TarġXĠ 1941-2002-ci illər yeddġ CĠlddə

§3. ELM 

 

Müharibədən sonrakı illərdə Azərbaycanda elm böyük uğurla inkişaf edirdi. 

Elmi  idarələrin  sayı  1945-1970-ci  illərdə  66-dan  142-yə  çatmışdı.  Elmlər 

Akademiyası  özünün  elmi  fəaliyyətini  nəzərəçarpacaq  dərəcədə  inkişaf  etdirir, 

ayrı-ayrı  problemlərin  işlənilməsini  dərinləşdirir,  istehsalatla  yaradıcı  əlaqəsini 

möhkəmləndirir, elmi kadrlar hazırlanmasını genişləndirirdi. 

Elmi-tədqiqat 

işləri  respublikanın  ali  təhsil  müəssisələrində  və 

iqtisadiyyatın  mühüm sahələrində inkişaf edirdi. Respublikada elmi  kadrların sayı 

sürətlə  artırdı:  1947-ci  ildəki  3282  nəfərdən  1970-ci  ildə  17082  nəfərə  çatmışdı. 

Həmin  illərdə  elmlər  doktorlarının  sayı  113  nəfərdən  652  nəfərə,  elmlər 

namizədlərinin  sayı  isə  669  nəfərdən  5346  nəfərə  qədər  artmışdı.

39

  Azərbaycan 

Elmlər Akademiyasının nüfuzu ildən-ilə yüksəlirdi. Onun ümumi ştatı 1945-ci ildə 

977, 1955-ci ildə isə 1650 nəfərdən çox olmuşdu. 1970-ci  ildə burada 3318 nəfər 

elmi işçi çalışırdı.

40

 

Fizika  elmində  mühüm  nailiyyətlər  əldə  edilmişdi.  Neftin,  neft 

məhsullarının  və  neft  yataqları  sularının  fiziki  xassələrini  tədqiq  etmək  sahəsində 

səmərəli  tədqiqatlar  aparılırdı.  1946-cı  ildə  Fizika  İnstitutunda  rentgenostruktur 

təhlili laboratoriyası yaradıldı. Bu laboratoriyanın elmi işlərinin nəticələrinin selen 

cihazları hazırlayan zavodlar üçün mühüm əhəmiyyəti var idi.

41

 

Radiofizika sahəsindəki tədqiqatlar əsasən cisimlərin dielektrik xassələrinin 

öyrənilməsini  əhatə  edirdi.  Termodinamika  və  molekulyar  fizika  üzrə  tədqiqatlar 

aparılırdı. Spektral təhlil yolu ilə filizlərdə olan maddələrin miqdarı öyrənilirdi.

42

 

1950-ci ildən respublikada fizika elminin inkişafında yeni mərhələ başlandı 

- yarımkeçiricilərin kompleks tədqiqatları, mayelərin optik, radiospektrik və başqa 

---

127 

 

üsullarla  öyrənilməsi,  nəzəri  fizikanın,  metallar  fizikası  məsələlərinin  tədqiqi 

genişləndi.

43

 

Akademik  Z.İ.Xəlilovun  rəhbərliyi  və  fəal  iştirakı  ilə  neft  qatlarında 

quyuların  ən  əlverişli  şəkildə  yerləşdirilməsinin  riyazi  öyrənilməsinin  böyük 

əhəmiyyəti var idi. Mingəçevir su qovşağı inşaatçılarının müraciətinə cavab olaraq 

Azərbaycan  Dövlət  Universitetinin  riyaziyyatçıları  Mingəçevir  Su-Elektrik 

Stansiyasının su altındakı borularının təzyiqini müəyyənləşdirmək üçün tədqiqatlar 

aparırdılar. 

Azərbaycan  fizikləri  yarımkeçiricilərin  düzləndirici  və  digər  elektrik 

xassələrini,  habelə  mayelərin,  başlıca  olaraq  neftin  və  neft  məhsullarının 

mikrostrukturunu,  fiziki,  termodinamik  və  optik  xassələrini  öyrənmək  sahəsində 

maraqlı işlər görürdülər. 

Respublikanın  fizik  və  riyaziyyatçıları  tərəfindən  kvant  fizikasını  və 

kosmoqoniyanı öyrənmək sahəsində vacib işlər aparılırdı. Beləliklə, Azərbaycanda 

qədim Şamaxıda Sovet İttifaqı üzrə ən böyük astrofizika rəsədxanalarından birinin 

bünövrəsi qoyuldu. 

Riyaziyyat  üzrə  tədqiqat  işləri  Azərbaycan  SSR  Elmlər  Akademiyasının 

Riyaziyyat  və  Mexanika  İnstitutunda  və  Hesablama  Mərkəzində,  habelə  ali 

məktəblərin 20-dən artıq riyaziyyat kafedrasında aparılırdı. 

Respublika  riyaziyyatçıları  öz  tədqiqatlarını  funksional  təhlil  problemi, 

inteqral  tənliklər  nəzəriyyəsi  sahəsində  aparırdılar.  Onlar  həmçinin  tətbiqi 

xarakterli məsələləri araşdırırdılar. 1954-cü ildə qazın və qazlı neftin süzülməsinin 

riyazi məsələləri tədqiq olunurdu. A.X.Mirzəcanzadə tərəfindən tətbiqi əhəmiyyəti 

olan  sahələrdə  zəif  və  isti  plastik  mayelərin  hərəkəti  haqqında  mürəkkəb  riyazi 

məsələlər həll edilmişdi.

44

 

Energetika  sahəsində  respublika  alimləri  tərəfindən  Azərbaycanın 

hidroenergetika  ehtiyatlarını  öyrənmək  və  aşkar  etmək,  onlardan  düzgün  istifadə 

olunmasının  şərtlərini  hazırlamaq  üçün  böyük  iş

 

aparılırdı.  Respublika 

Akademiyasının Energetika İnstitutu SSRi Elmlər Akademiyasının Avtomatika və 

Telemexanika  İnstitutu  ilə

 

birlikdə  neft  hasilatını  və  qazma  proseslərini 

avtomatlaşdırmaq  sahəsində  mühüm  işlər  görürdü.  Lakin  fizika-riyaziyyat 

elmlərinin vacib nəticələri istehsalatda ləng tətbiq olunurdu. 

Respublikanın 

təkindəki  faydalı  qazıntıların  geoloji  quruluşunun 

öyrənilməsi  uğurla  davam  edirdi.  Yeni  neft  yataqları,  yeni  filiz  və  qeyri-filiz 

faydalı qazıntı yataqları, mineral su mənbələri kəşf edilmişdi. 

Azərbaycan  alimləri  seysmologiya  məsələlərinə  böyük  diqqət  yetirirdilər. 

1949-cu  ildə  Şamaxıda,  Gəncədə,  Naxçıvanda  və  Lənkəranda  seysmik  stansiyalar 

yaradıldı.

45

 

---

128 

 

1945-ci  ildə  böyük  elmi-tədqiqat  mərkəzi  -  Elmlər  Akademiyasının 

Coğrafiya  İnstitutu  yaradıldı.  Azərbaycanın  təbii  sərvətlərinin  dərindən 

öyrənilməsində uğurlu fəaliyyətə başlandı. 

Azərbaycan  geoloqları  diqqəti  neft  geologiyasının,  mədən  və  qeyri-mədən 

faydalı  qazıntılarının,  stratiqrafiyanın,  petroqrafiyanın  və  tektonikanın  daha  çox 

aktual məsələləri üzərində cəmləşdirdilər. Geoloqların səmərəli işlərinin nəticələri 

öz  əksini  yeddicildlik  "Azərbaycan  geologiyası"  toplusunda  tapdı  (1954-1960-cı 

illər). İqlimşünaslıq, hidrologiya, geomorfologiya və coğrafi biliklərin digər xüsusi 

sahələri  inkişaf  etdi.  "Azərbaycan  Sovet  Sosialist  Respublikasının  Atlası" 

hazırlandı. 

1950-ci  ildə  Azərbaycan  Elmlər  Akademiyasının  Neft  Ekspedisiyası  təşkil 

edildi. Onun gördüyü işin mühüm xalq təsərrüfatı əhəmiyyəti var idi. Azərbaycan 

neftçilərinin neft çıxarmaq texnologiyasını təkmilləşdirməsi nəinki Azərbaycanda, 

digər müttəfiq respublikalarda da neft sənayesinin inkişafına təsir göstərdi. Dəniz 

sahələrində neft yataqlarının istismarı məsələlərinə mühüm diqqət yetirilirdi. 

Alimlər tərəfindən respublikanın enerji ehtiyatları aşkara çıxarılır, onlardan 

düzgün  istifadə  olunması  şərtləri  müəyyənləşdirilir,  mövcud  enerji  sistemlərinin 

səmərələşdirilməsi  üsulları  işlənilib  hazırlanır,  neft  sənayesi  energetikasının 

mühüm məsələləri öyrənilirdi. 

 Neftin 

kimyəvi  tərkibinin  öyrənilməsinə  dair  işlər  Azərbaycan 

kimyaçılarının    diqqət  mərkəzində  dururdu.  R.H.İsmayılov,  V.S.Qutırya, 

V.S.Əliyev,  Ə.C.Ləmbəranski  və  başqalarının  rəhbərliyi  altında  katalizatorun 

"qaynar"  təbəqəsində  katalitik  krekinq  prosesi  işlənib  hazırlandı.

46

  Azərbaycanda 

ilk  dəfə  olaraq  reaktiv  mühərriklər  üçün  yanacaq  istehsalı  və  yüksək  keyfiyyətli 

dizel yanacaqlarının alınması texnologiyası mənimsənildi. 

Respublikada  kimya  elminin  inkişafında  Y.H.Məmmədəliyevin  çox  böyük 

rolu  olmuşdur.  Onun  aviasiya  benzinlərinin  yüksəkoktanlı  komponentlərini 

hazırlamağın yeni üsullarını öyrənmək təklifi elmə dəyərli töhfə idi. 

Azərbaycan  kimyaçı  alimlərin  tədqiqat  obyektlərindən  biri  Zəylik 

yataqlarının  aluniti  idi.  Qeyri-üzvi  kimyaçılar  respublikanın  mineral  xammalını 

öyrənmək üçün bir sıra qiymətli işlər görmüşdülər. 

Kimya  elmləri  sahəsində  tədqiqatlar  neftin  və  neft  məhsullarının  emalının 

yeni texnoloji proseslərinin, neft qalıqlarının dərinləşdirilmiş emalının öyrənilməsi 

və 

işlənilməsinə, 

mineral-xammal 

ehtiyatlarından 

istifadə 

olunmasına 

yönəldilmişdi. 

Nəbatatçıların  səyləri  respublikanın  florasını  öyrənməyə  və  xalq 

təsərrüfatında  ondan  istifadə  etməyin  genişləndirilməsinə,  kənd  təsərrüfatı 

bitkilərinin  məhsuldarlığını  artırmağın  həllinə  köməklə  əlaqədar  bitkilərin 

fiziologiyası  və  mühafizəsi  məsələlərinin  tədqiqinə  yönəldilmişdi.  Torpaqların 

---

129 

 

eroziyası  hadisələrini  aşkar  etmək  və  ona  qarşı  mübarizə  tədbirləri  hazırlamaq 

məqsədilə 1950-ci ildə Torpaq-Eroziya Stansiyası yaradıldı. 

Respublikanın  zooloqları Azərbaycanın faunasını öyrənmək, onun  yenidən 

bərpası  və  təsərrüfat  məqsədilə  heyvan  ehtiyatlarından  istifadə  olunması  üçün 

tədqiqatlar  aparırdılar.  "Azərbaycan  florası"  toplusu  hazırlandı  və  nəşr  edildi 

(1950-1961). 

Respublikanın  torpaq  örtüyünün  öyrənilməsinə,  gübrələrin  səmərəli 

tətbiqinin  elmi  əsaslarının  hazırlanmasına,  şoran  torpaqların  meliorasiyasına  çox  

fikir  verilirdi.    Torpaqşünasların  Kür-Araz  düzənliyinin  və  Lənkəran  zonasının 

şoran  və  bataqlıq  torpaqlarının  istifadəyə  verilməsi  və  meliorasiyası  sahəsindəki 

işləri, eləcə də Azərbaycanın dağlıq rayonları torpaqlarının eroziyası ilə mübarizə 

üzrə tədqiqatları böyük elmi dəyərə malik idi. 1958-ci ildə Türyançay, 1965-ci ildə 

Göy göl, 1968-ci ildə Pirqulu, 1969-cu ildə Hirkan və Şirvan qoruqları yaradıldı. 

Dənli bitkilərin yeni növlərini almaq

 

və mövcud növlərini dəyişdirmək prosesinin 

öyrənilməsi  sahəsində

 

səmərəli  işlər  aparılırdı.  Azərbaycanda  seleksiyaçılar 

tərəfindən yüksək məhsuldar buğda növləri yetişdirilmişdi. 

Alimlər  kənd  təsərrüfatı  heyvanlarının  məhsuldarlığını  artırmağın  bioloji 

əsaslarını hazırlamaq sahəsində mühüm işlər görürdülər. F.A.Məlikovun rəhbərliyi 

altında  mütəxəssis  alimlər  tərəfindən  yarımzərif  yunlu  qoyun  cinsi  -  Azərbaycan 

dağ merinosu yetişdirmək işi başa çatdırıldı. 

Zoologiya 

sahəsində 

alimlərin  tədqiqatlarının  əsas  istiqamətləri 

respublikanın faunasını öyrənmək idi. Elmlər Akademiyasının Zoologiya İnstitutu 

balıqçılıq  təsərrüfatı  sahəsində  qiymətli  tədqiqatlar  aparırdı.  Zooloqların 

tədqiqatlarında  kənd  təsərrüfatı  heyvanlarının  məhsuldarlığını  artırmağın  bioloji 

əsasları məsələləri mühüm yer tuturdu. 

Zooloq  alimlərin  böyük  əməyi  sayəsində  dördcildlik  "Azərbaycan  faunası" 

toplusunun birinci cildi çap olundu (1966). 

Tibb  sahəsində  də  nailiyyətlər  əldə  edildi.  Ürək-damar  xəstəliklərinin 

səbəbləri, profilaktikası və müalicəsi məsələləri tədqiq olunurdu. 

Fəhlələrin, kolxozçuların və şagirdlərin əmək və təhsilinin  sanitar-gigiyena 

şəraitini  yaxşılaşdırmaq  sahəsində  aparılan  elmi  tədqiqatlar  peşə  xəstəliklərinin 

profilaktikasına böyük fayda verdi. 

Traxoma,  brusellyoz,  bağırsaq  xəstəlikləri  ilə  mübarizə  məsələləri 

müvəffəqiyyətlə öyrənilirdi. 

Lakin  təbiət  elmlərinin  və  texniki  elmlərin  inkişafında  ciddi  nöqsan  və 

çatışmazlıqlar da vardı. Geofizika rüşeym halında idi. Müasir fizika və texnikanın 

daha  çox  perspektivli  problemləri  heç  işlənilmirdi.  Qeyri-üzvi,  xüsusən  də  üzvi 

kimyanın bir sıra istiqamətləri ləng tədqiq olunurdu. 

---

130 

 

İctimai  və  humanitar  elmlər  sahəsində  müharibədən  sonrakı  illərdə  irəliyə 

doğru  ciddi  addımlar  atılmışdı.  Azərbaycan  ərazisinin  arxeoloji  öyrənilməsi 

genişlənirdi.  Qədim  və  erkən  orta  əsrlər  tarixinin  bir  çox  öyrənilməmiş 

məsələlərini  işıqlandıran  maraqlı  arxeoloji  materiallar  əldə  edilmişdi.  Bu  işdə 

1946-cı  ildə  S.M.Qazıyevin  başçılığı  altında  Azərbaycan  SSR  Elmlər 

Akademiyasının Mingəçevir arxeoloji ekspedisiyası tərəfindən aparılan tədqiqatlar 

mühüm  əhəmiyyətə  malik  idi.  Ekspedisiya  tərəfindən  14  mədəni  qat  tədqiq 

edilmişdi.  

 Abşeron yarımadasının qərbində, Qobustan rayonunda böyük elmi qiymətə 

malik  çoxlu  qayaüstü  təsvir  aşkar  olunmuşdu.  1947-ci  ildən  İsak  Cəfərzadənin 

rəhbərlik  etdiyi  arxeoloji  ekspedisiya  dünya  əhəmiyyətli  bu  abidənin  tədqiqinə 

başlamışdı. Qayaların və daşların bir çoxunun səthində insan və heyvanların kontur 

şəklində təsvirləri saxlanmışdır.

47

 Bu təsvirlər Daş dövrünün sonundan orta əsrlərə 

qədərki  tarixi  əhatə  edir.  Örənqala,  Qəbələ,  Köhnə  Gəncə,  habelə  Bakıdakı 

Şirvanşahlar sarayında, Qarabağda, Şirvanda aparılan qazıntılar nəticəsində dəyərli 

məlumat və materiallar əldə olunmuşdu. 

Respublika  tarixçiləri  Azərbaycanın  qədim  tarixinin,  xüsusən  Midiya  və 

Qafqaz  Albaniyası  tarixinin  öyrənilməsi  məqsədilə  vacib  tədqiqatlar  aparırdılar. 

Azərbaycan  tarixinə  dair  yeni,  qiymətli  mənbələr  nəşr  olundu.  Azərbaycan 

tarixinin  öyrənilməsində  1949-cu  ildə  "Azərbaycan  tarixinin  oçerkləri"nin  nəşri 

irəliyə doğru mühüm addım idi. Lakin bu kitabda Azərbaycanın qədim, orta əsrlər 

və  yeni  tarixinin  bir  sıra  probleminin  işlənilməsinin  elmi  səviyyəsi  hələ  yüksək 

deyildi, bir sıra müddəalar mübahisəli, bəziləri isə yanlış idi. Ən qədim, ilk orta və 

XIX-XX  əsrlərdə  inqilablar  və  vətəndaş  müharibəsi  problemləri  dərin  və  əsaslı 

tədqiqini gözləyirdi. 

Respublika tarixçilərinin çoxillik tədqiqatlarının nəticəsi olaraq 1958-1963-

cü  illərdə  üçcildlik  "Azərbaycan  tarixi"  nəşr  olundu.  "Azərbaycanda    Sovet  

hakimiyyəti    uğrunda    fəal    mübarizlər",  (1958),  "Azərbaycan    Kommunist 

Partiyasının  tarixi"    (I    hissə),  "Azərbaycan  Kommunist  Partiyası  tarixinin 

oçerkləri"  (1964)  kitabları  çap  edildi.  Lakin  ideoloji  təzyiqlə  əlaqədar  bəzi 

problemlər hakim konsepsiya mövqeyindən şərh olunurdu. 

Azərbaycan  fəlsəfəsi  və  ictimai  fikir  tarixini  öyrənmək  sahəsində  də 

müəyyən işlər görülmüşdü. Heydər Hüseynovun "XIX əsrdə Azərbaycanda ictimai 

və fəlsəfi fikir tarixindən" (1949) monoqrafiyası ciddi maraq doğurmuşdu. 

Respublika filosofları tərəqqipərvər Azərbaycan mütəfəkkirlərinin - Nizami  

Gəncəvinin,  Xaqani   Şirvaninin,  M.F.Axundovun, H.Zərdabinin və başqalarının 

ictimai-siyasi  və  fəlsəfi  görüşlərinin  elmi  tədqiqi  ilə  məşğul  olurdular. 

A.O.Makovelskinin  "Qədim  yunan  atomçuları"  əsəri  üzərində  iş  başa  çatmışdı.   

1966-cı ildə "Azərbaycanda fəlsəfi fikir tarixinin oçerkləri" nəşr olundu. 

---

131 

 

Hüquqşünas  alimlər  dövlət,  mülki  və  cinayət  hüququna,  məhkəmə 

quruluşuna,  hüquq  tarixinə  dair  əsərlər  üzərində  işləyirdilər. 

 

50-ci  illərin 

əvvəllərində Azərbaycan dilində cinayət hüququ məsələlərinə dair ilk əsərlər nəşr 

olundu. 

Azərbaycanın  iqtisadçı  alimlərinin  tədqiqatları  sənayenin  və  kənd 

təsərrüfatının  iqtisadiyyatı  ilə  bağlı  məsələlərin,  habelə  iqtisadi  fikir  tarixinin 

öyrənilməsinə  yönəldilmişdi.  İqtisadçılar  neft  sənayesinin  iqtisadiyyatını, 

Azərbaycanın xalq təsərrüfatının və iqtisadi fikir tarixini öyrənirdilər. Lakin iqtisad 

elmi və hüquqşünaslıq müasir inkişaf tələblərindən çox geri qalırdı. 

Memar  alimlər  və  sənətşünaslar  memarlıq  abidələrini,  dekorativ-tətbiqi 

sənət,  musiqi  və  teatr  mədəniyyəti  ustalarının  fəaliyyətini  öyrənmək  sahəsində 

qiymətli  tədqiqatlar  aparmış,  "Azərbaycan  Dram  Teatrı"  (1962),  "Azərbaycan 

memarlığının tarixi" (1963), "Azərbaycan xalçası" I cild (1961) və s.  əsərlər nəşr 

etdirmişlər. 

Azərbaycan dilçiləri iki hissədən ibarət "Azərbaycan dilinin qrammatikası" 

(1959-1960),  bircildlik  "Azərbaycan  dilinin  dialektoloji  lüğəti"  (1964), 

"Orfoqrafiya  lüğəti"  (1960),  "İzahlı  dilçilik  lüğəti"  (1969)  nəşr  etdirmişdilər. 

Akademik  M.A.Şirəliyevin  "Bakı  dialekti"  əsəri  çapdan  çıxmışdı.  Azərbaycan 

dilçilərinin Azərbaycan dilinin tarixi, leksikologiyası və dialektologiyası sahəsində 

əsərləri mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. 

Ədəbiyyatşünaslar  tərəfindən  müasir  sovet  ədəbiyyatı  və  Azərbaycan 

klassiklərinin  ədəbi  irsi  geniş  tədqiq  olunurdu.  Xalq  şairi,  akademik  S.Vurğun 

1954-cü ilin dekabrında Moskvada sovet yazıçılarının II Ümumittifaq qurultayında 

sovet  poeziyasının  yaradıcılıq  problemlərini  dərin  elmi-nəzəri  əsaslarla  yüksək 

səviyyədə  işıqlandırmaq  şərəfinə  nail  olmuşdu.  H.Araslının  "XVII-XVIII  əsr 

Azərbaycan 

ədəbiyyatı 

tarixi", 

M.Quluzadənin 

"Nizami 

Gəncəvi", 

Ə.Mirəhmədovun 

"M.F.Axundov", 

K.Məmmədovun 

"Əbdürrəhimbəy 

Haqverdiyev",  K.Talıbzadənin  "Abbas  Səhhət",  M.Arifin  "Cəfər  Cabbarlının 

yaradıcılıq  yolu",  Q.Qasımzadənin  "Azərbaycan  ədəbiyyatında  xalqlar  dostluğu", 

Ş.Qurbanovun  "Puşkin  və  Azərbaycan  poeziyası",  M.Əlioğlunun  "Cəlil 

Məmmədquluzadənin  dramaturgiyası"  kimi  monoqrafiyaları  nəşr  olundu.  1957-

1960-cı illərdə üçcildlik "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi", 1963-cü ildə "Azərbaycan 

sovet    ədəbiyyatı  tarixi    oçerkləri",      1967-ci    ildə  "Azərbaycan  sovet  ədəbiyyatı 

tarixi"  kimi  fundamental  əsərlər  çap  edildi.  "Kitabi-Dədə  Qorqud"  (1950), 

"Koroğlu"  dastanları  (1949),  beşcildlik  "Azərbaycan  nağılları"  (1960-1964), 

beşcildlik  "Azərbaycan  dastanları"  (1965-1977)  nəşr  olundu.  Böyük  Azərbaycan 

şair  və  nasirlərinin  əsərləri  oxuculara  çatdırıldı.  Nizaminin  və  Azərbaycan 

ədəbiyyatının digər klassiklərinin yaradıcılığı haqqında monoqrafik əsərlər yazıldı. 

---

132 

 

Respublika  Əlyazmaları  Fondunun  yaradılmasının  xüsusi  əhəmiyyəti  var 

idi. Qarşılıqlı ədəbi əlaqələrin öyrənilməsinə  böyük diqqət yetirilirdi.  Azərbaycan 

xalqının  və  ölkənin  başqa  xalqlarının  ədəbiyyatlarının  qarşılıqlı  əlaqələri  ilə 

oxucuları  tanış  etmək  üçün  mühüm  elmi  dəyəri  olan  bir  sıra  əsərlər  nəşr 

olunmuşdu.