TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

Qəbilələrarası  mübadilə.  Xarici  əlaqələr.  Son  Tunc  və  İlk  Dəmir  dövrü 

təsərrüfatının  qızğın  inkişafı  ərzaq  məhsulu  artımı  yaradır  ki,  bu  da  qəbilələrarası 

geniş, müxtəlif cəhətli mübadiləyə təkan verir. Bu işdə düzəndən dağa, oradan yenə 

arana  köçən  qəbilələrin  böyük  rolu  olmuşdur.  Böyük  əraziləri  keçən  bu  qəbilələr 

oturaq əhali ilə daimi təmasda olur, mübadilə edir, bu və digər əşyaların yayılmasında 

vasitəçi  xidmətini  görürdülər.  Mübadilə  mal-qara,  yun,  əkinçilik  və  maldarlıq 

məhsulları,  həm  də  sənətkarlıq  məmulatı  ilə  aparılırdı.  Dövrün  abidələrində  bir 

bölgənin  məhsullarının  başqasına  keçməsini  aydın  müşahidə  etmək  olur.  Bu,  hər 

şeydən əvvəl, Azərbaycanın və bütün Qafqazın metallurgiya mərkəzlərinin istehsalına 

aiddir. Abşeronda zərif cızma xətlə naxışlanmış tunc kəmər tapılmışdır. Belə kəmərlər 

Qərbi  Azərbaycan  abidələrindən  yaxşı  məlumdur  və  orada  onların  istehsalı  qaydaya 

salınmışdı. Dəvəçi rayonundan tapılan tunc təbərzin baltalar da orada mübadilə üçün 

hazırlanmışdır. 

Dağıstan  və  Şimal-Şərqi  Azərbaycan  üçün  səciyyəvi  olan  saxsı  məmulatı 

nümunəsinin  Gədəbəy  rayonundan  tapılması  Xəzərsahili  qəbilələrinin  Mərkəzi 

Zaqafqaziya ilə əlaqələrini əks etdirən dəlillərdən biridir. 

132 

 

Arxeoloji  tapıntılara  görə  müəyyən  edilən  bir  əlaqə  xətti  Talış  metallurgiya 

mərkəzi  ilə  bağlıdır.  Talışda  ən  səciyyəvi  silah  növlərindən  biri  olan  haçadəstəkli 

xəncərlər  Abşeronda  və  Dağıstanda  tapılmışdır.  Onlara  Mərkəzi  Qafqazda  -  Qərbi 

Azərbaycanda da (Qazax) və Gürcüstanda (Salka) rast gəlinmişdir. 

Metal  istehsalı  inkişafının  güclənməsi  əlaqələrin  və  mübadilənin 

genişlənməsinə  səbəb  olurdu.  Qafqazmənşəli  tunc  əşyalara  Şərqi  Avropa  ərazisində 

rast  gəlinir.  Zərif  cızma  xətlə  naxışlanmış  Zaqafqaziya  tunc  kəməri  Kiyev 

yaxınlığında  tapılmışdır.  Kiyev  yaxınlığında  Çernyaxov  dəfinəsindən  qalxanın,  tunc 

döşlüyün  tapılması  daha  maraqlıdır.  O,  böyük  Xanlar  kurqanından  tapılan  qalxan 

döşlüyü  ilə  o  dərəcədə  oxşardır  ki,  onların  ümumi  bir  mənşəyə  mənsubiyyəti  şübhə 

doğurmur.  Şimal  vilayətlərindən  fərqli  olaraq  Zaqafqaziya  metal  istehsalı 

mərkəzlərinin  cənub  istiqamətinə  doğru  əlaqələrini  göstərən  faktik  dəlillər  az 

məlumdur.  Urmiyanın  cənubunda  Həsənlidən  tapılan  qızıl  cam  üzərində  təsvir 

olunmuş  üç  müxtəlif  xəncərdən  birinin  Son  Tunc  və  İlk  Dəmir  dövründə  Kiçik 

Qafqaz ərazisi abidələrində geniş yayılmış xəncər formasını əks etdirməsi diqqəti cəlb 

edir. 

Bu  dövr  abidələrində  yerli  istehsal  məmulatı  ilə  yanaşı,  Qədim  Şərq 

ölkələrindən gətirilmə  əşyalara  rast gəlinir. Saxsı  məmulatı,  tunc, qızıl  və  Ön  Asiya 

mərkəzlərində istehsal olunmuş çoxlu miqdarda bəzək əşyaları aydın seçilir. 

Azərbaycana  daxil  olan  malların  içərisində  bəzən  üçqulplu  kuzə  tipli  şirli 

qabların orijinal nümunələri vardır. Xocalı kurqanlarından birində tapılan qab parçası 

üzərində  heyvan  təsvirləri  yaşılımtıl  və  sarımtıl  rənglə  çəkilmiş  və  şəffaf  şirə  ilə 

örtülmüşdü.  Mingəçevirdən  məlum  olan  qablarda  da  eyni  şirlənməyə  rast  gəlinir. 

Ancaq  onlarda  və  Xocalının  digər  belə  qablarında  bəzək  həndəsi  fiqurlarla 

verilmişdir. Onların Aşşur mənşəli olması şübhə doğurmur. 

Xocalıdan tapılan kiçik mücrü nəinki gilinə, həm də boyanın rənginə və eləcə 

də  formasına  görə  qədim  Assuriyanın  mərkəzi  Aşşurdan  məlum  olan  mücrü  ilə  tam 

eyniyyət  təşkil  edir.  Görünür  Aşşur  nümunələrinə  Naxçıvan  şəhəri  yaxınlığında  II 

Kültəpənin üst mədəni təbəqəsindən əldə edilmiş şirli camı da aid etmək olar. O, ağ 

gildən  olub,  göy  rənglə  boyanmış  və  şəffaf  şirlə  örtülmüşdür.  Belə  şirli  qab 

nümunələri Borsunlu və Xaçbulaq kurqanlarından məlumdur. 

Talış  dağlarında  qəbirlərdən birində  şirli  qaba  rast  gəlinmişdir.  O,  göyümtül-

yaşıl rənglə boyanmış və şəffaf şirlə örtülmüşdür. Cənubi Qafqazın başqa şirli qabları 

kimi bu qab da  Ön  Asiya  sənətkarlıq  mərkəzlərinin  məhsuludur. Orada artıq bir sıra 

şəhərlərdə  şir  və  şüşə  istehsalı  texnologiyası  mükəmməl  mənimsənilmişdi.  Şirli 

qabların  geniş  istehsalı  Aşşur  şəhərlərində  e.ə.  II  minilliyin  ortalarından  məlumdur. 

Aşşur  şəhərində  tapılmış  bir  şirli  qabda  mixi  yazı  ilə  XIV  əsrdə  yaşamış  Aşşur 

hökmdarı  I  Adadnerarinin  adı  yazılmışdır.  Bununla  əlaqədar  11  nömrəli  Xocalı 

kurqanından mixi xətlə Adadnerari adı yazılmış muncuğun tapılması maraq doğurur. 

133 

 

Azərbaycanda  yayılmış  gətirilmə  şirli  qablar  əsasən  e.ə.  XII  -VIII  əsrləri  əhatə  edir. 

Azərbaycanın  qədim  abidələrindən  əldə  edilmiş  gətirilmə    materiallar  içərisində  tək-

tək  silindrik  möhürlər  də  vardır.  Qızıl  lövhədən  hazırlanmış  belə  möhürlərdən  biri 

Dovşanlı kurqanından tapılmışdır. Onda təsvir olunmuş bir qrup heyvanlar içərisində  

atı,  dağ  keçisini  və  iti  seçmək olur.  Möhürdəki təsvirlərin ümumi görünüşünə görə 

o,  İran  (Təpə-Sialk  B)  möhürünü  xatırladır.  Onlarda  ümumi  cəhət  fiqurların  sərbəst 

yerləşdirilməsidir.  Başqa  bir  yumşaq  daşdan  hazırlanmış  möhür  İmişli  rayonunun 

Çardaxlı  kəndində  tapılmışdır.  Möhürdə  arxa  pəncələri  üzərində  dayanmış  qəzəbli 

aslan  və  diz  çökmüş  oxatan  təsvir  olunmuşdur.  Bu  cür  səhnə  daha  çox  Aşşur 

möhürləri  üçün  səciyyəvidir  ki,  bu,  İmişli  möhürünü  mənşə  etibarilə  onlarla 

bağlamağa imkan verir. Hurri möhürləri ilə eyniyyət təşkil edən Şahtaxtı möhüründə 

təsvir  olunmuş  müqəddəs  ağacın  bir  tərəfində  ibadət  edən  şəxs,  o  biri  tərəfində  isə 

başları arxaya çevrilmiş, döşləri bir-birinə toxunan iki keçi vardır. Şahtaxtı möhürü ilə 

bir  qrupa  daxil  olan  beş  silindrik  möhür  Talış  qəbiristanlıqlarından  əldə  edilmişdir. 

Şübhə yoxdur ki, göstərilən möhürlər Ön Asiya ölkələrindən gətirilmədir. 

Qızıl əşyalar (muncuqlar, barmaqcıqlar, lövhələr, aslan başı formasında fiqur, 

silindrik  möhür  və  s.)  Xocalı,  Dovşanlı,  Qarabulaq  kurqanlarından,  Qızılvəng 

qəbirlərindən  məlumdur.  Qızıl  əşyaların  Ön  Asiya  mənşəli  olması  şübhə  doğurmur. 

Eyni  sözü  ağ  pasta  muncuqlar,  fil  sümüyündən  və  sədəfdən  hazırlanmış  bəzək 

əşyaları, şüşədən, müxtəlif rəngli şüşəvari pastadan muncuqlar və şüşə düymələrə də 

aid etmək olar. 

Qalakənd,  Mingəçevir  və  Xaçbulaqda  qalaydan  hazırlanmış  bilərzik  və 

barmaqcıqlar tapılmışdır. Qalay Ön Asiyaya və Qafqaza qonşu ölkələr vasitəsilə daxil 

olurdu. Çox uzaq ölkələrdən Qafqaza gətirilən məmulat, şübhəsiz, çoxpilləli mübadilə 

ilə əlaqədardır. 

Gətirilmə  əşyalara  dəstələri  çərçivə  formasında  düzəldilmiş  xəncərlər  də 

daxildir. Onlar  Zaqafqaziya  və Şimali Qafqazdan da  məlumdur.  Azərbaycanda onlar 

Naxçıvanda Qızılvəngdə, Cəlilabad rayonunda Uzuntəpədə, Gədəbəydə, Talışda Ağa 

evlər  qəbiristanlığında  (üzəri  şirli  iki  silindrik  möhürlə  birlikdə),  Masallı  rayonunun 

Mahmudavar kəndində tapılmışdır. Talış və Muğan xəncərlərinin bir növü Ön Asiya 

nümunələrini  təqlid  etməklə  hazırlanmışdır.  Ön  Asiya  tipli  xəncərlər  çox  uzun  dövr 

ərzində,  e.ə.  II  minilliyin  ikinci  rübündən  e.ə.  I  minilliyin  əvvəllərinə  qədər 

işlənmişdir. 

E.ə.  II-I  minilliklər  ərəfəsində  sıx  mübadilə,  ticarət  əlaqələri  nəticəsində  ilk 

dəfə  olaraq  Azərbaycana  dəvə  gətirilir  və  həmin  dövrdən  də  burada  onun 

yetişdirilməsi başlanır. 

Beləliklə, gətirilən dəlillər göstərir ki, son tunc və ilk dəmir dövründə Cənubi 

Qafqaz,  o  cümlədən  Azərbaycan  beynəlxalq  ticarət  əlaqələrinə  qoşulur.  Buraya 

gətirilən məmulatın əvəzinə mal-qara, metal və duz aparılırdı. 

134 

 

Mənəvi  mədəniyyət  və  ideologiya.  Azərbaycan  ərazisində  Son  tunc  və  İlk 

Dəmir  dövrünə  aid  tədqiq  olunan  qəbir  abidələri  axirət  dünyası  ilə  bağlı  dəfn 

mərasimi,  adət  və  etiqadlar  haqqında  mühakimə  yürütməyə  imkan  verir.  Təəssüflər 

olsun  ki,  dövrün  yaşayış  məskənlərinin  zəif  öyrənilməsi  nəticəsində  yerli  əhalinin 

məişət,  istehsal  və  mənəvi  həyatını  səciyyələndirən  dini  obyektlər  və  mərasimlər 

haqqında  az  danışa  bilirik.  Bu  baxımdan  yanğın  nəticəsində  dağılmış  Sarıtəpə 

məbədinin qalıqları böyük maraq doğurur. Yaşayış yerinin mərkəzində inşa olunmuş 

məbəddə  arxa  divardan  bir  qədər  aralı,  yapma  təsvirlə  bəzənmiş,  üz  tərəfi  qapıya 

baxan  stela  yerləşirdi.  Onun  arxasında  duran  kahin  məbədə  daxil  olan  hər  şəxsi 

dördkünc  gözdən  müşahidə  edə  bilirdi.  Stelanın  qurtaracağı  bir  ucda  qoç  və  donuz 

başları, o biri ucu isə öküz başı formasında düzəldilmişdir. 

Məbəddən  çatal  gövdəli,  qulpu  üzərində  yapma  ilan  təsviri  olan  kuzə 

tapılmışdır. Döşəmədə çiy gildən yastı nimçələr var idi. Onların bəzilərində içərisində 

qurban  gətirilmiş  qab  qoyulmuşdur.  Qablardan  birində  yanıb  kömürlənmiş  yarpaqlı 

üzüm salxımı qalmışdır.   

Sarıtəpə  yaşayış  yerində  dini  mərkəz  bir  neçə  otaqdan ibarət olmuşdu. İkinci 

otaq  tam  qalmasa  da,  orada  daxili  tərtibatdan  çoxlu  gil  yapmalar,  o  cümlədən  ilan 

fiquru var idi. Maraqlıdır ki, məbəd otaqlarında ocaq və ev avadanlığı yox idi. 

Bütün arxeoloji materiallar bu obyektin dini xarakter daşımasına  dəlalət edir.  

Yaşayış  yerinin  sakinləri  məbədə  yeni  məhsulun  barından  gətirir,  burada  kahinlərin 

başçılığı ilə şənlik mərasimi keçirirdilər. 

 

Sarıtəpədə tapılan gil möhürlər müqəddəs əşyalara aiddir. Onların hamısındakı 

naxışlar günəş təsvirlərindən, şüalı günəş dairəsindən ibarətdir. Bu möhürlər, yəqin ki, 

bayram günlərində müqəddəs çörəklərə naxış vurmaq üçün işlədilirmiş. Ola bilsin ki, 

günəşlə  çörəyin  sehrkarlıqla  birləşməsi,  əcdadlarımızın  təsəvvürlərinə  görə,  məhsul 

bolluğunu təmin etməli idi. 

Son  Tunc  və  İlk  Dəmir  dövrü  əkinçi  qəbilələrin  ideologiyasında  heyvanlara 

pərəstiş  müəyyən  yer  tuturdu.  Sarıtəpə  məbədindəki  ağac  dirəklərin  uclarında  gildən 

heyvan  başlarının  (qoç,  donuz,  öküz)  düzəldilməsi  məhz  bununla  izah  edilməlidir. 

Sarıtəpədə bir qab qulpları heyvan fiqurlarını təqlid edir, burada beldən asmaq üçün 

ilgəyi olan tunc at fiquru tapılmışdır. 

Sarıtəpə məbədində kuzə qulpundakı ilanın relyef təsviri qədim əkinçi əhalinin 

dini təsəvvürlərində suya sitayişlə bağlı olmalı idi. 

İbtidai  icma  quruluşunun  dağılması  ərəfəsində  əhalinin  dini  təsəvvürlərinin 

öyrənilməsində  saxsı  qablar  üzərində  çoxsaylı  təsvirlər  xüsusən  maraqlıdır.  Qablar 

üzərində  çoxlu  rəmzi  işarələr  və  heyvanların,  bəzən  adamın  sxematik  fiqurları,  həm 

də  müxtəlif  etiqad,  pərəstiş  və  ayinlərlə  bağlı  təsvirlər  vardır.  Xanlar  rayonunda 

Killikdağdan əldə edilən cam üzərində iki nəfərin əllərini göyə qaldırılmış vəziyyətdə 

heyvanların  qarşısında  durması,  yəqin  ki,  məhsuldarlıq  və  heyvan  artımı  ideyası  ilə 

135 

 

bağlıdır.  Həmin  rayonda  məlum  olan  bir  qrup  camlar  üzərində  verilən  ov  səhnəsi 

kainat haqqında təsəvvürlərlə əlaqədardır; qabın boğazını əhatə edən dalğavari xətt üç 

yerdə dairə ilə kəsilir, Günəş işarəsi - dairələrdən biri nöqtələrlə ovçunun oxu, ikincisi 

ovçu, üçüncüsü isə keçi fiquru ilə birləşir. 

Materiallarda heyvan obrazları və simvolik işarələrlə həmin dövr əhalisinin üç 

aləm  -  Səma,  Yer  və  Su  haqqında  təsəvvürləri  əks  olunur.  Şəmkir  rayonundan 

tapılmış  sürmə  düymənin  orta  hissəsində  günəş  işarəsi,  kənarlarında  quşlar,  onların 

arasında üçbucaqlar (dağlar), maral və keçi təsvirləri verilmişdir. 

Gil  qablarda,  tunc  kəmərlərdə  verilmiş  müxtəlif  səhnələrdə,  eləcə  də  gil 

möhürlərdə günəş işarəsinin olması qədim əhalinin ideologiyasında Günəşə pərəstişin 

böyük əhəmiyyət daşıdığını təsdiq edir. 

Son  Tunc  və  İlk  Dəmir  dövrü  dəfn  abidələri  axirət  dünyası  ilə  bağlı  çox 

cəhətləri aşkar edir. Dəfndə başlıca olaraq ölübasdırma tətbiq olunur, bəzi hallarda ölü 

parçalanırdı,  bəzən  də  ölüyandırma  adətinə  təsadüf  olunur.  Ölülərin  müxtəlif 

avadanlıqla birlikdə basdırılması öləndən sonra həyatın davamına inamla əlaqədardır. 

Dəfn  abidələri  qəbirlərin  tiplərinə  görə  də  müxtəlifdir.  Gəncəçay  hövzəsində  bəzi 

qəbirlərin içərisi ağac tirlərlə iki-üç yarusa bölünürdü. Hər bir yarusda insan skeletinə 

rast  gəlinir.  Ayrı-ayrı  hallarda  aşağı  yarusda  ölü,  yuxarı  yaruslarda  qəbir  avadanlığı, 

heyvan cəsədləri yerləşirdi. 

Əksər  hallarda  ölüləri  bükülü  vəziyyətdə  böyrü  üstə  müxtəlif  istiqamətlərdə 

basdırırdılar.  Oturdulmuş  və  yaxud  uzadılmış  vəziyyətdə  basdırılmış  ölülərə  də  rast 

gəlinir.  Kür  çayının  sağ  sahilində  Mingəçevir  qəbiristanlığında  ölülər  sadə  torpaq 

qəbirlərində  yalnız  bükülü  vəziyyətdə  dəfn  olunmuşlar.  Görünür,  onlar  adi  adamlar 

imiş.  Yaxınlıqda  nəsli  -  qəbilə  cəmiyyətinin  adlı-sanlı  nümayəndələri  basdırılmış 

kurqanlar  yerləşir.  Bəzi  hallarda  ölülərin  üzərinə  qırmızı  oxra  səpirdilər.  Göygöl  və 

Tərtər  rayonlarında  kurqan  qəbirlərində  divarlara  qırmızı  rəng  çəkilməsi  müşahidə 

edilmişdir. 

Dəfn  abidələrindəki  fərqə  adətən  etnik  əlamət  kimi  baxılır.  Ancaq  bir  vaxtda 

eynitipli  əşyalarla  müxtəlif  adətlə  basdırılanlara  da  rast  gəlinir.  1  nömrəli  Dovşanlı 

kurqanının  qəbrində  ölülərdə,  biri  düz  uzadıldığı  halda,  üçü  başlarında  tunc  dəbilqə 

bükülü  vəziyyətdə  basdırılmışdır. 2 nömrəli Dovşanlı  kurqanı qəbirlərinin  hərəsində 

uzadılmış vəziyyətdə bir ölü çox zəngin avadanlıqla (qılınc, iki xəncər, tuncdan nizə 

ucluğu  və  heyvan  təsvirləri  zərb  olunmuş  qızıldan  boru  və  s.)  dəfn  olunmuşdur. 

Dovşanlı  kurqan  qəbiristanlığı,  hər  şeydən  əvvəl,  dəfn  olunmuş  şəxslərin  ictimai 

vəziyyətindəki  fərqi  nümayiş  etdirir.  Daha  iri  qəbirli  nəhəng  kurqanlar  imtiyazlı 

şəxslər  və  yaxud  qəbilə  başçıları  üçün  düzəldilirdi.  Belələri  Qarabağda  -  Füzuli, 

Ağdam,  Tərtər  və  Xanlar  rayonlarında  tədqiq  olunmuşdur.  Tərtər  rayonundakı 

Borsunlu kurqanındakı qəbir öz ölçüsü ilə (32x8 m) nəinki Azərbaycanda, hətta bütün 

136 

 

Qafqazdakı  oxşar  abidələri  üstələyir.  Yəqin  ki,  belə  dəfn  abidələrinin  qurulması 

mərhumun nəinki ictimai və mülki vəziyyəti, həm də ona pərəstişlə bağlıdır. 

Beləliklə,  Azərbaycanın  Son  Tunc  və  İlk  Dəmir  dövrü  abidələri  qəbilələrin 

mənəvi mədəniyyətinin və ideoloji aləminin müxtəlif sahələrini aşkar edir. 

Ümumilikdə  bu  dövr  yerli  əhalinin  inkişaf  tarixində  mühüm  bir  mərhələni, 

yeni ictimai quruluşa keçid ərəfəsini bütün dolğunluğu ilə əks etdirir. 

AĢĢurluların və elamlıların Zaqros vilayətlərinə yürüĢləri. E.ə. II minilliyin 

son yüzillikləri dərin dəyişikliklərlə əlamətdardır. Bu dövrün materialları formalaşmış 

əmlak  və  sosial  təbəqələşmədən,  sənətlərin  yeni-yeni  müvəffəqiyyətlərindən,  yaxşı 

möhkəmləndirilmiş  bir  çox  içqalalı  və  nekropollu  məskənlər  salınmasından  xəbər 

verir.  Belə  məskənlərin  yalnız  az  bir  qisminin  tədqiq  edildiyinə  baxmayaraq,  ətraf 

yerlərin siyasi və təsərrüfat mərkəzləri kimi onların əhəmiyyəti tamamilə aydındır. Bu 

şəhər-qalalar ətraf yerlərlə birlikdə Urmiyaboyu - Zaqrosboyu zonada ilk kiçik dövlət 

qurumları,  ilk  şəhər-dövlətlər  idi;  şəhər-dövlətlərdə  cəmiyyət  təşkilinin  aradan 

qalxmış  qəbilə-tayfa  prinsipi  əvəzinə  dövlət  hakimiyyətinin  ilk  fərqləndirici  əlaməti 

olan ərazi bölgüsü meydana gəlmişdir. Bir qədər sonra aşşurlular bu siyasi qurumları 

"ölkələr"  adlandırmışdılar.  Həmin  "ölkələr"də  baş  şəhər-qala  alu  dannu  ("qüvvətli 

şəhər",  bəzən  äl  sarruti  -  "çar  şəhəri")  ilə  yanaşı,  alani  şehruti  sa  limetisunu,  yəni 

"onların ətrafında yerləşən kiçik şəhərlər" də var idi. 

Aşşur  məlumatlarına  görə,  bu  "ölkələr"in  başında  bel  äli,  yəni  "məskən 

başçıları" və ya hətta sarrani - "çarlar" dururdular. 

İri  şəhər-qalalardan  biri,  eyni  zamanda  İda  "ölkəsi"nin  baş  şəhəri  Həsənli 

təpəsində  qazıntı  zamanı  aşkara  çıxarılmış  kompleks  idi.  Burada  e.ə.  X-IX  əsrlərdən 

qalan,  çox  qalın  divarları,  saray  və  məbəd  tipli,  möhtəşəm  tikililəri  olan  bir  şəhər 

aşkar  edilmişdir.  Şəhərin  divarlarından  kənarda  kənd  və  nekropol  varmış.  Buradan 

tapılmış  mərasim  piyaləsinin  üstünün  yazısından  məlum  olur  ki,  həmin  piyalə  İda 

ölkəsinin  hökmdarı  Baurinin  "sarayına"  məxsus  imiş.  İda  Daxili  Zamuadakı 

ölkələrdən  biri  idi.  Həsənli  təpəsində  aşkar  edilmiş  şəhərin  öz  adını,  təəssüf  ki, 

bilmirik. 

Bu  zaman  İranla  Zaqafqaziya  arasında,  həmçinin  İran  və  Zaqafqaziya 

vilayətləri  ilə  Ön  Şərq,  Kiçik  Asiya  vilayətləri  və  digər  rayonlar  arasında  əlaqələr 

güclənir. 

Şərqi  Zaqafqaziya  sakinləri  ilə  Cənubi  Azərbaycan  sakinləri  arasında 

münasibətlərdən  danışarkən  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  bunlar  inkişafın  təxminən  eyni 

mərhələsində  olan  eyni  tipli  cəmiyyətlərin  münasibətləri  idi.  E.ə.  I  minilliyin  lap  ilk 

çağlarında  burada  əhalinin  nəinki  təsərrüfat  və  hərbi  həyatında,  həm  də 

mifologiyasında, təsəvvür və mərasimlərində atın rolu artır. 

Yalnız  əhalinin  əmlak  və  sosial  cəhətdən  kəskin  şəkildə  təbəqələşməsi, 

döyüşçülərin  başqalarından  seçilən  saysız-hesabsız  qəbirləri  deyil,  Zaqrosboyu 

137 

 

zonada  çoxlu  xırda  siyasi  vahidlərin  meydana  gəlməsi  də  e.ə.  II  minilliyin  sonunda 

Azərbaycanın  ən  çox  inkişaf  etmiş  vilayətlərində  və  qonşu  rayonlarda  ibtidai  icma 

quruluşunun dağıldığını və ilkin sinfi cəmiyyətlərin yaranmağa başladığını sübut edir. 

Bütün  bunlar  qəbilə-tayfa  prinsipinin  aradan  qalxmaqda  olduğunu  və  onun  yerinə 

dövlət  hakimiyyətinin  ilk  fərqləndirici  xüsusiyyəti  olan  ərazi  bölgüsünün  gəldiyini 

göstərir.   

Həmin  dövrdə  yadelli  hökmdarların  yürüşləri  nəticəsində  Cənubi  Azərbaycan 

regionunda vəziyyət xeyli mürəkkəbləşir. 

Hələ  e.ə.  II  minilliyin  ortalarında,  Babilistanda  kassitlər  dövləti  zəifləməyə 

başladığı zaman Aşşur və Elam dövlətləri güclənir.  

Aşşur  dövlətinin  e.ə.  XIV  əsrdə  başlanan  qəsbkarlığı  Zaqrosboyu  zona 

sakinlərinin  həyatında  mühüm  bir  amil  oldu.  Yeni  cəngavərlərin  kitabələri  Aşşur 

çarlarının  adlarını  yalnız  onların  müasirləri  üçün  deyil,  gələcək  nəsillər  üçün  də 

mənfur  adlara  çevirən  qəddarlıqların  başlanğıc  mərhələsi  haqqında  mühakimə 

yürütməyə imkan verir. 

Artıq  Aşşur çarı  I  Adadnerari (e.ə.  XIV  əsr)  Babilistanı və  Mitainini  məğlub 

edib Şərqə üz tutaraq Zaqros vilayətlərinə girir. Zəhmli hökmdar kassitlər, kutilər və 

lullubilər üzərində çaldığı qələbələrdən danışır. 

Sələfinin qarətçilik siyasətini davam etdirərək Zaqros vilayətlərinə yürüş edən 

I  Salmanasar  öz  kitabələrində  kutilərə,  Uruatri  ölkəsi  üzərində  çaldığı  qələbələri 

xatırladır.  Tukultininurta  (e.ə.  XIII  əsrin  sonu  -  XII  əsrin  əvvəli)  Zaqros  tayfaları-

kutilər, mehranilər, uruatrilər və başqaları üzərində çaldığı qələbələrdən bəhs edir. 

Aşşur 

istilaçılarının 

məlumatından 

görünür 

ki, 

hələ 

eramızdan 

əvvəl II minilliyin lap sonunda Zaqrosboyu zonada həm siyasi, həm də etnik mənzərə 

olduqca rəngarəng idi. 

Zaqros vilayətlərində ən böyük hökmdarlar Mesopotamiya ilə həmsərhəd olan 

zonada  idi.  Bu  vilayətlər  xeyli  dərəcədə  babilləşmiş  Namru  (Namar  -  qədim  Navar) 

vilayəti,  kassitlərə  məxsus  Bir-Xamban,  Bit-Kirziyabku  vilayətləridir.  Bit-Tazakki, 

Bit-İştar,  Murattaş,  Saradauş  həmin  vilayətlərdən  xeyli  kiçik  idi.  E.ə.  XIII  əsrdə 

çox böyük Uruatri siyasi birləşməsi meydana gəldi. 

| 

Bu  zaman  aşşurlular  əsasən  Zaqros  vilayətlərinə  qarətçilik  yürüşlərinə 

çıxmaqla kifayətlənirdilər. Lakin sonralar vəziyyət dəyişdi. Herodot məlumat verir ki, 

"Assuriyanın Yuxarı Asiyada hökmranlığı 520 il davam etmişdir" və "assurilərdən ən 

əvvəl  midiyalılar  ayrılmışlar".  E.ə.  VII  əsrin  70-ci  illərində  yaranmış  Midiya 

çarlığının Aşşur əsarətindən məhz bu zaman xilas olduğunu nəzərə alsaq və göstərilən 

520  ili  də  üstünə  gəlsək,  Aşşurun  "Yuxarı  Asiya"  üzərində  hökmranlığının  nə  vaxt 

başladığını  müəyyənləşdirmiş  olarıq.  Deməli,  Aşşurun  burada  hökmranlığının 

başlanğıcı  e.ə.  XII  əsrin  90-cı  illərindən  sayılmalıdır.  Bu  isə  o  vaxt  idi  ki,  Aşşur 

çarları I Tukultininurta və başqaları Zaqros zonasına yürüşlər edir və öyünürdülər ki, 

138 

 

"...kutiləri  və  mehriləri  tabe  etmişlər"  və  ən  başlıcası,  "onların  ölkələri  hər  il 

(seyrəltmə  bizimdir  -  məsul  red.)  Aşşur  şəhərinə  bac  vermiş  və  öz  dağlarının 

sərvətlərini göndərmişlər". 

Deməli, təxminən e.ə. XII əsrin başlanğıcında aşşurlular qabaqkı illərdən fərqli 

olaraq Dağlıq Zaqros vilayətlərində yerlərini möhkəmləndirməyə ilk cəhdlər göstərir, 

həmin rayonların sakinlərindən hər il bac alırdılar. 

E.ə.  XII-XI  əsrlərdə  aşşurlular  bu  zonada  çox  tez-tez  "qonaq"  olurdular.  I 

Tiqlatpalasar  (e.ə.  XII  əsrin  sonu  -  XI  əsrin  əvvəli)  və  Aşşurbelkalla  (e.ə.  XI  əsr) 

buraya yürüşlər edirdilər. 

XII  əsrin  əvvəllərinə  yaxın  Elam  çarları  da  yırtıcı  nəzərlərini  Zaqros 

"ölkələri"nə  dikməyə  başlayırlar.  Elamlıların  ən  böyük  yürüşləri  I  Şutruk-

Nahhuntenin və Şilhak-İnşuşinakın (e.ə. XII əsrin ortaları) adları ilə bağlıdır. 

Babilistan  çarı  I  Navuxodonosor  lullubilərə  və  kassitlərə  çaldığı  qələbə 

haqqında məlumat verir. 

E.ə.  XI  yüzillik  Aşşurun  qüdrətinin  ən  yüksək  zirvəyə  çatdığı  əsr  idi.  Həmin 

yüzilliyin  sonuna  yaxın  tənəzzül  başlanır.  Hər  halda  Aşşur  çarlarının  Zaqros 

rayonlarına  müzəffər  yürüşləri  və  istilaları  haqqında  xəbərlər  yazılı  qaynaqlardan 

yoxa çıxır, bu zonanın sakinləri haqqında yazılı məlumatın da arası kəsilir. 

 

 

139 

 

VII   F Ə S İ L