TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

Ġctimai  münasibətlər  və  əlaqələr.  Orta  tunc  dövrü  cəmiyyətdə  ictimai 

bərabərsizliyin 

güclənməsi  zamanıdır.  Yerli  əhalinin  iqtisadiyyatında  və 

mədəniyyətində  müşahidə  olunan  irəliləyiş  cəmiyyətin  istehsal  qüvvələrinin  ümumi 

inkişafı, həm də ehtimal ki, Ön Asiya ölkələrinin təsiri və əlaqələrlə bağlı olmuşdur. 

Dövrün ictimai quruluşunu belə təsəvvür etmək olar: bir qütbdə öz yaxın adamları və 

zadəganlarla başçı, o biri qütbdə əsas icma kütləsi dururdu. İctimai vəziyyətdən asılı 

olmayaraq,  müdafiə  qalalarının  tikintisində,  düşmənə  qarşı  mübarizədə  bütün 

cəmiyyət üzvləri iştirak edirdi. 

Yaşayış  məntəqələrinin  ətrafında  müdafiə  divarlarının  çəkilişində  görülən 

işlərin  həcmi  bunu  sübut  edir.  II  Kültəpədə  2  m  enində  divarın  uzunluğu  təxminən 

400  m  olmuşdur.  Üzərliktəpə  yaşayış  yerini  əhatə  edən  müdafiə  divarının  uzunluğu 

daha çoxdur. Burada divarın qalınlığı 2 m idi. Əgər fərz etsək ki, müdafiə divarlarının 

hündürlüyü  3  m-ə  çatırdı,  onda  Kültəpə,  Üzərliktəpə  müdafiə  divarlarının 

hörülməsinə sərf olunan zəhmət çox olmuşdur. Hələ onu da nəzərə almaq lazımdır ki, 

inşaat  materialının  əldə  edilməsi,  gətirilməsi,  kərpiclərin  hazırlanması  böyük  əmək 

tələb edirdi. Öz sahəsinə görə, Kültəpə və Üzərliktəpədən xeyli artıq olan Göytəpədə 

müdafiə  divarlarının  inşasında  görülən  işlər  daha  böyük  miqyasda  aparılmışdır.  Bu, 

şübhəsiz, böyük insan kollektivinin iştirakını, mütəşəkkillik tələb edirdi və çox güman 

ki,  xüsusi  imtiyaza  malik  şəxslərin  nəzarəti  altında  görülürdü.  Belə  işləri  köçəri 

maldarlıqla  məşğul  olan  əhali  böyük  ərazidə  qoruq  tikmək  məcburiyyətində  yerinə 

yetirirdi.  Daha  asanlıqla  artıq  məhsul  verən,  ayrı-ayrı  qəbilələrin  varlanmasını  xeyli 

asanlaşdıran maldarlıq təsərrüfatı mülki və ictimai ayrılmanı dərinləşdirirdi. 

115 

 

Bu proses dəfn abidələrində özünün aydın əksini tapır. Əliköməktəpədəki varlı 

qəbir, ola bilsin ki, qəbilə başçılarından birinə məxsus imiş. Nəzərə çarpacaq varidatı 

ilə icmanın, qəbilənin imtiyazlı şəxslərinə mənsub qəbirlər də seçilir. Onların sırasına 

daha  qiymətli  bəzək  əşyaları  verən  Şəki  kurqanlarından  birini  də  aid  etmək  olar. 

Beləliklə, məlum olur ki, dövrün bəzi qəbirləri kasıbdır, digərləri nisbətən varlıdır və 

ya  çox  varlıdır.  Ancaq başlıcası budur  ki,  qəbirlərdə  dəfn  olunanlar tək-təkdir;  yerli 

cəmiyyətin ictimai inkişafı hələ o səviyyəyə çatmamışdır ki, o zaman başçıları axirət 

dünyasına yola salarkən onları qul, kəniz və s. şəxslərlə birlikdə basdırsınlar. Ancaq 

bu dövrün cəmiyyəti artıq ibtidai icma quruluşunun son mərhələlərindən birinə gəlib 

çatmışdır. 

Sinifli cəmiyyət mövcud olan Ön Asiya vilayətləri ilə qonşuluq ölkənin sosial-

iqtisadi  inkişafına  müəyyən  təsir  göstərirdi,  yeni  texniki  və  mədəni  nailiyyətləri 

mənimsəməyə  imkan  verir,  əlaqələri  və  mübadiləni  genişləndirirdi.  E.ə.  III—II 

minilliklər ərəfəsində  Azərbaycana və  Cənubi  Qafqaza  müntəzəm olaraq qalay daxil 

olmağa başlayır və bu dövrdən metal əşyaların istehsalında əsas qatma element olur. 

Dulus  çarxında  hazırlanmış  bir  qisim  boyalı  saxsı  məmulatının  meydana  çıxması, 

uzunqulağa, qoşqu atına eyni vaxtda rast gəlinməsi Qədim Şərq ölkələri ilə əlaqələri 

əks  etdirir.  Bu,  həm  də  orta  tunc  dövründə  Zaqafqaziyada  borulu  nizə  ucluqlarının, 

dəstəyi  çərçivəli  xəncərlərin  və  bir  sıra  Ön  Asiya  bəzək  əşyalarının  yayılması  ilə 

sübuta yetirilir. 

Göytəpədə,  Qızılvəngdə  "ayrıcılar"  adlanan  yastı  dördkünc  muncuqların  bir 

neçə  nümunəsinə  rast  gəlinmişdir  ki,  onlar  Mesopotamiyada  hurri  mərkəzi  Nuzidən 

(Yorqantəpə)  məlum  olan  əşyalarla  eyniyyət  təşkil  edir.  Şortəpədəki  qara,  yaşıl,  sarı 

və  bənövşəyi  rənglə  naxışlanmış  boyalı  qab-qacaq  Zaqafqaziyada  çox  nadir  hal 

olmaqla  Şimali  Azərbaycanın  cənubla  əlaqələrini  əks  etdirir.  Dövrün  bəzi  abidələri 

Azərbaycan  qəbilələrinin  Şimali  Qafqazla  əlaqələrindən  xəbər  verir.  Muğanda 

(Əliköməktəpə)  varlı  qəbirlərdən  birində  Şimali  Qafqazda  yayılmış  kabardin-balkar 

adı  altında  tanınan  daş  balta  var  idi.  Abşeronda  Gürgan  kurqanlarından  birindən 

formasına  görə  Şimali  Qafqazın  bir  çox  abidələrində  özünə  oxşarlıq  tapan  xəncər 

tiyəsi  əldə  edilmişdir.  Ön  Asiya  mənşəli  bəzəklər  tapılmış  Şəki  kurqanlarının  dəfn 

adətində  və  kurqanların  inşa  quruluşunda  Şimali  Qafqazın  mərkəzi  rayonlarının,  o 

cümlədən  Kabarda-Balkariyanın  həmdövr  abidələri  ilə  tam  eyniyyət  olması 

Azərbaycan və Böyük Qafqazın o biri tərəf qəbilələri arasındakı etnomədəni əlaqələr 

barədə qiymətli məlumatdır. 

Beləliklə, orta tunc dövrü abidələri Azərbaycan əhalisinin həm Ön Asiya, həm 

də Qafqazın qonşu ölkələri ilə əlaqələrini aşkara çıxarır. 

Mənəvi  mədəniyyət.  İbtidai  icma  quruluşu  dövrü  qəbilələrinin  mənəvi 

mədəniyyətinin ətraflı öyrənilməsinə ehtiyac vardır. Arxeoloji material əsasında onun 

işıqlandırılması  böyük  çətinliklərlə  bağlıdır.  Lakin  güman  etmək  olar  ki,  istehsal 

116 

 

təsərrüfatının  təşəkkül  və  inkişafı  dövründən  insanların  ideologiyasında  əkinçilik  və 

maldarlıqla  bağlı  ayin  və  etiqadlar  mühüm  rol  oynayırdı.  Başqa  ayinlər  də  mövcud 

idi,  onların  içərisində  ehtimal  ki,  səma,  günəş,  qadın  və  sairə  ilə  bağlı  ayinlər 

olmuşdur. Azərbaycanın orta tunc dövrü qəbilələrinin  etiqadlarını  əks  etdirən bəzi  

abidələr  bizə    gəlib  çatmışdır.  Bu  baxımdan  Üzərliktəpə  yaşayış  yerində  ocaq 

kənarında  döşəmə  üzərində  əldə  edilən  tapıntı  diqqətəlayiqdir.  Daşla  əhatələnmiş 

ocağın kənarlarında yanmış taxıla, gildən dairəvi kökəyə və gildən qadın heykəlciyinə 

rast gəlinmişdir. Məhsuldarlıq rəmzi olan gildən qadın fiqurları hələ əkinçiliyin sübh 

çağlarında  yayılmışdır.  Qadın  obrazında  təcəssüm  etdirilən  məhsuldarlıq,  əmin-

amanlıq  ideyası  əkinçi  əhalinin  dini  təsəvvürlərində  orta  tunc  dövründə  əhəmiyyətli 

rol oynamaqda davam edirdi. 

Nəhacirdən  əldə  edilən  qab  üzərində  təsvir  olunmuş  səhnə  müəyyən  maraq 

doğurur.  Qırmızı  anqoblu  (şirəli)  bu  qabda  qara  boya  ilə  xırdabuynuzlu  heyvanın 

(keçi?)  boğazına  bağlanmış  ipdən  tutan  kişi  təsvir  olunmuşdur.  Rəsmdə  adamın 

duruşu  elədir  ki,  burada  bəsit  təsərrüfat-məişət  səhnəsini  güman  etmək  çətindir.  Ə

N 

başlıcası odur ki, kişinin əlləri yuxarıya, səmaya qaldırılmışdır. Elə təəssürat yaranır 

ki, o, hansısa ayin hərəkətini ifa edir, bəlkə də yalvararaq göyə müraciət edir. Göygöl 

rayonunda  sonrakı  dövrə  aid  bir  qabda  da  eyni  görkəmdə  kişi  təsvir  olunmuşdur. 

Burada əllərini göyə qaldırmış kişinin qarşısında bir neçə heyvan dayanmışdır. 

II  Kültəpədə  tapılmış  boyalı  qab  parçasında  bir-birinə  yaxın  dayanmış  iki 

adam  fiqurunun  yuxarı  hissəsi  qalmış,  birinin  başında  küləkdən  dağılmış  saçları  və 

yaxud  lələkdən  düzəldilmiş  çələng  vardır.  Onlar  əllərini  yuxarı  qaldırmışlar.  Ola 

bilsin ki, burada da ayinlə əlaqədar səhnə əks olunur. 

Əvvəllər  olduğu  kimi,  bu  dövrdə  də  axirət  dünyası  ilə  əlaqədar  dini  görüşlər 

əhalinin  ideologiyasında  müəyyən  yer  tuturdu.  Bəzən  ölüyandırma  adəti  tətbiq 

olunurdu. Ümumiyyətlə, dəfnə çox diqqət verilirdi. Dəfn səylə düzəldilmiş qəbirlərdə 

aparılır  və  üzərlərində  bir  çox  hallarda  kurqan  qurulurdu,  qəbirə  ölü  ilə  bərabər 

heyvan əti, başqa ərzaq və avadanlıq qoyulurdu. 

Qəbirlərdə  əmək  alətinə,  müxtəlif  silahlara,  bəzək  əşyalarına  tez-tez  rast 

gəlinir.  Görünür,  axirət  dünyasında  həyatın  davam  etməsi,  orada  ərzağın,  istifadə 

olunan başqa şeylərin labüdlüyü barədə təsəvvürlər insanların şüurunda kök salmışdı. 

Orta tunc dövrü incəsənəti, hər şeydən əvvəl, qaracilalı və boyalı qab-qacaqda 

öz əksini tapır. Qaracilalı qablar düz, sınıq və dalğalı xətlərdən yarımdairə və başqa 

həndəsi naxışlarla bəzədilirdi. Belə naxışların müxtəlif birləşmələri ilə qabların bütün 

səthi  örtülürdü.  Üzərliktəpədəki  boyalı  qablarda  naxışlar  yalnız  həndəsi  şəkildədir. 

Başqa  boyalı  qablarda  isə  az  da  olsa  quş,  insan  və  heyvan  təsvirləri  çəkilmişdir. 

Urmiya gölü hövzəsi və Naxçıvanın boyalı qablarında həndəsi naxışlar adətən qabın 

yuxarı yarısını əhatə edən üfüqi xətlər arasında çəkilirdi. 

117 

 

O dövrün təsviri incəsənətində insan, heyvan və quş rəsmləri verilmiş səhnələr 

böyük maraq doğurur. Ustanın düşündüyü bədii ideya bəzi hallarda müvəffəqiyyətlə 

yerinə  yetirilir:  belə  ki,  Urmiya  hövzəsində  Göltəpədən  məlum  olan  bir  qabda  eyni 

tipli  heyvanlar  və  balaların  sakit  tərzdə  hərəkət  etməsi  əks  olunmuşdur.  Canlarına 

qorxu düşmüş heyvan təsvirlərinə də rast gəlinir. Heyvanların başları qorxu səmtinə 

çevrilmiş vəziyyətdə verilir, bəzən də ustaya qaçmaqda olan sürünün dinamikasını əks 

etdirmək  mümkün  olmuşdur.  Heyvanların  sakit  dayanmış  halda  təsvirləri  veriləndə 

onların  yanında  quşlar  göstərilir.  Bununla  da  epizodun  reallığı  qeyd  olunur. 

Həftəvantəpədə  bir  boyalı  qab  üzərindəki  ov  səhnəsi,  ola  bilsin  ki,  orta  tunc  dövrü 

bədii  incəsənətinin  ən  parlaq  nümunəsidir.  Qabdan  qalmış  parçada  ümumi 

kompozisiyanın bir hissəsini görmək mümkündür. Orada iki at qoşulmuş araba aydın 

müşahidə olunur. Atların qarşısında yırtıcı heyvan dayanır. Arabadan ona tərəf çoxlu 

oxlar  süzür.  Bu  səhnədə  təsvir  olunmuş  quşlar  və  kiçik  heyvanlar  ümumi 

kompozisiyanı tamamlayır. Kompozisiyada döyüş arabası ilə ov səhnəsi əsas xətdir. 

118 

 

       VI   F Ə S İ L 

 

SON TUNC VƏ ERKƏN DƏMĠR DÖVRÜ. 

ĠBTĠDAĠ ĠCMA QURULUġUNUN DAĞILMASI. 

ERKƏN SĠNĠFLĠ CƏMĠYYƏT ƏRƏFƏSĠNDƏ 

AZƏRBAYCAN TAYFALARI 

 

Tayfalar  və  tayfa  qrupları.  Eramızdan  əvvəlki  II  minilliyin  II  yarısı  -  I 

minilliyin  başlanğıcı  Cənubi  Qafqazın  və  İran  yaylasının  şimal-qərb  hissəsinin 

ərazisində  son  tunc  dövrü,  Dəmir  dövrünün  başlanğıcıdır.  İbtidai  icma  quruluşunun 

intensiv surətdə dağılması və erkən sinifli qurumlara keçid dövrü Azərbaycanda xeyli 

miqdarda  abidə  miras  qoymuşdur,  həmin  abidələr  ərazi  və  mədəni  mənsubiyyət 

baxımından  bir  neçə  qrupa  bölünür.  Kiçik  Qafqaz  hüdudlarında  və  ona  bitişik 

bölgələrdə  -  Qərbi  Azərbaycanda  lokallaşdırılan  qruplardan  biri  Xocalı-Gədəbəy 

mədəniyyətinin  inkişafını  əks  etdirir.  Bu  mədəniyyət  həndəsi  xarakterli  (bəzən  isə 

insan  və  heyvan  təsvirləri  ilə)  ornamentə  malik  olan  qara-boz  rəngli  keramika 

məmulatı,  enli  tunc  qılınclar,  təbərzinşəkilli  baltalar,  müxtəlif  xəncərlər,  borulu 

nizələr və yabalarla səciyyələnir. 

Naxçıvan  abidələri  qrupu  Naxçıvan  Muxtar  Respublikasının  ərazisində  və 

onunla həmhüdud olan bölgələrdə yayılmışdır. Bıi abidələrə qara-boz rəngli keramika 

məmulatı  ilə  yanaşı,  Urmiya  gölü  ətrafında  tapılmış  materiallara  bir  çox  cəhətlərdən 

oxşar olan boyalı qablar, metal məmulatı daxildir. 

Talış və Muğan zonasında yaşamış tayfaların abidələr qrupu üçün uzun, nazik 

qılınclar, yəhərşəkilli dəstəklərə  malik olan xəncərlər, ornamentsiz boz rəngli qablar 

səciyyəvidir. 

Şimal-şərqi  Azərbaycanda  da  abidələr  qrupu  məlumdur.  Bu  abidələr  qrupu 

Dağıstanda,  Çeçenistan  və  İnquşetiyada  Qayakənd-Xoroçoy  mədəniyyəti  adı  altında 

məlum  olan  mədəniyyət  abidələri  ilə  böyük  oxşarlığa  malikdir.  Xarici  səthi  kobud 

suvaqlanmış boz gil qablar bu mədəniyyətin fərqləndirici əlamətidir. 

Bu  mədəniyyətlərin təşəkkülü e.ə. II minilliyin II yarısında baş  vermiş, e.ə. I 

minilliyin  I  rübündə  onların  inkişaf  prosesi  davam  etmişdir.  Bu  mədəniyyətlərin 

daşıyıcılarının  necə  adlandıqlarını  söyləmək  çətindir.  Həmin  zamanın  Aşşur 

(Assuriya)  mənbələri  Azərbaycanın  yalnız  Urmiya  gölü  ətrafında  yaşamış  tayfaları 

haqqında müəyyən dərəcədə mühakimə yürütmək imkanı verir. 

Arxeoloji  dəlillər  e.ə.  II  minilliyin  sonunda  və  I  minilliyin  başlanğıcında 

istehsalda  və  Azərbaycan  tayfalarının  ictimai  həyatında  mühüm  irəliləyişlərin  baş 

verdiyini  təsdiq  edir.  Tuncun  emalı  yüksək  çiçəklənmə  mərhələsinə  çatmışdı,  saxsı 

əşyaların hazırlanması zamanı dulus çarxından istifadə edilirdi. Xış əkinçiliyi inkişaf 

edir, taxıl döyümü zamanı artıq vəldən kifayət dərəcədə  geniş istifadə  olunurdu. Bu 

119 

 

dövrdə  yaşayış  bölgəsindən  asılı  olaraq  ayrı-ayrı  tayfaların  təsərrüfatında  fərqlər 

dərinləşirdi.  Dağlıq  bölgələrin  maldar  tayfaları  metal  emalı  sahəsində  böyük  ustalıq 

səviyyəsinə  çatmışdılar.  Yaylaq  maldarlığının  təşəkkülü  prosesi  başa  çatırdı, 

düzənliklərdə  əkinçilik  təsərrüfatı  intensiv  surətdə  yüksəlir,  bağçılıq  və  üzümçülük 

inkişaf edir, şərabçılıq meydana gəlirdi. 

Dəmirin  mənimsənilməsi  bu  dövrün  mühüm  hadisəsi  idi.  Bütün  Cənubi 

Qafqazda  olduğu  kimi,  Azərbaycanın  abidələrində  də  dəmir  əşyalara  e.ə.  II—I 

minilliklərin  hüdudlarından  başlayaraq  təsadüf  olunur.  Tayfaların  inkişaf  səviyyəsi 

qeyri-bərabər  idi.  Cənub  vilayətlərində  məskunlaşmış  tayfalar  mühüm  nailiyyətlər 

qazanmışdılar.  Onlar  sinifli  cəmiyyətə  keçməkdə  olan,  bəzi  hallarda  isə  bu  cür 

cəmiyyətə  keçmiş  əhali  ilə  qonşu  idilər.  Biz  bu  tayfaların  sosial  quruluşunda  sinfi 

antaqonist  münasibətlər  cəmiyyətinə  xas  olan  bir  sıra  ünsürlərə,  məsələn,  qulların 

mövcudluğu  faktına  rast  gəlirik.  Bu  dövrdə  ayrı-ayrı  tayfa  qruplarının  birləşməsi 

prosesi  güclənir,  tayfa  ittifaqlarının  yaranması  davam  edirdi.  Çox  güman  ki,  ölkənin 

ayrı-ayrı  bölgələrinin  arxeoloji  mədəniyyətləri  qohum  olan  tayfa  qruplarını  və 

ittifaqlarını əks etdirir. 

Çoxsaylı  arxeoloji  materiallar  Cənubi  Qafqaz  və  Urmiya  gölü  ətrafı 

cəmiyyətlərinin  yüksək  inkişaf  səviyyəsində  olduğunu  təsdiq  edir.  Məhsuldar 

qüvvələrin  köçəri  maldarlığın  inkişafı  ilə  şərtlənmiş    yüksəlişi    metal    emalının 

tərəqqisinə  təkan  verirdi.  Əkinçilik,  üzümçülük  və  şərabçılıq  inkişaf  edir,  suvarma 

sistemləri  yaradılırdı. Tunc  metal emalının çiçəklənməsi və dəmirin  mənimsənilməsi 

dövrü  başlanmışdı.  Sənət  sahələrinin  -  nəinki  metal  emalının,  habelə  dulusçuluğun 

xeyli  dərəcədə  inkişafı  bunu  təsdiq  edir.  Bu  dövrdə  sənətkarlıq  kənd  təsərrüfatından 

qəti  surətdə  ayrıldı.  İstehsal  əmtəə  təmayüllü  olmağa  başladı,  bu  isə  müntəzəm 

mübadiləyə  və  ticarətə  təkan  verdi.  Cənubi  Qafqaz  və  Cənubi  Azərbaycan 

sakinlərinin  Kiçik  Asiyanın,  Suriyanın,  Mesopotamiyanın  uzaq  bölgələri  və  digər 

ölkələri ilə əlaqələri gücləndi. E.ə. II minilliyin sonuna doğru Şərqi-Cənubi Qafqaz - 

Şimal-Qərbi İran bölgəsinin daxilində əlaqələr möhkəmləndi, genişləndi.   

Bütün  bu  proseslər  əmlak  bərabərsizliyini  dərinləşdirir,  hakim  mövqelərə 

keçmiş  nəsli  tayfa  əyanlarını  zənginləşdirir,  insanın  insan  tərəfindən  istismarını 

gücləndirir,  cəmiyyətin  sinfi  cəhətdən  varlılara  və  yoxsullara  bölünməsini 

şərtləndirirdi. 

Bu  hadisələr  Azərbaycan  ərazisində  sinfi  cəmiyyətlərin  və  ilk  dövlət 

törəmələrinin yaranması erasının müjdəçiləri idi. 

F.Engels  özünün  "Ailənin,    xüsusi  mülkiyyətin  və  dövlətin  mənşəyi"  adlı 

əsərində  bu  ümumtarixi  dövrün  səciyyəsini  verərək  yazmışdır:  "Varlılarla  yoxsullar 

arasındakı  fərq  azad  şəxslərlə  qullar  arasındakı  fərqlə  yanaşı  meydana  çıxır,  -  yeni 

əmək bölgüsi yarandıqda, cəmiyyət yenidən siniflərə bölünür. Əhalinin artmaqda olan 

sıxlığı  istər  daxildə,  istərsə  xarici  aləm  qarşısında  daha  sıx  birləşməyə  məcbur  edir. 

120 

 

Qohum  tayfaların  ittifaqı  hər  yerdə  bir  zərurət  olur,  tezliklə  bunların  birləşməsi  və 

beləliklə, ayrı-ayrı tayfa ərazilərinin bütün xalqın ümumi bir ərazisi halında birləşməsi 

zəruri  olur.  Xalqın  hərbi  başçısı  zəruri,  daimi  bir  vəzifəli  şəxs  olur.  Xalq  yığıncağı 

meydana gəlir. 

Sərkərdə,  şura,  xalq  yığıncağı  inkişaf  edib  hərbi  demokratiyaya  keçən  qəbilə 

cəmiyyətinin  orqanlarını  təşkil  edir.  Bu,  ona  görə  hərbi  demokratiya  idi  ki,  indi 

müharibə və müharibədən ötrü təşkil olunmaq xalq həyatının müntəzəm funksiyaları 

olur...  müharibə  indi  yalnız  qarət  naminə  aparılır,  daimi  bir  peşə  olur...  irsi  kral 

hakimiyyəti  və  irsi  əyanlıq  üçün  təməl  qoyulur.  Beləliklə,  qəbilə  quruluşu  orqanları 

xalq,  qəbilə,  fratriya,  tayfa  içərisindəki  öz  köklərindən  tədriclə  ayrılır,  bütün  qəbilə 

quruluşu isə özünün əksinə çevrilir". 

Bu  proseslərin  son  mərhələsi  insan  tərəfindən  tarixdə  inqilabi  rol  oynamış 

bütün  xammalların  sonuncusu  və  ən  mühümü  olan  dəmirin  mənimsənilməsi  ilə 

bağlıdır. 

Tezliklə  cəmiyyətin  siyasi  cəhətdən  təşkilinin  yeni  forması  olan  dövlət  də 

meydana  gəldi.  Bu  təşkilat  yenidən  təşəkkül  tapmır,  əsasən  köhnə,  lakin  artıq 

dəyişdirilmiş, istismarçı azlığın mənafelərini qoruyan orqanların hesabına yaradılırdı. 

Bu, artıq Dəmir dövrü idi. 

E.ə.  II  minilliyin  son  rübünün  qəbir  abidələrindən  tapılmış,  dəmirdən 

hazırlanmış məmulat bu metalın sənətkarlıq cəhətdən mənimsənildiyini təsdiq etsə də, 

tuncun hələ uzun müddət ərzində sıxışdırılmaqda olduğunu qeyd etmək lazımdır. 

Azərbaycanın daha çox inkişaf etmiş vilayətlərində və onunla həmhüdud olan 

bölgələrdə  e.ə.  II  minilliyin  sonunda  ibtidai  icma  quruluşunun  tənəzzülünü  və 

dağılmasını,  erkən  sinifli  cəmiyyətlərə  keçidi  nəinki  kəskin  əmlak  bərabərsizliyi  və 

hərbçilərin icma üzvlərinə məxsus olan qəbirlər kütləsindən seçilən çoxsaylı qəbirləri, 

habelə  Zaqrosyanı  zolaqda  yaranmış,  yazılı  mənbələrdə  təsdiqlənən  xırda  siyasi 

vahidlərin  mövcudluğu  faktı  da  nümayiş  etdirir.  Bu  fakt  tamamilə  aydın  surətdə 

təsdiq edir ki, göstərilən zamandan etibarən keçmişlərdə qalmış nəsli-tayfa prinsipinin 

əvəzində  dövlət  hakimiyyətinin  ilk  fərqləndirici  cəhəti  olan  ərazi  bölgüsü  meydana 

gəlmişdi. 

Göstərilən  zamanda  Cənubi  Azərbaycan  bölgəsində  şərait  xarici  siyasi 

hadisələrlə bağlı olaraq əhəmiyyətli dərəcədə mürəkkəbləşdi. 

E.ə.  II  minilliyin  sonunda  və  I  minilliyin  başlanğıcında  bölgənin  və  onunla 

həmhüdud  olan  ərazilərin  daha  qabaqcıl  vilayətlərinin  inkişaf  səviyyəsini 

səciyyələndirən  parlaq  materiallar  Naxçıvan,  Dağlıq  Qarabağ,  Mingəçevir,  Talış, 

Xurvin,  Marlik,  Həsənli  zonasında  aşkar  olunmuşdur.  Bütün  bu  materiallar  nəinki 

yerli  cəmiyyət  daxilində  əlaqələrin  nəzərəçarpaçaq  dərəcədə  artmasını  təsdiq  edir, 

habelə  aydın  şəkildə  deməyə  imkan  verir  ki,  e.ə.  II  minilliyin  son  rübündə  Cənubi 

Qafqazın  ərazisində  və  İran  yaylasının  şimal-qərbində  Dəmir  dövrünün  ilk 

121 

 

mərhələsini  təşkil  edən,  bir-birinə  yaxın  olan  mədəniyyətlər  təşəkkül  tapmışdı. 

Güman  etmək  olar  ki,  həmin  mədəniyyətlər  dəmirin  emal  olunmasının  əsasları 

baxımından  eyniyyət  təşkil  edirdilər.  Deyilənlər  təsdiq  edir  ki,  həmin  ərazilərin 

tayfalarında yeni münasibətlər eyni zamanda və oxşar şəraitdə təşəkkül tapmaqda idi. 

Bəzi fərqlərə baxmayaraq, erkən dövrdə bölgənin hər iki hissəsinin inkişaf səviyyəsi 

təxminən eyni idi. 

Bizi  maraqlandıran  zamanın  etnodil  mənzərəsindən  danışarkən  göstərmək 

lazımdır ki, həmin mənzərə, əlbəttə, əvvəlki dövrün şəraitindən bir qədər fərqlənirdi. 

Lakin tayfaların taleyini dəfələrlə dəyişmiş gur hadisələrə, müxtəlif dəyişikliklərə və 

hətta  kəskin  çevrilişlərə  baxmayaraq,  bu  dövrdə  burada  etnik,  mədəni  və  dil 

baxımından  keçmiş  dövrlərin  nəsilləri  -  Kavkasion  və  Aralıq  dənizi  antropoloji 

tiplərinə aid olan, Şimal-Şərqi Qafqaz ailəsinin dialektlərində (şimalda), hurri, lullubi 

və  digər  dillərdə,  dialektlərdə  (cənubda)  danışanların  nümayəndələri  ilə  bağlı  olan 

avtoxton əhali yaşayırdı 

Bölgənin əsrlər ərzində bura gəlmiş etnik qruplarla qaynayıb qarışmış avtoxton 

əhalisi  Dəmir  dövrünün  başlanğıc  mərhələsində  mahiyyətcə  artıq  e.ə.  III  minillikdə 

(güman  etmək  olar  ki,  daha  erkən  zamanlarda)  burada  yaşamış  etnik  elementlərdən 

ibarət idi. İri tayfa birlikləri arasında yalnız kutiləri istisna etmək lazımdır. Artıq e.ə. 

II minilliyə doğru kutilər əski rollarını itirdilər. Güman etmək olar ki, e.ə. I minillikdə 

onlar  başqa  tayfalarla  qaynayıb-qarışaraq  tarix  səhnəsini  qəti  surətdə  tərk  etdilər. 

Mənbələrdə yeni tayfaların və tayfa birliklərinin adları hallanmağa başlandı. 

Cənubda  başlıca  etnik-dil  massivi  lullubi  və  hurri  elementlərindən  ibarət  idi. 

Hurrilər  Urmiya  gölü  sahillərində  yaşayırdılar.  Sulduz  vadisində  aşkar  olunmuş 

"xabur"  keramikası,  Həsənli  materialları,  habelə  təxminən  e.ə.  II  minilliyin  birinci 

yarısında  mövcud  olmuş  hurri-ari  kontaktı  faktı  bunu  təsdiq  edir.  Bölgənin  cənub 

hissəsində  lullubilər  də  yaşamaqda  idilər.  Maraqlıdır  ki,  hələ  e.e.  I  minilliyin  I 

otuzilliyində  Lullume,  Zamua,  Manna  anlayışları  arasındakı  varisliyi  izləmək 

mümkündür.  Aşşur  hökmdarı  II  Sarqonun  Aşşur  allahına  yazdığı  məlum 

"məktubu"nda  deyilir:  "Zamua  adlanan  lullume  ölkəsi".  Zamua  isə,  məlum  olduğu 

kimi, Manna çarlığının meydana gəldiyi vilayət idi. 

Güman  etmək  olar  ki,  lullubi  elementi  Urmiyaətrafı  vilayətlərdə  hələ  xeyli 

müddət  ərzində  qalsa  da,  Mannanın  etnik  tarixində  mühüm  rol  oynasa  da,  Manna 

çarlığı  dövründə  hurri  qruplarının  bu  zonada  üstün  etnik  element  olduğunu  təxmin 

etmək  mümkündür.  Məlumdur  ki,  hurrilər  burada  antik  zamanlarda  da  yaşamaqda 

davam etmişlər. 

Erkən dəmir dövründə Urmiya-Van-Şərqi Kiçik Asiya vilayətlərində mehri və 

yaxud mehranlar adlanan əhali qrupları meydana çıxdılar (onların əvvəllər də burada 

yaşadıqlarını  güman  etmək  mümkündür).  E.ə.  XIII  əsrə  aid  olan  Hett  sənədlərində 

Sala "ölkəsi" ilə yanaşı, Mehri "ölkəsi"ndən də danışılır (sala tayfası isə manda tayfası 

122 

 

ilə  yanaşı  hələ  e.ə.  XIV  əsrdə  xatırlanır).  Aşşur  hökmdarı  Adadnerari  (e.ə.  X-IX 

əsrlər)  Mehri  "ölkəsini"  və  aşşurlular  tərəfindən  doğranan  "mehri  ağacları"nı 

xatırlamışdır.  E.ə.  VII  əsrə  aid  olan  bir  Aşşur  mətni  əsasında  güman  etmək  olar  ki, 

hələ bu zaman Qərbi Mada (Midiya) əhalisinin bir qismi bizə məlum olmayan mehran 

dilində danışırdı. 

Mixi yazılı mənbə məlumatları əsasında e.ə. II minilliyin sonu I minilliyin lap 

başlanğıcında Cənubi Azərbaycan ərazisində həm etnik, həm də siyasi cəhətdən xeyli 

dərəcədə rəngarəng  mənzərənin  yarandığını  iqrar etmək olar. Burada yuxarıda adları 

çəkilmiş  tayfalardan  və  tayfa  birliklərindən  başqa  artıq  nigimxilər,  turukkilər, 

uruatrilər  və  başqaları  yaşayırdılar.  Onların  etnik-dil  mənsubiyyəti  haqqında  biz  heç 

nə bilmirik. 

Şimali  Azərbaycan  vilayətlərində  əsas  əhalinin  Şimal-Şərqi  Qafqaz  ailəsi 

dillərində  danışan  tayfalardan  və  tayfa  birliklərindən  ibarət  olduğu  şübhəsizdir. 

Burada  nisbətən  iri  birliklərin  mövcudluğu  yaxşı  izlənməkdədir.  Güman  etmək  olar 

ki,  bu  birliklər  Xocalı-Gədəbəy,  Naxçıvan,  Talış-Muğan,  Qayakənd-Xoroçoy 

mədəniyyətlərinin  etnik  birləşmələrini  (güman  ki,  qohum  olan)  əks  etdirirdi.  Qeyd 

etmək  vacibdir  ki,  bu  dövrün  Mərkəzi  və  Cənub-Şərqi  Qafqaz  arxeoloji 

mədəniyyətləri  bir-birinə  yaxın  idilər  və  Cənubi  Qafqazın  qərb  hissəsinin  sinxron 

mədəniyyətindən  kəskin  surətdə  seçilirdi.  Deyilənlər,  şübhəsiz,  Şimal-Şərqi  Qafqaz 

dil  ailəsi  daşıyıcılarının  bir  qisminin  əsasında  tədricən  protoalban  tayfa  ittifaqının 

təşəkkül tapmasından xəbər verir. 

Bu dövrdə Urmiyaətrafı bölgədə şərait Aşşur hökmdarlarının, bir qədər sonra 

isə Urartu hökmdarlarının hərbi yürüşləri ilə əlaqədar olaraq xeyli mürəkkəbləşdi. 

E.ə.  II  minilliyin  II  yarısına  aid  olan  mənbələrdə  Aşşur  hökmdarının  Turukki 

və  Nikimxi  ölkələrini  tamamilə  fəth  etməsindən,  "kutilərın  geniş  torpaqlarındakı 

bütün dağların və təpələrin hakimlərinin ram olunması"ndan danışılır. Güman etmək 

olar  ki,  turukkilər  və  nikimxilər  hurri  tayfalarından  idilər.  Mənbədə  danışılan  dağ 

tayfalarından olan uruatrilərin də hurrilərə yaxın olması güman edilir. 

Güman  olunur  ki,  Uruatri  tayfa  ittifaqı  Böyük  Zab  çayının  yuxarı  axarı 

arasındakı  bölgədə,  Boxtansu  vadisindən  şərqdə  yaranmısdı.  Buna  görə  də  ehtimal 

etmək  olar  ki,  Uruatri  əsasən  Urartu  tayfalarının  deyil,  kutilərin  yaşadıqları  ərazidə 

meydana  gəlmişdi.  I  Salmanasarın  yazılarından  birinə  əsasən  "kutilər"  Uruatridən 

Kutmuxiyədək  uzanan  ərazilərdə  yaşayırdılar.  Həqiqətən  də  Uruatrinin  tərkibində 

olmuş "ölkələrin" adları Urartu səciyyəli deyildir və dağlıq Zaqros dillərinə yaxınlığı 

nəzərə çarpır. 

E.ə.  II  minilliyin  II  yarısına  aid  olan  Aşşur  mənbələrində  bir  çox  siyasi 

vahidlərin  adları  çəkilməyə  başlayır.  Biz  həmin  siyasi  vahidlərin  hüdudlarında 

yaşamış  sakinlərin  etnik-dil  mənsubiyyəti  haqqında  yalnız  fərziyyələr  irəli  sürə 

bilərik. 

123