TarġXĠ 1941-2002-ci illər yeddġ CĠlddə
§1. AZƏRBAYCAN RESPUBLĠKASININ iqtisadi ĠNKĠġAF
Yüklə 27,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§3. ƏHALĠNĠN RĠFAHI VƏ MƏĠġƏTĠ
Respublikanın iqtisadi yüksəlişi xalqın rifahının yaxşılaşmasına şərait yaratmışdı. Fəhlə və qulluqçuların orta aylıq əmək haqqı 70-ci illərdə 1,4 dəfə, 80- ci illərdə 1,3 dəfə, kolxozçuların orta aylıq əmək haqqı isə müvafiq surətdə 2 və 1,5 dəfə artmışdı. 88 İctimai istehlak fondlarından əhaliyə verilən ödənc və güzəştlərin məbləği 1970-1990-cı illərdə üç dəfə çoxalmışdı. 89
Qocalara, əlillərə, əmək qabiliyyətini müvəqqəti itirənlərə, əmək və müharibə veteranlarına, başçısını itirmiş uşaqlı ailələrə, tək analara maddi yardım artırdı. Qocalığa və əlilliyə görə dövlətdən pensiya alanların sayı 1970-ci ildə 643 mindən 1989-cu ildə 987 minə çatmışdı. 1989-cu ilin əvvəlində 114,4 min çoxuşaqlı anaya hər ay dövlətdən yardım ayrılırdı. 90
SSRİ Nazirlər Sovetinin "Hamiləlik, doğum və xəstə uşağa xidmət üçün müavinət təminatının yaxşılaşdırılması haqqında" (1973-cü il 26 iyun) qərarına əsasən qadınlara hamiləliyə və doğuma görə iş stajından asılı olmayaraq əmək haqqının 100 faiz ödənilməsinə, "Aztəminatlı uşaqlı ailələrə maddi köməyin daha da yaxşılaşdırılması haqqında" 1974-cü il 12 sentyabr tarixli qərarına əsasən 1974- cü il noyabrın 1-dək ümumi gəliri ailənin hər üzvü hesabından ayda 50 manatdan az olan ailələrə 8 yaşa qədər uşaqların hər birinə 12 manat müavinət verilməsinə başlandı. 1990-cı ildən aztəminatlı ailələrə uşaqlar 12 yaşına çatanadək belə yardım göstərilməyə başlandı. 91
Sov.İKP və SSRİ Nazirlər Sovetinin "Uşaqlı ailələrə dövlət yardımını gücləndirmək tədbirləri haqqında" 1981-ci il 31 mart tarixli qərarı ilə ümumi iş stajı bir ildən az olmadan, habelə istehsalatdan ayrılmadan təhsil alan qadınlara uşağın bir yaşına çatanadək ona xidmət etmək üçün əmək haqqının müəyyən hissəsi ödənilməklə bir il müddətinə məzuniyyət verilməyə başlanmış, adambaşına ayda 60 manatdan yuxarı gəlir düşməyən ailələr uşaqların məktəbəqədər uşaq müəssisələrində və internat məktəblərində saxlanılması üçün haqq verməkdən azad edilmişdir. Həmin qərara əsasən 1981-ci ilin dekabr ayından tək analara verilən dövlət müavinətinin minimum səviyyəsi hər bir uşağa ayda 20 manata qaldırıldı. 1987-ci ildən xəstə uşağa qulluq edilməsinə görə haqqı ödənilən vaxtın müddəti 14 günədək uzadılmışdı. 92
Milli münasibətlərin gərginləşməsi ilə əlaqədar olaraq yurd- yuvasından didərgin düşmüş insanlara da yardım göstərilirdi. Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin 1989-cu il 4 oktyabr və 4 aprel 1990-cı il tarixli qərarları ilə əvvəlki yaşayış və iş yerini tərk etməyə məcbur olmuş azərbaycanlılara birdəfəlik 167
müavinətlər verildi. SSRİ Nazirlər Sovetinin 1990-cı 8 avqust il qərarı ilə Azərbaycan SSR-ə gəlmiş, daimi yaşayış yerlərini tərk etməyə məcbur edilmiş didərginlərə kömək proqramı təsdiq olundu. Onlara kömək etmək üçün 1990-cı ildə 150 min manat, 1991-ci ildə isə 100 min manat kredit ayrıldı. 93
1990-cı ilin may və oktyabr aylarından başlayaraq müharibə əlillərinə, müharibə iştirakçılarına, beynəlmiləlçi döyüşçülərə, həlak olmuş hərbi qulluqçuların ailələrinə əlavə güzəştlər verildi. Beləliklə, 70-80-ci illərdə əhaliyə verilən pensiyaların həcmi 4,4 dəfə, müavinətlərin həcmi isə 3,3 dəfə çoxalmışdı. 94
Bununla belə, xüsusən 80-ci illərin ikinci yarısında manatın alıcılıq qabiliyyətinin 37 faiz aşağı düşməsi əhalinin real gəlirlərinin artım sürətinin azalmasına səbəb olmuşdu. Əgər 70-ci illərdə real gəlir 42 faiz artmışdısa, 80-ci illərdə bu, 16 faizdən çox deyildi. 95 Əhalinin istehlak tələbləri ilə təklif arasında uyğunsuzluq mövcud idi. Əhalinin ərzaq və qeyri-ərzaq mallarına olan tələbatı tam ödənilmirdi. 80-ci illərin ikinci yarısından başlayaraq, bu sahədə vəziyyət daha da gərginləşmişdi. Əhalinin alıcılıq qabiliyyətinin artması, istehlak malları istehsalının, ticarət və ictimai iaşə xidmətlərinin nisbətən inkişaf etməsi respublikada mal dövriyyəsinin çoxalmasına səbəb olmuşdu. Respublikada dövlət və kooperativ ticarətində ictimai iaşə daxil olmaqla pərakəndə mal dövriyyəsi 70-ci illərdə 1,8 dəfə, 80-ci illərdə isə 1,5 dəfə çoxalmışdı. 96 Qeyri-ərzaq mallarının satışı daha sürətlə artmış, onun həcmi pərakəndə mal dövriyyəsində 1970-ci ildəki 48 faizə qarşı 1990-cı ildə 60 faiz olmuşdu. 1990-cı ildə respublikada hər 100 ailədən 81-də radioqəbuledici, 102 televizor, 83 soyuducu, 51 paltaryuyan maşın, 34 tozsoran, 60 tikiş maşını, 10 minik avtomobili vardı. 98
1990-cı ildə respublikada 21 min və ya 1970-ci ildəkindən 5,4 mindən çox pərakəndə ticarət müəssisəsi var idi. Ticarət xidməti sistemi nisbətən təkmilləşmiş, ixtisaslaşdırılmış özünəxidmət mağazalarının sayı artmışdı. Kulinariya və yarımfabrikat mağazaları, fabrik-mətbəx müəssisələri yaradılmışdı. 1990-cı ildə respublikada 12 min (1970-ci ildəkindən 5,8 min ədəd çox) ictimai iaşə müəssisəsi fəaliyyət göstərirdi. Lakin əhalinin ərzaq və qeyri-ərzaq mallarına olan tələbatı tam ödənilmirdi. Ət, balıq, kürü, süd, meyvə, hətta üzüm, tərəvəz üzrə istehlak səviyyəsi müəyyən edilmiş normalara qalxmırdı. 80-ci illərin əvvəllərində respublikanın şəhərlərində ət, yağ, axırlarında isə səkər talonlarla verilməyə başlanmışdı. Bazar durmadan bahalaşır, inflyasiya, qıtlıq artırdı. 100
70-80-ci illərdə qeyri-ərzaq mallarının qiymətləri dəfələrlə qaldırılmışdı. Qızılın, digər qiymətli metalların və daş-qaşın qiymətləri 15 dəfə və daha çox artmışdı. 1990-cı ilin yanvarında bu malların qiyməti yenidən 50 faiz artmışdı. 101 Həmin ilin sonunda qızılın və xalçanın qiyməti 168
yenidən bahalandı. Tələbatı olmayan, dəbdən düşmüş malların qiymətlərinin tez- tez aşağı salınması isə əhalinin güzəranına elə bir əsaslı təsir göstərmirdi. Əhalinin daha çox ehtiyacı olan mallar getdikcə azalır, bəzən də yoxa çıxırdı. Möhtəkirlik artırdı. Mağazalarda malların böyük əksəriyyəti açıq-aşkar artıq qiymətə satılırdı. 102
artmışdı. Bakıda, Sumqayıtda, Gəncədə, Naxçıvanda, Mingəçevirdə, Əli Bayramlıda, Daşkəsəndə yeni mikrorayon və qəsəbələr salınmış, çoxmərtəbəli yaşayış binaları tikilmiş, kənd yaşayış məntəqələri yenidən qurulub şəhərtipli qəsəbəyə çevrilmişdi. Həmin illərdə respublikada ümumi sahəsi 35 mln kv.m, o cümlədən kənd yerlərində 16 mln kv.m olan mənzillər tikilmişdi. Üç milyona qədər adamın mənzil şəraiti yaxşılaşdırılmışdı. 103 Bakıda yeni mikrorayonlar - Əhmədli, Günəşli, Yeni Serebrovski (indiki Qaraçuxur), Badamdar yaşayış massivləri salınmışdı. Paytaxtın abadlaşdırılmasında və tikintisində Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti Sədrinin müavini Ə.C.Ləmbəranskinin böyük xidməti olmuşdu. Dənizkənarı park yenidən qurulmuş, ərazisində "Bakı Venetsiyası" adlanan uşaq şəhərciyi, şəhərin mərkəzi hissəsində Fəvvarələr meydanı yaradılmışdı. 70-ci illərdə Bakı Dəniz vağzalı, Respublika Sarayı (o zaman Lenin adına saray), "Moskva", "İnturist", "Abşeron" mehmanxanaları, Respublika velotreki tikildi, Azadlıq (o zaman Lenin adına) meydanının memarlıq ansamblı yaradıldı. 80-ci illərdə "Gülüstan sarayı", yeni zoopark, örtülü idman kompleksləri tikildi. Dövlət Filarmoniyasının binası əsaslı təmir olunur. 104 Bakıda yaşıllıqların sahəsi 10 min ha-ya, Gəncədə 2,3 min hektara, Sumqayıtda 700 hektara çatdırılmışdı. Respublikanın kəndləri abadlaşdırılırdı. 80-ci illərin sonlarında respublikada 65 şəhər, 122 şəhərtipli qəsəbə vardı. 105
Şəhərin içməli su ilə təchizinin yaxşılaşmasında 70-ci illərdə Kür su
kəmərinin çəkilib istifadəyə verilməsi mühüm rol oynadı. Şəhərə su verilməsi sutkada 3,5 kub.m çoxaldı. 106
şəhər təsərrüfatının daha da inkişaf etdirilməsi haqqında" Sov.İKP və SSRİ Nazirlər Sovetinin 1985-ci il dekabr qərarı müəyyən rol oynadı. 1987-ci ildə "Böyük kanalizasiya"nın birinci, 1990-cı ildə isə ikinci növbəsi istifadəyə verilmişdi. 107
Azərbaycan KP MK-nın 1988-ci il 25 may qərarına əsasən bağçılıq kooperativlərinin yaradılmasına icazə verildi. Yeni bağ sahələri paylandı. Bağ tikintisi və təmiri ilə məşğul olan kooperativlər yaradıldı. 108
Bütün bunlarla yanaşı, respublikada sosial quruculuq sahəsində çoxlu qüsur vardı. Mənzil problemi hələ də kəskin olaraq qalırdı. Mənzil tikintisi üzrə planlar yerinə yetirilmirdi. Tikintinin
169
keyfiyyəti aşağı idi. Mənzillərin əsaslı təmiri sahəsində ciddi nöqsanlar mövcud idi. 80-ci illərin sonunda təkcə Bakıda 75 mindən çox, Gəncədə 11 min ailə mənzil növbəsində dayanmışdı. 109 Mənzil qanunvericiliyi, pasport rejimi kobud şəkildə pozulur, çox vaxt boşalmış mənzillər qanunsuz yollarla ələ keçirilirdi. 110
Respublikanın 65 şəhəri su kəməri, 34 şəhəri kanalizasiya sistemi ilə təchiz edilmişdi. Kənd yerlərində kommunal obyektlər, hamam, mərkəzləşdirilmiş su, kanalizasiya sistemləri quraşdırılması işi ləng gedirdi. Şəhərin 3, kəndlərin 89 faizində su kəməri yox idi. 111
70-ci illərdə Əli Bayramlı-Astara, Yevlax-Şəki, Dəvəçi-Xaçmaz, Yevlax- Xankəndi-Gorus-Naxçıvan, 80-ci illərdə Naxçıvan-Culfa-Ordubad, Qazıməmməd- Qazax qaz kəmərləri çəkildi. 1990-cı ilin sonunda respublikanın 65 şəhər və 89 qəsəbəsində yanacaq qazından istifadə edilirdi. Lakin hər beş kənddən biri, şəhər tipli qəsəbələrin 27 faizi hələ də qazla təmin edilməmişdi. 112 Əhaliyə məişət xidmətlərini yaxşılaşdırmaq sahəsində də müəyyən işlər görülmüşdü. 1970-1990-cı illərdə məişət xidməti müəssisələrinin sayı 6,4-dan 11,5 minə çatdırılmış, xidmətlərin həcmi 18,3 dəfə artmışdı. Xidmətlərin yeni formaları tətbiq olunurdu. 113 Lakin adambaşına məişət xidmətinin həcmi İttifaqın orta göstəricilərindən iki dəfə aşağı idi. 114
Kənd yerlərində də məişət xidməti daha pis təşkil edilmişdi. 207 kolxoz və sovxozda heç bir xidmət obyekti yox idi, onların cəmi 165-də əhaliyə səyyar məişət xidmətləri göstərilirdi. Kənd sovetlərinin cəmi 73 faizində məişət xidməti obyektləri vardı. Xidmətin keyfiyyəti aşağı idi. 115 70-80-ci illərdə respublikanın şəhər və kəndlərində telefon şəbəkəsi xeyli inkişaf etmiş, telefon aparatlarının sayı 1990-cı ildə 649 minə çatmışdı, yəni dörd dəfə artmışdı. 116 Şəhərlərarası telefon rabitəsi genişlənirdi. Lakin hələ minlərlə ailə telefon növbəsində dayanmışdı. 1970-ci ildə Moskva-Bakı rəngli teleötürücü xətt, 70-80-ci illərdə onlarla başqa radiorele xətləri çəkilmişdi. 1989-cu ildə Xankəndində televiziya studiyası istifadəyə verilmişdi. 1990-cı ildə respublikada 150-yə qədər teleötürücü stansiya vardı, 26 peyk-əlaqə stansiyasından istifadə edilirdi. Respublika əhalisinin 95 faizinin respublika televiziyasının verilişlərinə baxmaq imkanı vardı. 117
tədbirlər həyata keçirilmişdi. Əhaliyə ambulatoriya-poliklinika yardımı göstərən müəssisələr 1075-dən 1826-ya, qadın məsləhətxanaları, uşaq məsləhətxana və poliklinikalarının sayı 313-dən 1034-ə, həkimlərin sayı 13 min nəfərdən 27,5 min nəfərə, orta tibb işçilərinin sayı 25 min nəfərdən 68 min nəfərə çatdırılmışdı. 1990- cı ildə respublikada 70,9 min çarpayısı olan 731 xəstəxana fəaliyyət göstərirdi. 118
Bakı şəhərində yeni tibb texnikası ilə təchiz edilmiş diaqnostika mərkəzi, kardioloji mərkəz, respublika uşaq sağlamlıq kompleksi, çoxlu xəstəxana və poliklinika, ambulatoriyalar tikilmişdi. Lakin əhaliyə səhiyyə xidməti sahəsində 170
müvəffəqiyyətlərlə yanaşı, stasionarların düzgün yerləşdirilməməsi, tibb avadanlıqlarının, dərmanların çatışmaması, xəstəxana və poliklinikalarda xidmət səviyyəsinin aşağı olması, bir çox tibb işçiləri tərəfindən səhiyyə etikasının kobud surətdə pozulması kimi qüsurlar da çox idi. 2239 yaşayış məntəqəsində ilk tibbi yardım xidməti təşkil edilməmişdi. 119
və kompleksi vardı. 70-ci illərdə respublikada turist-ekskursiya təşkilatları xeyli inkişaf etdi, onlarla turist bazası, kompleksi, mehmanxanası istifadəyə verildi. 70-80-ci illərdə idman kollektivlərinin və idmançıların sayı xeyli artmışdı. 1990-cı ildə respublikada 66 iri stadion, 1299 idman zalı, 31 üzgüçülük hovuzu, 2500 futbol, 5800-dən çox voleybol, basketbol və tennis meydançası vardı. Bütün bölgələrdə şahmat idman
məktəbləri fəaliyyət göstərirdi. 8020 bədən tərbiyəsi kollektivi vardı. 2,3 milyon nəfər idmanla ardıcıl məşğul olurdu. Hər il "Əməyə və müdafiəyə hazıram!" kompleksi üzrə 600-700 nəfər idman nişançısı hazırlanırdı. 120
yarışlarda həndbolçu R.Şabanova, şahmatçılar E.Məhərrəmov, E.Əliyeva, A.Sofiyeva yüksək göstəricilərə nail oldular. Sənaye, kənd təsərrüfatı, nəqliyyat və tikinti texnologiyalarına, təhlükəsizlik texnologiyalarına ciddi əməl edilməməsi, təmizləyici qurğulardan kifayət qədər səmərəli istifadə olunmaması respublikada ekoloji mühitin gündən-günə pozulmasına səbəb olurdu. Bakı və Sumqayıt şəhərləri və onların ətrafında ekoloji mühit daha çox çirklənmişdi. Təkcə Bakıda il ərzində hər kv.m-ə 800-900 ton zərərli maddələr tökülürdü. Çirkabların 54 faizi təmizlənməmiş halda dənizə axıdılırdı. Ermənistan və Gürcüstandan Azərbaycana gələn çaylar zərərli maddələrlə çirkləndirilirdi. Hərbi obyektlər ətraf mühitin ekoloji vəziyyətini daha da ağırlaşdırırdı. 70-80-ci illərdə əhalinin sayı 5 milyon nəfərdən 7,1 milyon nəfərə çatmışdı. Hər min nəfərə görə təbii artım 22,5 faizdən 20 faizə, doğulanların sayı 29 faizdən 26,1 faizə, ölənlərin sayı isə 6,7 faizdən 6,1 faizə enmişdi. Əhalinin ümumi sayında şəhər əhalisinin miqdarı 50 faizdən 53,8 faizə qalxmışdı, 121
90-cı illərin əvvəllərində respublikada yaşı 100 və ondan yuxarı olan adamların sayı 2500-dən çox idi. Əhalinin milli tərkibində dəyişikliklər baş vermişdi. 1989-cu il siyahıyaalınmasına görə Azərbaycanda yaşayan 7 milyondan çox əhalinin 6 milyona qədərini azərbaycanlılar, 392,3 min nəfərini ruslar, 390,5 min nəfərini ermənilər, 171,4 min nəfərini ləzgilər, 44,1 min nəfərini avarlar, 13,3 min nəfərini saxurlar, 30,8 min nəfərini yəhudilər, 21,2 min nəfərini talışlar, 14,2 min nəfərini kürdlər, 6 min nəfərini udinlər təşkil edirdi. Ümumiyyətlə, respublikada 82 xalqın nümayəndəsi məskunlaşmışdı. 123
171
Əhalinin sosial-sinfi strukturu da yeniləşmişdi. 1970-ci ildə əhalinin 50,3 faizini fəhlə və qulluqçular, 21,9 faizini isə kolxozçular təşkil edirdisə, 1989-cu ildə bu göstəricilər müvafiq surətdə 86,8 və 12,7 faiz olmuşdu. 124 1990-cı ildə respublikada 1387 min və ya 1970-ci ildəkindən 1,6 dəfə çox fəhlə, 334 min və ya 1,2 dəfə çox kolxozçu, 713 min və ya 1,7 dəfə çox qulluqçu vardı. 2,8 milyon insan xalq təsərrüfatında məşğul idi. Onlardan 77,9 faizi dövlət, 14,2 faizi kooperativ, 7,9 faizi isə özəl sektorda işləyirdi. 125 Bununla belə əmək qabiliyyətli əhalinin xeyli hissəsi işsiz idi. Kənd rayonlarında sənayenin zəif inkişaf etdiyi zonalarda işsizlik daha çox idi. 80-ci illərin sonunda Ermənistandan azərbaycanlıların və Özbəkistandan Məhsəti türklərinin qovulub Azərbaycana pənah gətirməsi ilə əlaqədar işsizlərin sayı yarım milyonu ötüb keçmişdi. İşsizlərin 60 faizini gənclər, 60 faizini kənd əhalisi təşkil edirdi. 126
İşsizlik üzündən gənclərin bir hissəsi respublikanı tərk edir, qazanc dalınca gedirdi. Şəxsi yardımçı təsərrüfatlara lazımi şərait yaradılmırdı. Beləliklə, 70-80-ci illərdə respublika əhalisinin sosial-siyasi, milli strukturunda, məişətində, rifahında mühüm dəyişikliklər baş vermişdi, gəlirlər, alıcılıq qabiliyyəti, ticarət, ictimai iaşə, tibb, rabitə, məişət xidmətlərinin səviyyəsi yüksəlmiş, yaşayış məntəqələrinin su, qaz, kanalizasiya sistemləri ilə təchizi yaxşılaşmışdı. Bütün bunlarla yanaşı, əhalinin istehlak tələbləri lazımınca ödənilmirdi, xidmətlərin səviyyəsi xüsusən kənd yerlərində hələ aşağı idi. Ekoloji mühit çirklənirdi. Əhalinin nominal sayı artsa da, illik artım sürəti azalırdı.
Yüklə 27,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|