TarġXĠ 1941-2002-ci illər yeddġ CĠlddə

MƏDƏNĠYYƏT QURUCULUĞU 

 

(1945-1960-ci illər) 

 

§1. TƏHSĠL 

 

Müharibədən  sonra  Azərbaycanın  xalq  maarifi  şəbəkəsinin  tədris-maddi 

bazasını  möhkəmləndirmək,  məktəbləri  pedaqoji  kadrlarla  təmin  etmək,  təlim  və 

tərbiyə  sistemini  yaxşılaşdırmaq,  tədrisin  səviyyəsini  yüksəltmək  üçün  əməli 

tədbirlər həyata keçirildi. 

1946-cı  ilin  avqustunda  Azərbaycan  müəllimlərinin  III  qurultayı  yeni 

dövrün tələblərinə uyğun xalq maarifinin vəzifələrini konkretləşdirdi.

1

 

Tədris-tərbiyə  müəssisələrinin  şəbəkəsi  tədriclə  genişlənir,  şagirdlərin  sayı 

artırdı.  1946-1970-ci  illərdə  respublikanın  şəhər  və  kəndlərində  dövlət  və 

kolxozların  vəsaiti  ilə  444  min  yerlik  169  ümumtəhsil  məktəbi  binası,  74  min 

yerlik məktəbəqədər uşaq müəssisəsi tikilib istifadəyə verildi. 

1950-1951-ci  dərs  ilində  respublikada  4233,  1970-1971-ci  dərs  ilində  isə 

artıq 5115 ümumtəhsil məktəbi vardı. Bu məktəblərdə 40-cı illərin sonlarında 660 

min, 60-cı illərin sonlarında isə 1444 minə qədər şagird təhsil alırdı.

2

 

Gənclərin  və  yaşlıların  istehsalatdan  ayrılmadan  təhsil  alması  üçün  1970-

1971-ci  dərs  ilində  772  ümumtəhsil  məktəbi  fəaliyyət  göstərirdi.  Bu  məktəblərdə 

60-cı illərin axırlarında 88 mindən çox istehsalatçı təhsilini artırırdı.

3

 

Ümumtəhsil məktəblərində 1970-ci ildə artıq 73,4 min müəllim gənc nəslin 

təlim-tərbiyəsi ilə məşğul olurdu.

4 

Respublikada məktəbəqədər və məktəbdənkənar 

uşaq  müəssisələri  şəbəkəsi  genişlənmişdi.  1970-ci  ildə  isə  artıq  111  min  uşağı 

əhatə  edən  1600  məktəbəqədər  uşaq  müəssisəsi  fəaliyyət  göstərirdi.

5

  172 

məktəbdənkənar  uşaq  müəssisəsi,  pioner  və  məktəblilər  sarayı,  gənc  texniklər, 

təbiət stansiyaları, park və idman məktəbləri vardı.

6

 

Respublika  və  Bakı  müəllimləri  təkmilləşdirmə  institutlarında  müəllim  

kadrları  elmi  və  metodik  cəhətdən öz  səviyyələrini yüksəldirdilər. 

Təlimin  məzmununa  dəyişikliklər  edildi.  1948-ci  ildən  başlayaraq  VIII-X 

siniflərdə ana dilinin tədrisinə həftədə bir saat əlavə vaxt ayrıldı. Xarici dillər üzrə 

saatların  miqdarı  artırıldı.  Ədəbiyyat  üzrə  proqramda  dəyişikliklər  aparıldı;  rus 

klassik  və  sovet  ədəbiyyatına,  SSRİ  xalqları  ədəbiyyatına,  xalq  demokratiyası 

ölkələrinin  ədəbiyyatına,  habelə  Qərbi  Avropa  ölkələri  ədəbiyyatının  böyük 

şəxsiyyətlərinə  müəyyən  yer  verildi.  Digər  fənlərə  dair  proqram  və  dərsliklər  də 

---

122 

 

əsaslı  surətdə  yenidən  tərtib  olundu.  1958-1959-cu  dərs  ilindən  orta  məktəblərdə 

"Azərbaycan  tarixi"  (40  saat)  "SSRİ  tarixi"  içərisində  tədris  olunmağa  başlandı. 

1960-cı ildən orta məktəblərin tədris planına "İctimaiyyət" fənni əlavə olundu. 

Respublikanın  milli  məktəblərində  rus  dili  və  ədəbiyyatının  tədrisinə  ciddi 

fikir verilir, rus dili müəllimlərinin hazırlanması genişləndirildi, II-X siniflərdə rus 

dili  və  ədəbiyyatının  tədrisinə  tədris  planlarında  həftədə  5-6  saat  ayrıldı. 

Müəllimlərə  kömək  məqsədilə  1947-ci  ildən "Rus dili qeyri-rus  məktəbində" adlı 

aylıq metodiki külliyyat nəşr olunmağa başlandı. 

1949-cu  ildən  ümumi  yeddiillik  təhsilə  keçid  başlandı.  50-ci  illərdə 

Azərbaycan xalq təhsili öz inkişafının yeni mərhələsinə daxil oldu, 1959-cu ildən 

icbari  səkkizillik  təhsil  tətbiq  olundu,  orta  məktəblərin  şəbəkəsi  genişləndi, 

şagirdlərin sayı artıb 1954-cü ildə müharibədən əvvəlki səviyyəni ötüb keçdi. Bakı, 

Gəncə,  Xankəndi  və  Naxçıvan  şəhərlərində  orta  məktəb  həcmində  ümumi  təhsil 

həyata  keçirildi.  1966-cı  ildən  orta  təhsil  -  ümumtəhsil  elan  olundu.  Ümumtəhsil 

məktəblərinin  yeni  forması  -  "İnternat  məktəb"in  meydana  çıxması  məktəb 

sisteminin həyatında mühüm hadisə oldu. 

Politexnik 

təlimə 

diqqət  artırıldı.  Məktəblərin  nəzdində  tədris 

emalatxanaları  yaratmağa  başladılar. Bu işdə  şəhərlərin, xüsusən, Bakı,  Sumqayıt 

və Gəncə şəhərlərinin sənaye müəssisələri, kənddə isə sovxoz MTS-lər mühüm rol 

oynadı.  Kənd  məktəblərinin  və  bəzi  şəhər  məktəblərinin  nəzdində  tədris-təcrübə 

sahələri  yaradıldı.  Kənd  məktəblərində  kolxoz  və    sovxozların  yanında  şagird 

istehsalat  briqadaları  təşkil  olundu.  Ümumtəhsil  məktəblərində  politexnik  təlimin 

inkişafı  məqsədilə  tədbirlər  həyata  keçirildi.

7

  1956-1958-ci  illərdə  Azərbaycanın 

70  şəhər  məktəbində  istehsalat  təlimi  tətbiq  olundu.

8

  Bunun  sayəsində  həmin 

illərdə 5 min şagird çilingər, tornaçı və digər kütləvi fəhlə ixtisaslarına yiyələndi.

9

 

Kənd  məktəblərində  Stavropol  diyarının  təcrübəsi  üzrə  şagird  istehsalat 

briqadaları yaradılırdı. VIII-X sinif şagirdləri kənd təsərrüfatı istehsalının əsasları 

və mexanikləşdirilməsi, müxtəlif kənd təsərrüfatı bitkilərinin yetişdirilməsi üsulları 

ilə tanış olur, əmək vərdişlərinə yiyələnirdilər.

10

 

Şagirdlərin  əməyə  hazırlanmasında  və  istehsalat  üzrə  ixtisaslarının 

artırılmasında  1958-ci  ilin  martında  Azərbaycan  SSR  Ali  Sovetinin  məktəbin 

həyatla  əlaqəsini  möhkəmləndirmək  haqqında  qəbul  etdiyi  qanun  mühüm  rol 

oynadı.  1959-cu  ilin  sentyabrından  Azərbaycanda  da  yeddiillik  məktəblər 

səkkizillik  məktəblərə,  onilliklər  isə  istehsalat  təlimli  onbirillik  orta  məktəblərə 

çevrildilər.  Təlim-tərbiyə  işi  sahəsində  də  yenidənqurma  başlandı,  şagirdlərdə 

müstəqil  işləmək  vərdişlərinin  inkişafına  daha  çox  diqqət  yetirildi.  Lakin  maddi 

baza  zəif  olduğundan  çox  vaxt  istehsalat  təlimi  dərsləri  boş  keçir,  lazımi  səmərə 

vermirdi.  Buna  görə  də  1966-cı  ildən  ümumi  orta  təhsilə  keçidlə  əlaqədar  yuxarı 

siniflərin  istehsalat  təlimi  dərsi  ləğv  edildi.  Bununla  əlaqədar  texniki-peşə 

---

123 

 

məktəblərinin sayı artırıldı. Əgər 1966-cı ildə respublikada 46 (1951-ci ildə 30 idi) 

texniki-peşə  məktəbi  vardısa,  1970-ci  ildə  onların  sayı  78-ə  çatmışdı.  Bu 

məktəblərdə 1970-ci ildə 40 min şagird müxtəlif peşələrə yiyələnmişdi.

11

 

Şagirdlər  arasında  müxtəlif  tərbiyəvi  tədbirlərin  həyata  keçirilməsində 

komsomol təşkilatları müəyyən kömək göstərirdilər. Pioner yaşlı bütün məktəblilər 

pioner dəstələrinə cəlb olunmuşdular. 

Müharibədən  sonrakı  illərdə  ali  təhsil  daha  da  inkişaf  etdi  -1945-ci  ildə 

Teatr İnstitutu (1968-ci ildən İncəsənət İnstitutu adlandı),

12

 1947-ci ildə V.İ.Lenin 

adına APİ-nin xarici dillər fakültəsi bazasında Xarici Dillər İnstitutu,

13

 1950-ci ildə 

Politexnik  İnstitutu  yaradıldı.

14

  Fəaliyyətini  1941-ci  ildə  dayandırmış  Xalq 

Təsərrüfatı İnstitutu 1951-ci ildə bərpa olundu. 1952-ci ildə Rus dili və Ədəbiyyatı 

İnstitutu  təşkil  edildi.  İnstitut  1959-cu  ildə  Xarici  Dillər  İnstitutuna  birləşdirildi. 

1945-46-cı  tədris  ilində  respublikada  17  ali  təhsil  müəssisəsi  olduğu  halda,  1950-

51-ci dərs ilində onların sayı 20-yə çatdı.

15 

1945-46-cı  dərs  ilində  S.M.Kirov  adına  ADU-nun  filologiya  fakültəsində 

jurnalistika  şöbəsi,  tarix  fakültəsində  isə  fəlsəfə  şöbəsi  təşkil  edildi.

16

  Sonra 

şərqşünaslıq  fakültəsi  yarandı.  1947-1948-ci  dərs  ilinin  əvvəlində  filologiya 

fakültəsinin  nəzdində  məntiq  və  psixologiya  şöbəsi  açıldı.  Universitet 

respublikanın ən iri təhsil mərkəzinə çevrildi, orada 1945-ci il iyulun 1-dən 1950-ci 

il iyulun 1-dək gündüz şöbələrində təhsil alan tələbələrin sayı 1212 nəfərdən 2565 

nəfərə çatdı, yəni iki dəfədən çox artdı.

17

 

1948-ci  il  sentyabrın  1-də  V.İ.Lenin  adına  APİ-nin  dil  və  ədəbiyyat 

fakültəsinin rus bölməsi bazasında rus dili və ədəbiyyatı fakültəsi yaradıldı. 1950-

ci  ildə  institutun  coğrafiya  fakültəsi  nəzdində  bədən  tərbiyəsi  və  idman  şöbəsi 

təşkil edildi.

18

 

Ali  məktəblərin  tədris-maddi  bazası  ildən-ilə  möhkəmlənir,  onların 

müharibə illərində hospital və başqa idarələr üçün verilmiş binaları, tələbə ümumi 

yataqxanaları  azad  edilirdi.  Tibb,  pedaqoji  və  politexnik  institutları  üçün  yeni 

binalar tikilirdi. 

Respublikanın  ali  təhsil  müəssisələrində  təhsil  alan  tələbələrin  sayı  1945-

1946-cı dərs ilindəki 19,6  min  nəfərdən 1950-1951-ci dərs ilində 28,6  min nəfərə 

çatmışdı.

19

  Tələbələrin  68,1%-ni  azərbaycanlılar  təşkil  edirdi.

20

  Bundan  başqa, 

yüzlərlə azərbaycanlı tələbə Sovet İttifaqının başqa şəhərlərində təhsil alırdı. 1950-

ci ildə təkcə Moskva və Leninqradın ali məktəblərində 800-dən artıq azərbaycanlı 

oğlan və qız təhsil alırdı.

21

 

Ali təhsilli mütəxəssislər hazırlamaq işini yaxşılaşdırmaq məqsədilə bəzi ali 

məktəblər  yenidən  təşkil  olunurdu.  Tələbələr  arasında  təhsilə  qədər  bilavasitə 

maddi istehsal sahəsində məşğul olanların da sayı artırdı. 1970-1971-ci dərs ilində 

ali  məktəblərdə  istehsalatdan  ayrılmadan  53  min  tələbə  təhsil  alırdı.  Professor-

---

124 

 

müəllimlərin sayı 1950-ci ildəki 2000 nəfərdən, 1970-ci ildə 5000 nəfərə çatmışdı. 

1970-ci ildə tələbələrin təlim-tərbiyəsi ilə 500-dən çox akademik, professor, 1140-

dan çox dosent məşğul olurdu.

22

 

1969-cu  ildən  ali  məktəblərin  yanında  fəhlə,  kolxozçu  və  ordudan  tərxis 

edilənlər üçün hazırlıq şöbələri təşkil olunmuşdu. 

Orta ixtisas təhsilli müəssisələrin də sayı artmışdı. Sənaye, tikinti, nəqliyyat 

və  kənd  təsərrüfatı  üçün  mütəxəssislər  hazırlanmasına  xüsusi  diqqət  yetirilirdi. 

1970-1971-ci  dərs  ilində  respublikada  71-ə  qədər  tələbənin  təhsil  aldığı  79  orta 

ixtisas məktəbi fəaliyyət göstərirdi.

23

 

Təhsilin inkişafı əhalinin mədəni səviyyəsinin yüksəlməsinə səbəb olmuşdu. 

1959-cu ildə  yaşı 10-dan  yuxarı olan hər  1000

 

nəfərdən 400-nün, 1970-ci ildə isə 

471-nin  ali  və  orta  təhsili  vardı.

24 

Xalq  təsərrüfatında  ali  və  orta  ixtisas  təhsilli 

mütəxəssislərin sayı 274 minə çatmışdı.

25