Tarmoqlarini

II BOB. QISHLOQ XO’JALIGI KORXONALARINI HOZIRGI HOLATI HAMDA IQTISODIY SAMARADORLIGINING TAXLILI

1. Qishloq xo’jaligi korxonalarini hozirgi holatining taxlili

Ma’lumki, qishloq xo’jaligi mamlakatimiz iqtisodiyotining etakchi tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Aholini oziq-ovqat mahsulotlari, sanoatni xom ashyo bilan ta’minlash hamda ishlab chiqarilayotgan sanoat mahsulotlarining ma’lum bir qismi shu soha zimmasida ekanligini inobatga olsak, uning respublikamiz ijtimoiy-iqtisodiy hayotida naqadar muhim o’rin tutishi ayon bo’ladi. Shu bois, Yurtboshimiz rahnamoligida mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab qishloq xo’jaligida keng ko’lamli hamda izchil islohotlar amalga oshirilib kelinmoqda.

Istiqlol yillarida qishloq xo’jaligida bozor munosabatlarini bosqichma- bosqich joriy etishning me’yoriy-huquqiy asoslarini yaratish va uni takomillashtirib borishga alohida e’tibor qaratildi. o`zbekiston Respublikasining Er kodeksi, “Fermer xo’jaligi to’g’risida”, “Dehqon xo’jaligi to’g’risida”, “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to’g’risida”gi qonunlari va boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlar fermer va dehqon xo’jaliklari faoliyatining huquqiy asoslarini shakllantirish hamda qishloqda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun yangi imkoniyatlar eshigini ochdi.
Sohaning barcha tarmoqlarida turli mulkchilik va xo’jalik yuritish shakllarining rivojlanishi, mahsulot ishlab chiqarish tarkibida nodavlat sektorda faoliyat ko’rsatayotgan xo’jalik sub’ektlari ulushining yuqori bo’lishiga zamin yaratmoqda. Natijada, keyingi yillarda qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotida ularning ulushi qariyb 100 foizga etdi.
Xo’jalik yuritishning eng samarali, taraqqiy etgan davlatlar tajribasida o’zini har tomonlama oqlagan fermerlik harakatiga o’tilishi esa soha rivojida yangi davrni boshlab berdi.
Aytish joizki, fermer xo’jaliklarining er-suv, moddiy-texnika va mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirishda rag’batlantiruvchi omillar
paydo bo’ldi. Fermer xo’jaliklari faoliyatini samarali yo’lga qo’yish uchun barcha zaruriy shart-sharoitlarning yaratilganligi ularning qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishdagi ulushi va iqtisodiy samaradorlik ko’rsatkichlarining muntazam ortib borishiga sabab bo’lyapti.
Ayniqsa, keyingi yillarda fermer xo’jaliklarini moliyaviy qo’llab- quvvatlash, ekin turlarini hududlar tabiiy-iqlim xususiyatlarini hisobga olgan holda, mamlakat ehtiyojlari va bozor talablari asosida joylashtirish, tuproq unumdorligini oshirish, erlarning meliorativ holatini yaxshilash hamda har bir gektar maydon hisobiga olinadigan foyda miqdorini ko’paytirishga qaratilgan samarali tizimlar joriy etilmoqda.
Masalan, so’nggi yillarda paxta maydonlarining qisqartirilishi hisobiga donli, sabzavot, poliz va kartoshka ekinlarining ekilishi, bog’ va uzumzor maydonlarning kengaytirilishi natijasida, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida ham aholini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash, ichki bozor to’kinchiligi va narx-navoning mavsumiy barqarorligiga erishilyapti.
Biz bugun 2013-yilning yakunlari haqida gapirganda, avvalo, o’tgan yilda mamlakatimizning iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda mutanosiblikka erishgani, modernizatsiya va diversifikatsiya hisobidan yuqori sur’atlar bilan rivojlanganini qayd etamiz.
Mamlakatimiz yalpi ichki mahsuloti 8 foizga o’sdi, sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi 8,8 foizga, qishloq xo’jaligi – 6,8 foizga, chakana savdo aylanmasi – 14,8 foizga oshdi. Inflyatsiya darajasi prognoz ko’rsatkichidan past bo’ldi va 6,8 foizni tashkil etdi.
O’tgan yil yakunlariga ko’ra, tashqi davlat qarzi yalpi ichki mahsulotga nisbatan 17 foizni, eksport hajmiga nisbatan qariyb 60 foizni tashkil etdi. Bu avvalambor xorijiy investitsiyalar va umuman, chetdan qarz olish masalasiga chuqur va har tomonlama puxta o’ylab yondashish natijasidir.
2013-yilda iqtisodiyot sohasidagi soliq yuki 21,5 foizdan 20,5 foizga, jismoniy shaxslar uchun daromad solig’ining eng kam stavkasi 9 foizdan 8
foizga tushirilganiga qaramasdan, davlat byudjeti yalpi ichki mahsulotga nisbatan 0,3 foiz profitsit bilan bajarildi.
Sohada amalga oshirilayotgan bu kabi tizimli tadbirlar qishloq xo’jaligi mahsulotlari hajmining barqaror o’sishini ta’minlamoqda. Jumladan, don ishlab chiqarish hajmi 2013 yilda 2000 yilga nisbatan 1,7 marta, kartoshka ishlab chiqarish 2,8 marta, poliz 3,1 marta, sabzavot 2,9 marta, meva va rezavorlar 2,6 marta va uzum 1,9 martaga ortdi. 2013 yilning dastlabki 6 oyida erishilgan ko’rsatkichlar, jumladan, joriy yilda g’alladan rekord darajada hosil olinganligi yil yakuni bo’yicha natijalarning bundan ham salmoqli bo’lishidan darak bermoqda.
Buni avvalambor iqtisodiyotimizda amalga oshirilayotgan chuqur tarkibiy o’zgarishlarning, mamlakatimiz bir paytlardagi agrar respublikadan bosqichma- bosqich ravishda sanoati rivojlangan zamonaviy davlatga aylanib borayotganining yaqqol tasdig’i sifatida qabul qilishimiz darkor.
Qishloq xo’jaligining o’zida keng ko’lamli o’zgarishlar va sifat jihatdan yangilanishlar yuz bermoqda.
Yurtimizda ekin maydonlarini optimallashtirish va qishloq xo’jaligi ekinlarini rayonlashtirish borasida har tomonlama puxta o’ylangan siyosat olib borilayotgani eng muhim xomashyo va eksportbop mahsulot bo’lmish paxta yetishtirishning nisbatan barqaror hajmini saqlagan holda, boshqa qishloq xo’jaligi mahsulotlari etishtirishni bir necha barobar ko’paytirish imkonini berdi. Eng muhimi, xalqimizni oziq-ovqat mahsulotlari bilan to’liq ta’minlashga zamin tug’dirdi, kerak bo’lsa, ularni chet mamlakatlarga eksport qilishga imkon bermoqda.
Bugungi fermer xo’jaliklari samarali faoliyat yuritish uchun o’z ixtiyorida ijara asosidagi etarlicha ekin maydonlariga ega bo’lgan, yuksak samarali zamonaviy texnika bilan ta’minlangan, ilg’or texnologiyalarni puxta egallagan yirik xo’jaliklardir. Muxtasar aytganda, ular qishloqlarimizning tayanch ustunidir.
Ko’p tarmoqli fermer xo’jaliklari qishloq xo’jaligi mahsulotlari etishtirish bilan birga, ularni chuqur qayta ishlash, qurilish ishlarini amalga oshirish va qishloq aholisiga xizmat ko’rsatish kabi yo’nalishlarda samarali faoliyat ko’rsatmoqda va o’z istiqbolini topmoqda. Bugungi kunda mamlakatimizda bunday fermer xo’jaliklarining soni 18 mingdan ziyodni tashkil etmoqda.
Yurtimizda qishloq xo’jaligini rivojlantirishning kelajagi haqida gapirganda, er va suv resurslari bo’yicha imkoniyatlarimiz cheklanganini hisobga olib, bu borada yagona to’g’ri yo’l – qishloq xo’jaligini intensiv asosda rivojlantirish, erlarning meliorativ holatini tubdan yaxshilash, selektsiya ishlarini chuqurlashtirish, yuksak samarali zamonaviy agrotexnologiyalarni joriy etish va suvdan oqilona foydalanish, eng muhimi – dehqon va fermerlarning dardi bilan yashash, desam, o’ylaymanki, barchangiz mening fikrimga qo’shilasiz.
Faqat erga mehr, uning unumdorligini oshirish va birinchi navbatda dehqon va fermerga doimiy e’tibor, ularning manfaati haqida g’amxo’rlik qilish – bu qishloqni va qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini rivojlantirish bo’yicha biz tanlagan yo’ldir.
O’tgan yili 2013-2017 yillarda sug’oriladigan erlarning meliorativ holatini yaxshilash va suv resurslaridan oqilona foydalanish bo’yicha kompleks chora- tadbirlar davlat dasturini qabul qilindi. Iqtisodiyotimizni barqaror rivojlantirishda xizmat ko’rsatish sohasi tobora katta rol o’ynamoqda. Biz o’tgan yilning boshida 2013-2016-yillarda qishloq joylarda xizmat ko’rsatish va servis sohasini jadal rivojlantirish yuzasidan qo’shimcha chora-tadbirlar dasturini tasdiqladik. 2013-yilda xizmat ko’rsatish bo’yicha 13 mingdan ortiq korxona, jumladan, savdo-maishiy komplekslar, minibanklar va sug’urta kompaniyalari filiallari va boshqa korxonalar tashkil etildi.
Ma’lumki, aholining o’sishi va sanoatning jadal sur’atlar bilan rivojlanib borishi natijasida suv resurslari hamda qishloq xo’jaligi mahsulotlariga bo’lgan talab ham o’z-o’zidan ortadi. Er resurslarining cheklanganligi va suvning tanqisligi ulardan tejamli, oqilona foydalanishni, erlarning meliorativ holati va unumdorligini yaxshilash orqali ekinlar hosildorligini oshirishni taqozo
etmoqda. Bu borada, sug’oriladigan erlarning meliorativ holatini yaxshilashga qaratilgan 2008–2013 yillarga mo’ljallangan davlat dasturi doirasida moliya vazirligi huzuridagi Sug’oriladigan erlarning meliorativ holatini yaxshilash jamg’armasi mablag’lari hisobidan meliorativ ob’ektlarni ta’mirlash va tiklash ishlari jadal olib borildi.
Jamg’arma hisobidan 2013 yilda meliorativ ob’ektlarni rekonstruktsiya qilish, qurish hamda ta’mirlash va tiklash ishlari amalaga oshirilib, 260 ming gektardan ziyod sug’oriladigan erlarning holati yaxshilandi. Umuman olganda, 2008-2013 yillarda ushbu tadbirlar natijasida jami 1 mln. 200 ming gektar maydonning meliorativ holatida ijobiy o’zgarish ko’zga tashlandi.
Qishloq xo’jaligining yana bir muhim tarmog’i – chorvachilik sohasida ham qator yutuqlarga erishilmoqda. 2013 yil yakuni bilan barcha toifadagi xo’jaliklarda qoramollar bosh soni 2012 yilga nisbatan 5,2 foizga, qo’y va echkilar 105,8 foizga, parrandalar bosh soni 111,1 foizga ko’paydi. Natijada, tirik vaznda go’sht ishlab chiqarish 2012 yilga nisbatan 107, sut 108, tuxum 113, jun 108, hamda qorako’l teri ishlab chiqarish 109 foizga ortdi.
Respublikada naslchilik-selektsiya ishlari bilan shug’ullanuvchi 448 ta xo’jalik faoliyat yuritmoqda. Ushbu xo’jaliklarda qoramollarning ettita zoti bo’yicha turli yo’nalishlarda ishlar olib borilmoqda. Shuningdek, 2591 ta ixtisoslashtirilgan veterinariya punktlari faoliyat ko’rsatmoqda. Bu ishlarning barchasi aholi, dehqon va fermer xo’jaliklari uchun davlatimiz tomonidan yaratib berilayotgan qulaylik va imkoniyatlardir.
Keyingi yillarda qishloq xo’jaligiga lizing asosida etkazib berilayotgan texnikalar turi va soni ham ortib bormoqda. Lizing asosida sotilayotgan texnikalar qatoriga traktor, kombayn, chigit ekish seyalkalari va chekanka qiluvchi agregatlarning o’nlab yangi modellari kiritildi. Lizing asosida qishloq xo’jaligi texnikalari etkazib berish 2013 yilda 2010 yilga nisbatan qariyb ikki martaga ortdi.
Shu o’rinda, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 22 oktyabrda e’lon qilingan “O`zbekistonda fermerlik faoliyatini tashkil qilishni
yanada takomillashtirish va uni rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi farmoni mamlakatimizda fermer xo’jaliklarining iqtisodiy mustaqilligi va moliyaviy barqarorligini oshirish uchun yaratilgan shart-sharoitlarni yanada kengaytirish, yangi ishchi o’rinlari yaratish va aholi farovonligini yuksaltirishda fermer xo’jaliklarining rolini oshirish bilan bog’liq barcha masalalarni qamrab olganligini qayd etib o’tish joiz. Mazkur farmon agrar sohada etakchi kuchga aylanib borayotgan fermerlik harakatining sifat jihatdan yangi bosqichga ko’tarilishiga mustahkam zamin yaratdi. Bir so’z bilan aytganda, fermer xo’jaliklarining iqtisodiy mustaqilligi va moliyaviy barqarorligini oshirish, ularning er-suv resurslaridan oqilona foydalanishi, zamonaviy texnologiyalarni joriy etishini rag’batlantirish kelgusida ham mazkur soha rivojlanishining ustuvor yo’nalishlaridan biri bo’lib qoladi.

2.