolşevik qaragüruhu 1918-ci ildə yandırmışdı ki, xalqımızın azadlığa ü midin i q ırsın lar. Yazıçı Sey id Hüseyn bu tarixi faciəyə "həzin bir xatirə - "İsmailiyyə" adlı kiçik bir hekayə ("Azərbaycan" qəzeti, 20, 25, 26 avqust 1919) həsr etmişdi. Bu xatirə hekayədə İsmailiyyənin xaincəsinə və alçaq niyyətlə yandırılmasına qarşı xalq qəzəbi, həm də azad və xoşbəxt gələcəyə böyük inam və dərin ümid hakimdir. Müəllif inanırdı ki, milli əməllərimizin doğulduğu o möhtəşəm binanı, Azərbaycan hürriyyətini məhv etmək olmaz, ona görə ki, bu fikirləri alə mə isbat edən bir həqiqət vardır. Nədir o həqiqət? "Azərbaycan parlamenti üzərində üçrəngli və səkkiz guşə yıldızlı təməvvüc edən Azərbaycan bayrağı". İsmailiyyə binasının başına gələn dəhşətlərdən "İstiqlal" (1918-1920), "Bəsirət" (1917-1920) qəzetlərində də qiymətli yazılar çıxmışdı. 1918-1920-ci illərdə milli mə ktəblərin istəyini ödəmək üçün yoldaşlıq, mehriban münasibət mövzularında "Məktəb" jurnalında kiçik uşaq hekayələri, günəşli nağıllar və yumorlu lətifələr çap olunurdu. AXC dövründə bədii nəsr sahəsində axtarış aparılırdı. Bu illərin ədəbiyyatında, o cümlədən də bədii nəsrdə, yeni ruhlu əs ərlər də yaranırdı, özü də bu əsərlərin çoxu ənənəvi ailə-məişət, tarixi mövzularda idi. C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev kimi realist yazıçılar həmin illərdə sadə, yumorlu və satirik hekayələr yazırdılar. Bununla belə bu dövrü romansız düşünmək olmaz. A.Yusifzadənin "Sınıq qanad" əsəri 1918-1920-ci illərdə A.Şaiq in "Əsrimizin qəhrəmanları"ndan sonra meydana çıxan ikinci ro mandır. Milli dirçəliş, istiqlal ideyası, ana dilimizə bağlılıq C. Məmmədquluzadə və C.Cabbarlının dramatik əsərlərində də öz əksini tapmışdı. Demokratik respublikanın qurulması və yaşadığı qısa zaman içərisində Azərbaycanın çağdaş gerçəkliyini göstərən
402 dramaturji irs kəmiyyətcə o qədər də zəngin deyildi. O dövrün zəruri və kəskin problemlərinə əks-səda verən müəlliflər içərisində ən fəalları C.Məmmədquluzadə, C.Cabbarlı və Mirzəbala Məmmədzadə idi. M.Məmmədzadə "Bakı uğrunda müharibə" pyesi ilə uğurlu yol açmışdı. Əsərdə xarici və daxili düşmənlərə qarşı mübarizə, Bakı azad ediləndən sonra Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin Bakıya köçürülməsi mərasimi və bir sıra sahələrdə qələbənin təntənəsi əks olunurdu. Gənc C.Cabbarlının "Ədirnənin fəthi", "Trablis müharibəsi", yaxud "Ulduz" faciələri, İ.Aşurbəylinin "Azərbaycan" pyesi AXC dövrünün dəyərli səhnə əsərləridir. Bunların arasında "Anamın kitabı" (C.Məmmədquluzadə) pyesi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. "Anamın kitabı" pyesi həm A zərbaycan dramaturgiyası tarixində unikal hadisə, həm də doğma ana dilimizin başına faciələr gətirən səbəblərin güzgüsü idi. İstiqlal bəyannaməsindən sonra M.Ə.Rəsulzadə, Ə.M .Topçubaşov, N.Yusifbəyli, Ü.Hacıbəyov, C.Hacıbəyov, Ə.Ağaoğlu və digər milli mədəniyyət mücahid lərinin səyilə Azərbaycan dili dövlət dili elan ed ild i. AXC -nin varlığı dövründə yaranmış Bakı Dövlət Un iversiteti, A zərbaycan Dövlət Teatrı, Teatr Xadimləri Cəmiyyəti, " Yaşıl qələm" ədəbi b irliyi ö z fəaliyyətləri ilə ictimai fikir və mədəniyyət tariximizdə şanlı səhifələr açd ı. 1918-1920-c i illə r A zərbaycan teatrının inkişafında mühüm key fiyyət dəyişiklikləri, teatr işinə dövlətin fəal müdaxiləsi, repertuarlarda Azərbaycan tarixi və milli müstəqillik uğrunda hərəkatla bağlı o lan yeni səhnə əsərlərinin görünməsi və ictimai həyatda onun rolunun artması ilə səciyyəvidir. Azərbaycan teatrının qabaqcıl nümayəndələri cə miyyətdəki mütərəqqi dairələ rin yardımına arxalanaraq, teatrın ideya-bədii səviyyəsini qaldırmaq və onu təş kilati cəhətdən möhkəmləndirmə k üçün pərakəndə teatr truppalarının b irləşməsinə cəhd göstərirdilər. "Nicat" və "Səfa" maarifçilik cəmiyyətlərinin qüvvəsi ilə aktyorların mədəni və yaradıcılıq in kişafına qayğı göstərən "Müsəlman aktyorlar cəmiyyəti" yaradıldı 24 . Azərbaycan teatr truppasının yaradılması üçün göstərilən cəhdlər öz bəhrəsini verdi. 1918-ci ilin oktyabrında Bakıda "Hacıboyov qardaşları"nın müdiriyyəti tərəfindən yeni teatr truppası təşkil edildi Müsəlman səhnə sənətinin bütün xad imləri istisnasız o laraq onun tərkibinə daxil oldular. Azərbaycanın digər şəhər və qəzalarında da belə teatr truppaları təşkil olundu. Şıışada "Hacıbəyov qardaşları"nın teatr müdiriyyətinin filialı təşkil edildi. Azərbaycan hökuməti müsəlman teatr truppasını öz himayəsi altına götürməyi qərara aldı. Nazirlər Şurası 1919-cu il noyabrın 17-də öz iclasında maa rif, na zirin in türk opera-dra m teatrının təşkili haqqında məruzəsini dinləyərək, Dövlət Türk-Opera-Dram Teatrının təşkil olunmasını nəzərdə tutan qanun layihəsini bəyəndi 25 . Beləliklə, türk (Azərbaycan. - Red.) teatrı ayrı-ayrı şəxslərin təsirindən
403 çıxarılıb dövlətin himayəsinə verildi. 1919-cu il oktyabrın 10-da dövlət teatrının direktoru Q. N. Şərifzadə elan etdi ki, Azərbaycan Cümhuriyyəti Xalq Maarif Nazirliyinin tapşırığına əsasən, bu gündən etibarən türk dilində olan opera, operetta və dram tamaşaları dövlətin ixtiyarına keçəcəkdir. Bağlanan müqavilələrin və dövlət xid mətinin şərtləri ilə tanış olmaq üçün aktyor və aktrisalar dövlət teatrına dəvət edilirlər 26 .
bərpası üçün 300605 manat vəsait ayrıldı 27 . Aktyorların bədii ustalığının və peşəkarlığının yüksəldilməsi əvvəlki kimi mühüm problemlərdən biri olaraq qalırdı. Çünki H.Ərəblinski istisna olunmaqla, aktyorlardan heç biri xüsusi peşə təhsili almamışdı. Ona görə də aktyorların peşə hazırlığının yüksəldilməsi məqsədilə dram dərnəklərinin açılması məsələsi öz həllini gözləyirdi. Azərbaycan aktyorları Avropadakı həmkarlarından fərqli olaraq səhnə məharəti kursları keçməmiş və səhnə sənətinin peşəkarlıq sirlərinə elmi cəhətdən bələd olmamışdılar, həmçinin tarixin keçmiş ictimai və siyasi mərhələləri, xalqın musiqi irsi barəsində kifayət qədər məlu mata malik deyild ilər. Tələm-tələsik bir yerə toplanmış həvəskar aktyorları öz milli ədəbiyyat, dil və mədəniyyəti ilə bilavasitə tanış etmək məqsədilə kursların açılması zəruri idi. Onlar səhnə sənətinin sirləri və incəliklərini mənimsəməli, habelə incəsənətlə bağlı olan psixologiya, tarix, dil və s. elm sahələri ilə tanış olmalı idilər. Ona görə də teatr haqqında qanunların qəbul edilməsi ilə yanaşı, milli səhnə kurslarının açılması məsələsi də az əhəmiyyət daşımırdı 28 . Hələ 1918-ci ilin əvvəllərində A. M. Şərifzadənin təşəbbüsü ilə Bakıda incəsənət məktəbi yaradılmşdı 29 . Burada incəsənətin bu və ya digər növləri üzrə ibtidai biliklər verilirdi. 1919-cu ilin sentyabrında "Hacıbəyov qardaşları"nın müdiriyyəti "Türk (Azərbaycan - Red.) aktyorları ittifaqı" ilə birlikdə musiqi şöbələri olan türk dram kursları açdı 30 . Dram şöbəsinə A.M.Şərifzadə, H. Sarabski, komediya şöbəsinə M.A.Əliyev, musiqi şöbəsinə Z. və Ü.Hacıbəyovlar, M.Maqomayev, Q.Primov, ədəbi şöbəyə isə Ə.Müzn ib və R.Z.Əfəndi müəllim kimi dəvət olundular. Kurslara azərbaycanlı həvəskar aktyorlar, habelə mü xtəlif millətlərdən olan aktrisalar cəlb edilmişdi 31 .
incəsənətin mü xtəlif növlərin in in kişafına mane olurdu. Məsələn, teatr və kinematoqraf kütləvi tamaşalardan əldə etdiyi gəlirin ço x h issəsini vergi kimi ödəməyə məcbur o lur, ziyana düşür və öz kollektivlərin i saxlamağa maliyyə imkanı tap madıqları üçün fəaliyyət çərçivələrini daraldırdılar. Biletlərə görə alınan bu ağır verg ilər Bakı şəhər idarəsinin 1917-ci ilin dekabrında qəbul olun muş qərarı ilə təyin ed ilmişdi. Sahibkarlar onların hədsiz dərəcədə yüksək olmasından şikayətlənir və ləğvin i xah iş edirdilər 32 . Bütün bunları nəzərə alan Maarif Nazirliyi teatrın inkişafına qayğı göstərərək, parlamentə teatr verg isinin ləğv olun ması barəsində məru zə təqdim
404 etdi. Məruzədə bu vergilərin şişirdilmiş miqyasına dəlalət edən faktlar gətirilirdi. Nəticədə parlament "Müsavat" fraksiyası tərəfindən təklif olun muş qanun layihəsini qəbul etdi. Teatr tamaşalarına və kütləvi tamaşalara qoyulmuş dövlət vergisi yarıbayarı azaldıldı. 33
mövsümünü açdı. Açılışda parlament və hökumət üzvləri, dövlət idarələri qulluqçuları iştirak ed irdilər. Kiçik nitqlə çıxış edən Dövlət truppasının in zibat çısı Rza Zəki Əfəndi tamaşaçıları son 15 il ərzində A zərbaycanda səhnə sənətinin formalaşması tarixi ilə tanış edərək, Dövlət truppasının yaradılması ideyasının həyata keçirilməsindən danışdı. Sonra böyük müvəffəqiyyətlə İsa bəy Aşur- bəyovun tarixi mövzuda olan "Azərbaycan" pyesinin tamaşası göstərildi 34 .
teatrın ın repertuarında N.Nərimanovun "Nadir
şah", Ə.Haqverdiyevin "Bəxtsiz cavan", Türkiyə yazıçısı Namiq Kamalın "Akif bəy və ya namus", N.Vəzirovun "Yağışdan çıxd ıq, yağ mura düşdük", Ü.Hacıbəyovun "O olmasın, bu olsun", "Arşın mal alan", Z.Hacıbəyovun "50 yaşında cavan" kimi əsərləri mühü m yer tuturdu. Xeyriyyə tamaşalarının təşkili teatrın praktikasında tez-te z baş verən hadisəyə çevrild i. "Azə rbaycan" qəzetində həlak olmuş döyüşçü ailələrinin xeyrinə təşkil olunan teatr tamaşaları barəsində çoxlu elan lar verilirdi. Bu işdə Üzey ir və Zü lfüqar Hacıbəyov qardaşlarının truppası xüsusi fəallıq göstərirdi. Məsələn, həlak o lmuş döyüşçü ailələrinin xeyrinə dövlət teatrın ın direktoru Zü lfüqar Hacıbəyov tərəfindən təşkil ed ilmiş ta maşadan Azərbaycan Ordusunun bölməsinə 22292 manat 80 qəpik pul vəsaiti verilmişdi 35 . 1919-cu ilin martında Qazax seminariyasının şagird ləri tərəfindən N. Nərimanovun "Nadir şah" pyesi oynanılarkən qadınlar kasıb şagirdlərin xeyrinə 4485 manat pul toplamışdılar 36 . Ağdaşda yerli ziyalıların təşkil etdikləri xeyriyyə tamaşasından toplanmış vəsait Dağıstanın Qırmızı Aypara Cəmiyyətinə göndərilmişdi 37 . Azərbaycanın müstəqilliyi uğrunda mübarizə tarixinə həsr olun muş dram əsərləri yaradılırdı. Bu və ya digər tarixi hadisələrin yubiley ləri münasibəti ilə Mirzə Bala Məmmədzadənin "Bakı uğrunda müharibə", İ.Aşurbəyovun "Azərbaycan", C.Cabbarlının "Bakı müharibəsi", "Ədirnənin fəthi" kimi vətənpərvərlik ruhunda yazılmış əsərlər oynanılırdı. Teatrda tamaşaya qoyulan əsərlərin keyfiyyətinə, cə miyyətdə düzgün bədii zövqün formalaşmasına xüsusi əhəmiyyət verilird i. Opera teatrı tərəfindən səhnə əsərlərinin seçilməsi və on ların ədəbi və bədii keyfiyyətlərinə lazımi diqqət yetirilməsi üçün xüsusi ədəbi ko missiya yaradılmışdı 38 . Azərbaycanın mədəni həyatında teatr ço x böyük rol oynayırdı. Rəsmi hökumət qəzetlərinin səhifələrində böyük elanlar, rolların ifaçıları barəsində zəru ri informasiyala r çap olunurdu. Hüseyn Ərəb linskin in ölü münün cə miyyət və hökumət dairələrində doğurduğu əks -səda burada teatra necə əhəmiyyət verildiy inə dəlalət edir. Hüseyn Ərəblinskinin əzə mətli matəm mərasimində çıxış edən M.Ə.Rəsulzadə aktyorun səhnədə və ədəbiyyatda misilsiz fəaliyyətinə yüksək
405 qiymət vermiş, A zərbaycanda səhnə sənətinin in kişafı və çiçəklən məsində onun böyük xid mətlərin i qeyd etmişdi. Natiq xüsusi olaraq vurğulamışdı ki, H.Ərəblinskin in ən böyük xid məti xalqa Azadlıq və Müstəqillik ruhu və ideyalarının aşılan ması ilə əlaqədardır, Azərbaycanın müstəqillik ideyası mədəniyyət xad imlərinin hesabına reallaşmışdı 39 . H.Ərəblinskin in dəfnində Molla Əbdürrəhim Had ızadə, Bakı qubernatoru Rəşid bəy A xundzadə, İran konsulu Mirzə Məhə mməd xan və başqaları iştirak edirdilər 40 . "Azərbaycan" qəzeti bir sıra nö mrəsini bu kədərli hadisəyə hə sr etmişdi. H.Ərəblinskiyə qəbirüstü abidə qoyulması və onun anasına maddi yardım göstərilməsi məqsədilə "Hacıbəyov qardaşları"nın müdiriyyəti "Nadir şah" faciəsinin tamaşasını təşkil etməyi qərara aldı 41 . Azərbaycan teatrının qonşu ölkələrin incəsənət xadimləri ilə tarixi əlaqələri davam edir və genişlənirdi. 1918-ci ilin oktyabrında Tiflisdəki müsəlman artistlərinin truppası Türkiyəyə qastrola yola düşdü. Onun tərkibində S.Kirmanşahlı, M.Mərdanov, İsfahanlı və başqaları kimi səhnə xadimləri çıxış edirdilər 42 . Təkcə İstanbulda azərbaycanlı artistlərin qastrolları üç aydan çox davam etdi. Türkiyə qəzetlərindən biri yazırdı ki, "Qafqazın zəngin səhnələrində, rusların və azərbaycanlıların köməyi ilə tamaşalar verməyə alışmış bu aktyorlar bizim sınıq-salxaq dekorasiyalı səhnələrimizdə qətiyyən Avropanı yamsılamadan öz milli xəzinələrindən götürülmüş və bizim ruhumuza tamamilə uyğun olan tamaşalar verirlər" 43 . Həmin günlərdə Azərbaycan incəsənəti Türkiyədə yüksək qiymətləndirildi. Türkiyə jurnallarından biri yazırdı ki, Azərbaycan artistlərinin Türkiyədə qastrolları "bizə qonşu olan, son illər ərzində xeyli mənəvi inkişaf istedadı nümayiş etdirmiş millətin həyatı haqqında da bizdə təsəvvür yaranmasına kömək göstərəcəkdir. Bu qastrollar bizim üçün Azərbaycanın teatrı və onun həyatının digər tərəfləri barəsində məlumatlar almaq üçün gözəl vasitədir. Azərbaycan teatrı da sənətin nadir bir hissəsi kimi özündə şübhəsiz inkişaf və artım mey lin i təzahür etdirir" 44 . Ü.Hacıbəyovun başçılıq etdiyi artistlər truppası İranda oldu, bəzi çətinliklərə və fanatiklərin müqavimətinə baxmayaraq, Rəşt və Ənzəli şəhərlərində teatr tamaşaları verdi. 1920-ci ilin yazında Bakıdan Təbrizə teatr xadimləri qrupu göndərildi. Təbrizdə Şeyx Məhəmməd Xiyabani onları qəbul etdi və onlara xeyli kömək göstərdi 45 .
xali, hamar bir proses kimi təsəvvür etmək düzgün olmazdı. Ayrı-ayrı səhnə ustaları arasındakı ziddiyyətdən doğan, bəzən toqquşmaya gətirib çıxaran umu-küsülər kifayət qədər tez-tez baş verən hadisələrə çevrilmişdi. Hətta Mirzəağa Əliyev kimi aktyor "Hacıbəyov qardaşları"nın müdiriyyəti ilə onun arasında yaranmış ixtilafla əlaqədar olaraq, səhnəni müvəqqəti tərk etmişdi 46 . Müxalifət qəzetləri "Hacıbəyov qardaşları"nı teatr işini inhisara almaqda, istedadlı aktyorları sıxışdırmaqda təqsirləndirirdilər. Teatr və kino işçilərinin maddi vəziyyəti ağır idi. İş tətillərə qədər gedib çıxırdı. 1919-cu ilin aprelində teatr işçilərinin ümumi yığıncağında qərara alındı ki, əgər teatr və kinematoqraf sahibləri əmək haqqını qaldırmasalar, qəti tədbir kimi tətilə əl
406 atılsın. Lakin bütün bu çətinliklərə və ziddiyyətlərə baxmayaraq, Azərbaycan teatr sənəti bütövlükdə öz inkişafının yeni mərhələsinə qədəm basırdı. Bu dövrdə kinematoqrafiya sənəti də inkişaf edirdi. Bakıda 16 kinematoqraf fəaliyyət göstərirdi və onlardan ancaq ikisinin ("Muza" və "Mars") sahibi azərbaycanlı idi 47
48 .
Yüklə 8,38 Mb. Dostları ilə paylaş:
|