TarġXĠ 1941-2002-ci illər yeddġ CĠlddə
§2. MÜSTƏQĠL DÖVLƏT QURUCULUĞUNA MANEƏLƏR
Yüklə 27,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§4. ƏDƏBĠYYAT
Azərbaycan ədəbiyyatı müharibədən sonrakı dövrdə də ictimai-siyasi həyatla sıx əlaqədə inkişaf edirdi. Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının bilavasitə ədəbi prosesə fəal müdaxiləsi gücləndi. Təşkilatın qurultay və plenumlarında, xüsusi müşavirələrində nəsr, poeziya və dramaturgiyanın yaradıcılıq problemlərinə həsr olunmuş müzakirələr keçirilirdi. Poeziya, xüsusilə siyasi lirika fəal mövqe qazanmışdı. S.Vurğun, S.Rüstəm, R.Rza, M.Rahim, O.Sarıvəlli, M.Dilbazi, Ə.Cəmil, N.Rəfibəyli və başqaları müasirlərinin daxili aləmini əks etdirən lirik və epik əsərlər yazdılar. S.Vurğunun "Muğan" və "Zəncinin arzuları", R.Rzanın "Lenin", M.Rahimin "Leninqrad göylərində", S.Rüstəmin "Qafurun qəlbi" kimi poemaları yazıldı. Azərbaycan romanının da mövzu dairəsi genişləndi, müasir həyata və tarixi keçmişə həsr edilmiş yeni əsərlər oxuculara çatdırıldı. Müharibə zamanı Sevastopol şəhəri müdafiəsinin iştirakçısı olan Ə.Əbülhəsən qələbədən sonra "Müharibə" romanının birinci hissəsini çap etdirdi. S.Rəhimov müharibə ərəfəsində başladığı "Saçlı" romanını bitirdi. M.Hüseynin "Abşeron", M.Süleymanovun "Yerin sirri", Mir Cəlalın "Yaşıdlarım", Ə.Vəliyevin "Gülşən" əsərləri nəşr edildi. Xalq tarixinin mühüm səhifələrinə, azadlıq uğrunda mübarizə mövzusuna maraq gücləndi. M.S.Ordubadinin "Dumanlı Təbriz" epopeyasının son hissəsi çap olundu, "Qılınc və qələm" oxuculara təqdim edildi. M.Hüseyn "Komissar" povestini tamamladı, S.Rəhman isə "Nina" romanını yazdı. Dramaturgiya sahəsində də müasirliyə maraq gücləndi. İ.Əfəndiyevin "Bahar suları", İ.Qasımovun "Xəzər üzərində şəfəq" C.Məcnunbəyovun "Böyük məhəbbət", S.Rəhmanın "Aydınlıq"' Ə.Məmmədxanlının "Şərqin səhəri" əsərləri oxucularda böyük maraq oyatdı. Müharibədən sonrakı ilk illərdə Azərbaycan ədəbiyyatı əsasən uğurla inkişaf etmiş, nəsrdə, poeziyada və dramaturgiyada əhəmiyyətli əsərlər yaradılmışdı. Bununla belə həmin illərdə dəbdə olan konfliktsizlik "nəzəriyyəsi" sənətin inkişafına, onun həyatla əlaqəsinin möhkəmlənməsinə ciddi əngəl törətmiş,
133
bir sıra istedadlı sənətkarları ziddiyyətlərin mahiyyətinə nüfuz etməkdən, nöqsanları üzə çıxarmaq təşəbbüslərindən uzaqlaşdırmışdı. 1947-ci ildə böyük Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin anadan olmasının 800 illiyi İttifaqın mədəni mərkəzlərində təntənə ilə qeyd olundu. Yubiley münasibətilə 1946-cı ildə Gəncədə böyük şairin məqbərə-abidəsi açıldı. SSRİ Yazıçılar İttifaqı ilə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının dahi şairin yubileyinə həsr edilmiş təntənəli plenumu keçirildi. 48
olundu. Azorbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin Fərmanı ilə birinci olaraq S.Vurğuna "Xalq şairi" adı verildi. 50-ci illərdə respublikamızın mədəni həyatında mühüm hadisələrdən biri böyük Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzulinin vəfatının 400 illiyinin (1958-ci il) qeyd edilməsi oldu. Bakıda şairin yubiley tədbirlərində bütün respublikaların nümayəndələri, həmçinin İran, Türkiyə, Əfqanıstan, İraq və başqa ölkələrdən gəlmiş xarici qonaqlar iştirak etdilər. Dekabrın 9-da Moskvada, İttifaqlar Evində şairə həsr olunmuş gecə keçirildi. Füzulinin 400 illiyi Sovet İttifaqında xalqların klassik mədəni irsinin məhəbbətlə qorunmasının və təbliğ edilməsinin parlaq nümayişinə çevrildi. 1968-ci ildə Molla Ponah Vaqifin 250 illik yubileyi geniş qeyd olundu. 1962-ci ildən başlayaraq hər ilin may ayında M.Ə.Sabir poeziyası günləri keçirilməsi ənənəsi yarandı. 50-ci illərdə zəngin həyat materialına və sənətin tarixi təcrübəsinə arxalanan yazıçılar yeni ədəbi nailiyyətlər qazandılar. S.Vurğunun "Aygün" poemasında əməyin qüdrəti və şəxsiyyətin fərdi duyğuları bədii təhlil predmetinə çevrilir. Bu illərdə epik təsvirlərə xüsusi maraq göstərən Azərbaycan nəsri S.Rəhmanın "Böyük günlər", M.Cəlalın "Yolumuz hayanadır", Ə. Sadığın "Mingəçevir", Ə.Vəliyevin "Çiçəkli", M.Hüseynin "Səhər", İ.Qasımov və H.Seyidbəylinin "Uzaq sahillərdə", S Rəhimovun "Ağbulaq dağlarında" romanları ilə zənginləşdi. Əlbəttə, bu əsərlərdə müəllifləri məşğul edən problemlər eyni dərəcədə ictimai əhəmiyyətə malik olmadığı kimi, onların bir qismi sənətkarlıq baxımından da zəif idi. Stalinin vəfatından sonra cəmiyyətdə baş vermiş ictimai prosesləri dərindən öyrənib, onları yüksək qiymətləndirən bir çox yazıçılar yeni, aktual əsərlərlə çıxış etdilər. M.İbrahimovun "Böyük dayaq", İ.Şıxlının "Ayrılan yollar", İ.Hüseynovun "Yanar ürək", B.Bayramovun "Yarpaqlar", İ.Əfəndiyevin "Söyüdlü arx", Ə.Əbülhəsənin "Tamaşa qarının nəvələri", H.Seyidbəylinin "Telefonçu qız" əsərlərində, şairlərin poema və silsilə şeirlərində, habelə Ə.Məmmədxanlının "Şirvan gözəli" komediyasında yadda qalan bədii obrazlar yaradıldı. Bu əsərlərin
134
əksəriyyətində nöqsanlara, cəmiyyətin inkişafına maneə olan əngəllərə, məişətdə və psixologiyada özünü göstərən əyintilərə, meşşanlığa qarşı kəskin tənqidi münasibət vardı. Azərbaycan dramaturgiyası müasirliyə dönüşü daha da gücləndirməklə, bədii kamillik kəsb etdi. Ə.Məmmədxanlının "Od içində", İ.Əfəndiyevin "Atayevlər ailəsi", R.Rzanın "Qardaşlar", İ.Qasımov və H.Seyidbəylinin "Dəniz cəsurları sevir", İ.Səfərlinin "Göz həkimi" əsərlərində bir sıra bitkin ədəbi surətlər yaradıldı. Əldə edilmiş müvəffəqiyyətlərə baxmayaraq, dramaturgiya yaradıcılığı pyeslərin məzmununa, həm də bədii formasına görə açıq-aydın geri qalırdı. Müharibədən sonra SSRİ və dünya xalqları ədəbiyyatlarının ən gözəl nümunələrinin Azərbaycan dilinə tərcüməsi dövlət əhəmiyyəti kəsb edən mədəni tədbirlərdən idi. Klassik və müasir Azərbaycan sənətkarlarının ədəbi irsinin rus dilinə tərcüməsi də genişləndi. 50-ci illərdən başlayaraq, qarşılıqlı tərcümə dövlət əhəmiyyətinə malik
vüsət aldı.
Azərbaycan oxucuları A.Radişşev, N.S.Dobrolyubov, İ.A.Qonçarov, V.Latsis, İ.Çavçavadze, A.İ.Gertsen, M.Saltıkov- Şedrin, K.Fedin, A.Tvardovski, A.Tolstoy, O.Balzak, C.London, D.Fenimor-Kuper və başqa sənətkarların əsərlərini öz dillərində oxumaq imkanı qazandılar. 60-cı illərdə "Yeni nəsr" ədəbi məktəbi meydana gəldi. Bu məktəb yeni estetik və siyasi qayəsi, əxlaqi problematikası ilə fərqlənirdi. Onun qəhrəmanları əvvəlki stereotip qəhrəmanlara oxşamayan, mühitində yad görünən "qəribə adamlar" idi. Cəmiyyətdəki dərin barışmaz ziddiyyətləri, insan hüquqlarının tapdalanmasını, qanunsuzluğun baş alıb getməsini, bəşəri və milli dəyərlərin deformasiyasını, saxtakarlığı və başqa eybəcərlikləri mövcud idarəçilik sisteminin labüd nəticəsi kimi təqdim edən əsərlər yaranmışdı. Cəmiyyətdə, ailədə, nəsillər arasında olan ziddiyyətlərin müxtəlif aşkarlıq formaları və əsas səbəbləri S.Rəhmanın "Yalan", İ.Hüseynovun "Yanar ürək", "Doğma və yad adamlar", Anarın "Molla Nəsrəddin-66", Elçinin "Ağ dəvə", "Sos" əsərlərində, Ə.Əylisli, S.Əhmədov, Rüstəm və Maqsud İbrahimbəyovların roman və povestlərində məharətlə açıqlanırdı. Getdikcə açıq-aşkar dərinləşən ictimai-sosial ədalətsizliyin tənqidi üçün yaradıcı ziyalılar rəmzlərdən, alleqoriyalardan, eyhamlardan, başqa xalqların və tarixi dövrlərin mövzularından geniş istifadə edirdilər. Rəsul Rzanın rənglər silsiləsi bu baxımdan çox səciyyəvi idi. Xəlil Rza təqiblərə məruz qalsa da, sözünü cəsarətlə və açıq deyirdi. Xalqın zəngin qaynaqları olan mənəvi aləmi öz poetik əksini Rəsul Rzanın, Osman Sarıvəllinin, Bəxtiyar Vahabzadənin, Mirvarid Dilbazinin, Əhməd Cəmilin, Nəbi Xəzrinin, Hüseyn Arifin, Əliağa Kürçaylı, İslam Səfərli, Qasım Qasımzadənin və başqalarının əsərlərində ustalıqla tapmışdı. Vahidin qəzəlləri geniş yayılmışdı. 135
Milli şüurun oyanmasında Cənub mövzusunda əsərlərin xüsusi əhəmiyyəti vardı. Süleyman Rüstəmin Cənub mövzusunda yazdığı silsilə şeirlər böyük poetik və siyasi təsir gücünə malik idi. M.İbrahimovun "Gələcək gün", "Pərvanə", P.Makulunun "Səttarxan" romanları maraqla qarşılanmışdı. Balaş Azəroğlunun, Əli Tudənin, Söhrab Tahirin, Mədinə Gülgünün, Həkimə Büllurinin əsərlərində parçalanmış vətən, ayrılıq, həsrət mövzuları əsas yer tuturdu. Xaricdə yaşayan azərbaycanlı yazıçıların yaradıcılığı da Azərbaycan ədəbiyyatının zənginləşməsinə töhfə idi. Ümbülbanu Mirzə (Banin) 1945-ci ildə Parisdə çap olunmuş "Qafqaz günləri" romanı ilə istedadlı yazıçı kimi tanınmışdı. Onun sonrakı illərdə nəşr olunmuş "Paris günləri", "Sonra", "Yad Fransa", "Son ümidin harayı" və s. əsərləri də maraqla qarşılanmışdı.
Yüklə 27,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|