TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

Sənətkarlıq.  Təsərrüfatçılığın  əsas  növlərinin  mükəmməl  mənimsənilməsi 

müxtəlif sənət sahələrini inkişaf etdirməyə imkan verirdi. Əhali metal hasil etməyi və 

ondan əşyalar qayırmağı çox yaxşı öyrənmişdi. Tunc məmulat həm təsərrüfatda, həm 

də  hərbi  işdə  geniş  tətbiq  olunurdu.  Misdən  tunc  xəlitəsi  almaq  üçün  aşqar  kimi 

cürbəcür  metallardan  istifadə  edilirdi.  Əsas  aşqar  kimi  qalay  işlədilirdi.  Bu  ərazidə 

qalayın  olmaması  və  görünür,  onun  fasilələrlə  gətirilməsi  sənətkarları  xəlitələrin 

alınması üçün qurğuşun, sürmə, arsen kimi əvəzedicilər işlətməyə məcbur edirdi. 

E.ə.  II  minilliyin  sonunda  mis-arsen  ərintilərindən  hazırlanan  əşyalar 

Kültəpədə  (Naxçıvan  MR)  aşkara  çıxarılmışdır.  Mingəçevirdə  çoxlu  mis-sürmə 

xəlitələri  tapılmışdır.  Həsənlidə  az  miqdar  kalsium  və  maqnezium  qarışığı  olan 

tunclar aşkar edilmişdir. 

Qalayın idxalı məsələsinə dair tədqiqatlar güman etməyə əsas verir ki, qədim 

tunc  metallurgiyası  üçün  qalay  mənbəyi,  ehtimal  ki,  Malay  arxipelaqının  və 

həmsərhəd ölkələrin zəngin qalay  yataqları imiş. Regionun  ərazisində xalis qalaydan 

olan əşyalar çox az tapılmışdır və tapılanlar da ancaq bəzək şeyləridir. 

Aşşur  çarları  metallarla  birlikdə  metal  məmulat  da  zəbt  edir  və  bac  olaraq 

alırdılar. II Aşşurnasirapal məlumat verir ki, zamualı Amekanın "çoxlu mis əşyasını, 

mis güyümlərini,  mis camlarını, mis məcməyilərini, onun sarayının xəzinəsini, onun 

var-dövlətini"  zəbt  etmişdi.  III  Salmanasar  bac  olaraq  Gilzandan  gümüş,  qızıl, 

qurğuşun  və  mis  qab-qacaq  alırdı.  Şamşi-Adad  isə  Gizilbundada  gümüş  qab-qacaq, 

əla qızıl və mis ələ keçirmişdi. 

Həsənlidə, Marlikdə, Ziviyədə, Naxçıvan zonasında qazıntı zamanı tapılan e.ə. 

I  minilliyin  əvvəlinə  aid  olan  sənətkarlıq  məmulatı  bu  ərazinin  əhalisi  arasında 

sənətkarlığın  yüksək  səviyyədə  olması  haqqında  mixi  yazılara  əsasən  yaranmış  rəyi 

təsdiq edir. Üstəlik, aşkarlanmış  məmulatın bir qismi  son  dərəcə nəfis  və zərifdir ki, 

bu da sənətkarların incə bədii zövqündən xəbər verir. 

Hələ  II  Aşşurnasirapal  məlumat  verirdi  ki,  öz  paytaxtı  Kalxuya  bu 

vilayətlərdən  sənətkarlar  aparırmış.  Tapıntılar  göstərir  ki,  sənətkarlar  əl  çatan  bütün 

material  növlərindən  istifadə  edir,  metal,  ağac,  sümük,  gil  və  daşdan  məmulat 

hazırlayırdılar.  Buradan  tapılan  əşyaların  bəzisində  Aşşur,  Urartu  və  ya  skif 

sənətlərinin təsiri nəzərə çarpır, ayrı-ayrı məmulatlar isə naşı təqliddən başqa bir şey 

deyildir.  Yaxın  Şərqin  böyük  bir  hissəsində  yayılmış  təsvirlərin  ümumi  mürəkkəb 

süjetləri var idi. 

161 

 

Oxşarlıq əlamətləri və təqlid ünsürləri müxtəlif vilayətlər və dövlətlər arasında 

qədimdən  mövcud  olan  qarşılıqlı  əlaqənin  qanunauyğun  nəticəsi  idi.  Mövcud  quru 

yollarından  başqa,  Diala  və  Xabur  çayları  kimi  su  yolları  da  Aşşur  ilə  əmtəə 

mübadiləsinə, şübhəsiz, çox kömək edirdi. Yaxın Şərqi Egey sahilləri ilə birləşdirən 

yollar arasında Azərbaycandan Trabzona, oradan da Qara dənizlə qərbə gedən yollar 

böyük  əhəmiyyətə  malik  idi.  Azərbaycandan  Kiçik  Asiyanın  qərb  sahillərinə  gedən 

yol münasib, asan yoldur və bu yolda mədəni mübadilə üçün, hətta təkərli nəqliyyat 

üçün də elə bir maneə yoxdur. 

Sənətkarlıq  məmulatının  əsas  qismi  mükəmməlliyi  və  forma  rəngarəngliyi 

etibarilə  ən  qədim  vaxtlardan  burada  inkişaf  edən  yerli  sənətin  özünəməxsusluğunu 

göstərir. 

Həsənlidəki qədim qalanın ərazisində sənətkar emalatxanası, emalatxanada isə 

tökmə üsulu ilə tunc dirəkciklər, baltalar hazırlamaq üçün qəliblərin qırıqları, habelə 

bəzək şeyləri hazırlamaq üçü qəliblər tapılmışdır. 

Mannanın  metal  üzrə  sənətkarlarının  iş  texnikasına  birtaylı  və  ikitaylı  açıq 

qəliblərdə tökmə işləri, döymə, naxışvurma, ştamplama və həkkaklıq daxil idi. 

Kənd  təsərrüfatında  həm  tunc,  həm  də  dəmir  toxalardan,  dəmir    tiyəli 

oraqlardan istifadə edilirdi. 

Qəbirlərdə  və  Həsənli  qalasında  silahlar  tunc  və  dəmirdəndir,  bəzisi  qızıl  və 

gümüşlə zəngin bəzədilmiş, habelə inkrustasiya edilmişdir. 

Tuncdan  və  dəmirdən  hazırlanmış  yarpaqvari  ox  ucları  bu  dövr  üçün 

səciyyəvidir.  Tiyəsinin  yuxarı  hissəsində  qabarıq  aypara  təsviri  verilmiş  xəncərlər 

Həsənli  qızıl  camının  üzərində  təsvir  edilmiş  xəncərlərə  bənzəyir.  Döymə  üsulu  ilə 

dəmirdən hazırlanan "açıq aypara" tipli iri xəncərlər və qılınclar da geniş yayılmışdı. 

Bəzi xəncərlərin dəstəkləri məharətlə bəzədilmiş sümük və ağacla naxışlanmış, metal 

məftillə köbələnmişdir. 

Həsənli  xarabalıqlarında  iki  tip  -  sivri  və  şırımlı  döyüşçü  dəbilqələri 

tapılmışdır. Sivri, konusvari dəbilqələr Aşşur və Urartu üçün səciyyəvi idi. 

Güman etmək olar ki, şırımlı dəbilqəni yerli əhalinin döyüşçüləri qoyurmuşlar. 

Bunu ondan da yəqin etmək mümkündür ki, III Salmanasarın Balavat darvazasındakı 

təsvirdə  şırımlı  dəbilqəli  dağ  camaatı  ilə  vuruşan  sivri  dəbilqəli  aşşurlular 

göstərilmişdir. 

Marlikdə nadir bir dəbilqə tapılmışdır. Güman edilir ki, bu dəbilqə hansısa bir 

çara məxsus ola bilərdi və cah-calallı dekorativ görkəminə baxmayaraq ondan əməli 

surətdə  istifadə  olunurdu.  Dəbilqə  özü  tuncdan  idi,  onun  üstünə  çəkilmiş  qızıl  və 

gümüş quramada şərab nəziri vermək ayinini icra edən saqqallı allah, əllərini qaldırıb 

ibadət edən ilahələr və onların  başı üzərində qanadlarını açmış quş təsvir edilmişdir. 

Dəbilqənin arxa tərəfində lələkləri və ya tükdən olan daraqları sancmaq üçün lüləcik 

162 

 

vardır. Bu dəbilqənin formasında e.ə. VII əsrin ortalarına aid Aşşur relyefındə təsvir 

edilən Elam döyüşçüsünün başından yerə düşmüş dəbilqəyə oxşarlıq tapırlar. 

Döyüşçünün geyiminə dəriyə və parçaya bənd etmək üçün deşikləri olan tunc 

çiyinliklər də daxil idi. 

Metal  məmulat  parçalara  sancılan  xeyli  miqdarda  müxtəlif  qabarıq  bəzək 

şeyləri ilə, həmçinin düymələr, pərçimlər, sancaqlar və s. ilə təmsil olunmuşdur. 

Qızıl  və  gümüş  məmulat  da  sənətkarların  yüksək  məharətinə  gözəl  misaldır. 

Yuxarıda  adını çəkdiyimiz  qızıl cam, bir də  gümüş qədəh  xüsusilə  maraqlıdır. Qızıl 

camın üzərində allahlara qurbanvermə mərasimi, miflərdən və görünür, əhali arasında 

geniş  yayılmış  dastandan  ayrı-ayrı  səhnələr  təsvir  edilmişdir.  Gümüş  qədəhin 

üzərindəki təsvirlər, ehtimal ki, qələbə səhnəsini əks etdirir. Cəng arabasının ardınca 

məğlublar  gedirlər,  hər  iki  məmulatdakı  təsvirlərdə  eyni  kompozisiya  üsulundan 

istifadə edilmişdir. 

Üzərində qrifonların və qanadlı öküzlərin qorelyef təsvirləri olan Marlik qızıl 

qabları  maraqlıdır.  Birinin  üzərində  dirilik  ağacının  yanlarında  qanadları  olan  dörd 

öküzün təsviri vardır; onların 2 santimetr qabağa çıxan relyefli başları, qabın gövdəsi 

ilə birlikdə, döymə üsulu ilə bütöv bir əşya kimi düzəldilmişdir. 

Eyni bir əşyanı bir neçə metaldan hazırlamaq metodu məharətlə tətbiq edilirdi. 

Marlikdə  gövdəsi  gümüş,  lüləsi  qızıl  qab  tapılmışdır.  Ziviyə  dəfinəsinin  əşyaları 

arasında qızıl inkrustasiyalı gümüş boşqab vardır. Həsənlidə qoç başı formasında bir 

mis riton tapılmışdır. Qoçun gözləri, qaşları və burun pərələrinin üzərindəki zolaqlar 

mavi pasta ilə inkrustasiya edilmiş, buynuzları gümüş folqa ilə örtülmüşdür. Ritonun 

çənbəri heyvan təsvirlərindən ibarət olan gümüş frizlə bitir. 

Zərgərlik  məmulatından  mis,  tunc,  gümüş  və  qızıl  boyunbağılar,  sırğalar, 

bilərziklər,  kəmərlər,  qızıldan,  serdolikdən  (əqiqdən),  balıqqulağından  düzəldilmiş 

çoxlu  muncuq  vardır.  Bu  bəzək  şeyləri  müxtəlif  üsullarla:  ştamplama,  yivaçma, 

tökmə,  deşmə  üsulları  ilə  hazırlanır,  həmçinin  burulmuş  tunc  və  qızıl  məftildən 

istifadə olunurdu. 

Həm  qəbirlərdən,  həm  də  yaşayış  yerlərindən  tapılmış  keramika  sayca  çox, 

forma və keyfiyyətcə rəngarəngdir. Həsənlidə qazıntı zamanı aşkar edilmiş "Sənətkar 

evi" adlandırılan tikilidə metal məmulat hazırlamaq üçün lazım olan alətlərdən başqa, 

həyətdə  keramika  bişirmək  üçün  soba  da  tapılmışdır.  Hazır  məmulat  həmin  evin 

damında qurudulurmuş. 

Bu  dövrdə  qapalı  sobalarda,  azaldılmış  atmosfer  təzyiqi  altında  qara-boz 

keramika bişirmək ənənəsi davam etdirilirdi. 

Sadə  həndəsi  rəsmlərlə  bəzədilmiş,  ilgəkvari  qulpu  olan  uzun  lüləli 

pardaqlanmış  qara  rəngli  "çaydanlar",  badələr,  piyalələr  və  kuzələr  o  dövr  üçün 

səciyyəvidir. 

163 

 

Oxşar  çaydanlar  qazıntı  zamanı  Həsənlidən,  Göytəpədən,  habelə  Naxçıvan 

MR-də Qızılvəngdən, Muncuqlu təpədən də tapılmışdır. 

E.ə.  I  minilliyin  əvvəlindən  Urmiya  hövzəsi  vilayətlərinin  Aşşur  ilə  qarşılıqlı 

münasibətlərinin  intensiv  vaxtında  şirli  keramikadan  hazırlanan  əşyalar  da  meydana 

gəlir. Məlum olduğu  kimi, aşşurlular bu  növ  keramika  hazırlamaqda hələ orta  Aşşur 

dövründən kamilləşmişdilər. 

Daşişləmə  sənəti  üçayaqlı  dövrə,  mərmərdən  hazırlanmış  əsa  başı,  gözəl 

alebastr  qabla  təmsil  olunmuşdur.  Daşdan  yonulmuş  silindrşəkilli  möhürlər  incəliyi 

ilə fərqlənir; bunların bir qismində ov  səhnələri, diz çökmüş oxatanların və  müxtəlif 

heyvanların  fiqurları  təsvir  olunmuşdur.  Həmin  möhürləri  son  Aşşur  dövrünə  aid 

edirlər.  Dirilik  ağacı  və  yanlarında  keçilər  təsvir  edilən  başqa  tip  möhürləri  e.ə.  II 

minilliyin  ortalarından  I  minilliyin  əvvəlinədək  Yaxın  Şərqin  əksər  hissəsində 

yayılmış Mitanni üslubu deyilən üslubla əlaqələndirirlər. 

Gil kimi ağac və sümük də təsərrüfatda istifadə edilən əsas materiallardan idi. 

Qalıqların tədqiqi göstərir  ki, burada  qovaq,  sərv, qarağac,  yemişan, alma  və  armud 

ağaclarından  istifadə  edilirmiş.  Bərk  oduncaq  növlərindən  yaşayış  evləri  tikintisində 

tir  kimi  istifadə  olunur,  nizə,  toppuz  və  ox  sapları  hazırlanırdı.  Müxtəlif  əşyaların 

gövdəsi ağacdan yonulur, sonra üstünə metaldan üz çəkilirdi. 

Ağacdan  yonulmuş  atlı  heykəlciyi  Həsənlidə  ağac  oymaçılığı  sənətinin 

nümunəsidir.  Ağacdan  düzəldilmiş  adam  başı  da  qalmışdır;  uzun  ensiz  sifəti,  çox 

qabağa çıxan burnu vardır, qaş-gözü inkrustasiyalıdır. 

Həsənlidən  həmçinin  bir  neçə  müxtəlif  parça  qırığı,  o  cümlədən  zərif  və  cod 

parça  qırıqları  tapılmışdır.  Tədqiqat  nəticəsində  müəyyən  edilmişdir  ki,  bu  parçalar 

qoyun və ya keçi yunundandır. Parça əriş və arğac saplarını bir-birinə keçirmə metodu 

ilə toxunurdu. Parçaların bir qismi xovlu idi - saçaqlısı da olurdu, saçaqsızı da. Bəzən 

xovun uzunluğu üç santimetrə çatırdı. Parça nümunələrindən birinin saçağı ilməkvari 

düzəldilmişdir. 

Marlikdə də kiçik parça kəsikləri, adi və eşmə kəndir qalıqları tapılmışdır. 

Həsənlidə  və  Marlikdə  aşkar  edilmiş  parça  qalıqları  öz  vaxtına  və  yaxşı 

qalmasına  görə  Ön  Asiya  parçaları  arasında  nadir  tapıntılardır.  Yazılı  qaynaqlardan 

bilirik  ki, e.ə. IX  əsrdə II Aşşurnasirapal Zamuadan bac olaraq yun və  yun parçadan 

tikilmiş  əlvan  paltar  alırdı.  Belə  şeylərin  bac  olaraq  alınmasına  çox  nadir  hallarda 

təsadüf  edilir  və  yalnız  II  Sarqon  Musasirdə  "Urartu  və  Xabxi  ölkəsinin  ala-bəzək 

kətan  geyimlərini,  tünd-bənövşəyi  rəngdə  boyanmış  yun,  al-qırmızı  paltar  üçün 

yununu" ələ keçirməyindən danışırdı. 

Həsənli  sakinlərinin  geyimi  bizə  bəzək  şeylərində  təsvir  edilmiş  şəkillərdən 

tanışdır. Görünür, məşğuliyyət növündən və sosial vəziyyətdən asılı olaraq adamların 

geyimi  də  müxtəlif  idi.  Adətən  ətəyi  topuğa  çatan  qısaqol  paltar  geyirdilər;  paltarın 

ətəyi  və  qolları  saçaqlı  olurdu.  Üstdən  bellerinə  enli  kəmər  bağlayırdılar. 

164 

 

Döyüşçülərin  də  geyimi  uzun  idi,  ətəyə  doğru  genəlirdi,  parçadan  və  ya  dəridən 

olurdu, üzərinə kiçik metal lövhəciklər tikilirdi. Başqa bir növü ətəyi dizdən olan qısa 

xirqə idi. Döyüşçülərin kürəyini sol çiyinə bənd edilən heyvan dərisi örtürdü. 

Marlik sakinlərinin geyimi haqqında gümüş qədəh üzərində çəkilmiş rəsmlərə 

görə  mühakimə  yürütmək  olar:  onlar  ətəyi  dizə  qədər  olan  qısaqol  xirqə  geyir, 

üstündən  enli  kəmər  bağlayırdılar.  Qəbirdən  tapılmış  paltarın  ön  hissəsinə  tikilmiş 

uzun  bir  cərgə  qızıl  düymələrə  əsasən  belə  bir  nəticə  çıxarmaq  olar  ki,  Marlik 

sakinləri uzun paltar geyirmişlər. 

Mannanın  Ģəhərləri  və  Ģəhər  həyatı.  Mənbələr  Manna  dövlətinin  müxtəlif 

yaşayış  yerləri  haqqında  məlumat  verir.  Bu  yaşayış  yerlərini  iki  qrupa  bölmək  olar: 

möhkəmləndirilmiş şəhər-qalalar və onların ətrafında yerləşən məskənlər. 

Sinfi təbəqələşmə, maddi sərvətlər toplanması və bununla əlaqədar tez-tez baş 

verən düşmən basqınları əhalini öz təhlükəsizliyini qorumaq üçün  yollar və vasitələr 

axtarmağa  məcbur  edirdi.  E.ə.  II  minilliyin  sonuna  məxsus  abidələr  göstərir  ki, 

mannalılar  öz  məskənlərini  düşmənin  əli  çatmayan,  eyni  zamanda  asan  müdafiə 

edilən  təbii  yüksəkliklərdə  və  strateji  cəhətdən  əlverişli  olan  yerlərdə  salmağa 

başlayırlar.  E.ə.  I  minilliyin  əvvəlinə  yaxın  bu  məskənlər  tədricən  qalın  divarlar 

arasına alınır və əsil qalalara çevrilir. 

Lakin şəhər-qalaların heç də hamısı yaşayış məntəqələri deyildi. Onların bəzisi 

yalnız  mühüm  strateji  mövqelərdə  qərar  tutan  və  daha  vacib  yaşayış  mərkəzlərinin 

yollarını  qoruyan  müdafiə  qurğuları  imiş.  Düşməndən  müdafiə  üçün  bu  qala-

şəhərlərdə  müəyyən qədər qoşun saxlanılırdı.  Habelə  mühasirə  təhlükəsi  yarandıqda 

mal-qara  buraya  sürülür,  yaxın  kəndlərin  sakinləri  burada  daldalanırdılar.  Həmin 

qalalar  təpənin  başında  divarla  dövrələnmiş  kiçik  bir  sahədə  yerləşirdi.  Görünür, 

Zibda (Uzbia, İzzibiya) da qədimdə bu cür qalalardan idi. Onun xarabaları hündürlüyü 

90  metr  olan  təpədədir.  Təpənin  yuxarı  hissəsində  çox  məhdud  bir  sahəni  tutan, 

ətrafına çiy kərpicdən hasar çəkilmiş tikililərin qalıqları vardır. 

Belə  qalalardan  biri  də  Zibia  ilə  birlikdə  Armait  (Urmeyate)  idi.  Aşşur 

mənbələrinə görə, Mannanın  paytaxtı İzirtu bu qalaların bilavasitə  yaxınlığındaymış. 

Onların  adları  həmişə  birgə  çəkilirdi  və  aşşurlular  İzirtuya  Zibia  və  Armait  qalaları 

dağıdıldıqdan sonra yaxınlaşırdılar. 

Həsənli  yaxınlığındakı  Əqrəbtəpədə  də  qazıntı  zamanı  eynilə  bu  tipdən  olan 

kiçik  bir  qala  aşkar  edilmişdir.  Bu  qalanın  da  ətrafına  qabarıq  bürcləri  olan  hasar 

çəkilmişdi.  Qala  iki  dəfə  yandırılmış,  lakin  dağıdıldıqdan  sonra  ilkin  plan  əsasında 

bərpa  edilmişdir.  Ola  bilsin,  Əqrəbtəpədə  qurulmuş  bu  istehkam  Həsənli  təpəsində 

yerləşmiş şəhərin giriş yollarında bir maneə imiş. 

Düşmənin yaxınlaşdığını xəbər verən xüsusi bürclər də müdafiə məqsədlərinə 

xidmət edirdi. Əldə olan məlumata görə, Mannanın Sanqibutu vilayətində belə bürclər 

varmış:  "Dağ  zirvələrində  bürclər  ucaldılmışdı,  tonqal  yandırılıb-yandırılmadığına 

165 

 

gecə-gündüz  göz  qoyur  və  uzaqda  olan  çoxsaylı  düşmən  yaxınlaşdıqda  xəbər 

verirdilər". 

Şəhər-qalalar  çox  böyük  bir  ərazini  əhatə  edən  və  ən  əlverişli  mövqe  tutan 

məskənlər  idi.  Bunlar  daha  ciddi  möhkəmləndirilirdi,  içqalaları,  sarayları,  məbədləri 

və  digər  memarlıq  qurğuları  vardı.  Şəhər-qalaların  bəzisi  "çar  şəhəri"  adlanırdı  və 

çarın,  əyanların,  vilayət  rəislərinin  yaşayış  yeri  idi.  Bu  şəhərlər  mədəniyyət,  din  və 

sənət  mərkəzləri  idi.  Kiçik  qalalar  və  onların  ətrafından  yalnız  mal-qara  zəbt 

edilirdisə,  iri  şəhərlərdən  mal-qara  sürülür,  anbarlardan  taxıl,  ehtiyatda  olan  gümüş, 

mis, qızıl, sənətkar əməyinin məhsulları aparılırdı. 

Aşşur  relyeflərindəki  təsvirlər  bu  cür  qalaların  zahiri  görkəmini  təsəvvürdə 

canlandırmağa  kömək  edir.  Mannanın  Uşkaya  qalasını  II  Sarqon  belə  təsvir  edir: 

"Mən  güclü  silahımın  hünərinə  bu  qalaya  qalxdım,  onun  bol  əmlakını  qarət  edib 

düşərgəmə daşıtdırdım. Bünövrəsi səkkiz qulac qalınlığında olmuş və qayaya dirənən 

möhkəm  qala  divarını,  onun  diş-diş  olan  üst  hissəsindən  ta  hündür  özülünədək 

birnəfəsə  söküb  yerlə  yeksan  etdim.  Qalanın  içində  olan  evlərə  od  vurdum,  onların 

uzun tirlərini yandırdım". 

Ən  mühüm  qalaların  müdafiəsini  möhkəmləndirmək  üçün  onların  ətrafında 

dövrələmə  xəndəklər  qazır,  torpaq  bəndlər  qururdular.  Tarui  və  Tarmakisa  belə 

qalalardan idi. 

Həsənli təpəsini əhatə edən divarın  salamat qalmış özülünün qalınlığı 3  m 20 

sm,  yəni təqribən 8 qulacdır  ki, bu da II Sarqonun kitabəsində deyilənə  uyğun gəlir. 

Divarların  özülü  iri  daş  tavalardan  hörülmüşdür.  Divarın  tamamilə  salamat  qalmış 

özülünün  hündürlüyü  2  m  60  sm-ə  yaxındır.  Qala  divarının  qalan  hissəsi  isə 

kvadratşəkilli  çiy  kərpicdən  tikilmişdir.  Güman  edilir  ki,  divarların  hündürlüyü  10 

metrə yaxın ola bilərdi. Qalanın bütün çevrəsi boyunca bir-birindən 30-35 metr aralı, 

hərəsi  10  kv.m  olan  on  bir  ədəd  kvadratşəkilli,  qabarıq  bürc  tikilmişdi.  Bürclər 

arasındakı  divar  3x0,5  metr  ölçülü  iki  kontrforsla  möhkəmləndirilmişdi.  Qalanın 

mərkəzində  onun  qalan  hissəsindən  hündür  olan  içqala  vardı.  Binaların  arasından 

yerinə iri-iri tavalar döşənmiş küçə keçirdi. Binalar iki və ya üç mərtəbəli idi. Yuxarı 

mərtəbələrə  pilləkən  vardı.  Binaların  kərpic  divarları  daş  bünövrənin  üstündə 

hörülürdü.  Yaşayış  binalarının  dəhlizi,  ona  bitişik  kiçik  yan  otaqları,  daş  özüllər 

üzərində duran, diametri yarım metr olan ağac sütunlar vardı. Divarların qalığına görə 

güman edirlər ki, sütunların hündürlüyü 6 metrdən çox imiş. Zalın divarları boyunca 

gillə  suvanmış  çiy  kərpicdən  kürsülər,  zalın  ortasında  isə  ocaq  vardı.  Saray 

kompleksinin ayrı-ayrı otaqlarında divarlara şirələnmiş kərpicdən üz çəkilmişdi. Yerə 

daş  tavalar  döşənmişdi.  Qapılar  taxta  dabanlıqlara  söykənən  mehvər  ətrafında 

fırlanırdı.  Biz  II  Sarqonun  məlumatından  bilirik  ki,  çar  saraylarının  üstü  sərv 

ağacından yonulmuş tirlərlə örtülür və bunların xoş ətri otaqları bürüyürdü. 

166 

 

Mannaya  qonşu  olan  Allabria  vilayətinin  III  Salmanasann  salnaməsində 

verilmiş  təsviri  binalar  haqqında  müəyyən  təsəvvür  yaradır:  "Mən  allabrialı  Yanzi-

Buriaşın  möhkəmləndirilmiş  Şurdira  şəhərini,  qızıl  qapısını,  saray  kənizlərini,  xeyli 

mülkiyyətini ələ keçirdim". Buna müvafiq olaraq biz Manna şəhər-qalalarında "saray 

məşuqələri"  üçün  ayrıca  zəngin  bərbəzəkli  otaqlar  olduğunu  təsəvvürümüzə  gətirə 

bilərik,  xüsusilə  də  ona  görə  ki,  Həsənli  qalasının  sütunlu  zala  bitişik  otaqlarının 

birindən  eyni  vaxtda  tələf  olmuş  üzüklü,  bilərzikli,  dekorativ  sancaqlı  44  qadının 

skeleti tapılmışdır. 

Aşkar  edilmiş  çoxlu  silahdan  məlum  olur  ki,  çar  əhatəsinin  hərbi 

nümayəndələri üçün sarayda xüsusi otaqlar varmış. 

Allahlara ibadət etmək üçün məbədlər tikilirdi. 

Təsərrüfat  ehtiyacları  üçün  əsas  binalara  bitişik  çoxlu  yardımçı  otaq  tikilirdi; 

bunların bir qismindən taxıl və şərab saxlanan böyük qablar tapılmışdır. 

Şəhər-qalada əhalini sənətkarlıq məmulatı ilə təmin edən ustalar da yaşayırdı. 

Qalanın  ətrafında  kiçik  məskənlər  yerləşirdi.  Bunların  sakinləri  əkinçilik  və 

heyvandarlıqla  məşğul  olur,  şəhər-qalanı  ərzaqla  təchiz  edirdilər.  Bəzən  bir  şəhərin 

ətrafında xeyli məskən olurdu.  

Adətən  mixi  yazılarda  düşmən  şəhərləri  üzərində  qələbənin  təsviri  verilərkən 

yaxşı  möhkəmləndirilmiş  şəhər-qalanın  və  onun  ətrafında  olan  kiçik  məskənlərin 

tutulması haqqında trafaret bir cümlədən istifadə olunur. Bir çox məskənlərin əhalisi 

düşmənin hücumu zamanı yaxınlıqdakı qalada daldalanır, öz əmlakını buraya daşıyır, 

mal-qarasını  sürüb  gətirirdi.  Qala  mühasirəyə  alınanda  onun  müdafiəsində 

qoşunlardan  başqa,  burada  daldalanan  əhali  də  iştirak  edirdi.  Kiçik  məskənlər  talan 

edilir və yandırılırdı, möhkəmləndirilmiş şəhər-qalaları isə işğal etmək heç də həmişə 

mümkün  olmurdu,  buna  görə  də  onların  bəzisi  bir  neçə  dəfə  mühasirəyə  alınırdı. 

Lakin inşaat texnikası o qədər yüksək idi ki, dağıdılmış qalalar tez bərpa olunur, orada 

həyat davam edir, müdafiə qaydaya salınırdı. Həsənli qalası bir neçə dəfə dağıdılmış 

və hər dəfə təxminən öz ilkin planı əsasında bərpa edilmişdi. Qala son dəfə, görünür, 

qəfil  hücum  nəticəsində  dağıdılmışdı.  Şiddətli  yanğın  tikililəri  bürümüş,  çoxlu  adam 

yanıb həlak olmuşdu. Onların  əmlakı yanan və uçulan binaların xarabalıqları altında 

qalmışdı. Çox ehtimal ki, daha qalanı bərpa etmək mümkün olmamış və yeni sakinlər 

buraya təqribən yüz ildən sonra gəlmişdilər. 

Həsənli  təpəsində  qazıntı  zamanı  aşkara  çıxarılmış  şəhərin  Manna  ərazisində 

mövcud  olması  cəmiyyətin  yüksək  sosial-iqtisadi,  siyasi  və  mədəni  inkişaf 

səviyyəsinə sübutdur. 

Mannanın dövlət quruluĢu. E.ə. I minilliyin əvvəllərində Cənubi Azərbaycan 

tayfalarının xeyli hissəsi ilkin quldarhq cəmiyyəti şəraitində yaşayırdı. 

İlk vaxtlar, hər halda e.ə. IX əsrin sonuna kimi Manna Zamua vilayətinin digər 

"ölkələrindən" az fərqlənirdi.  Lakin birləşmə prosesi nəticəsində Manna tezliklə çox 

167 

 

iri siyasi quruma çevrildi. Əhalisi oturaq həyat sürürdü. Eyni "çar şəhəri" İzirtu (Zirta) 

uzun  müddət  Manna  çarlığının  paytaxtı  olaraq  qalırdı.  Bu,  giriş  yolları  Zibia  və 

Armait  qalaları  ilə  qorunan  xeyli  dərəcədə  möhkəmləndirilmiş  bir  şəhər  idi.  Ölkədə 

"çar şəhəri" adlanan başqa şəhərlər də vardı. 

Manna  yüksək  dərəcədə  inkişaf  etmiş  struktura  malik  olan  əmlak 

təbəqələşməsinin  və  sosial  təbəqələşmənin  geniş  miqyas  aldığı  bir  cəmiyyət  olsa  da, 

hər halda ilkin sinfi cəmiyyət idi. Qaynaqlarda "ölkənin adamları" adlandırılan geniş 

xalq  kütlələri  ölkənin  siyasi  həyatında  fəal  rol  oynayırdılar.  Manna  çarı  Ahşerinin 

hakimiyyəti istibdad forması almağa başlayanda, məhz, "ölkənin adamları" ona qarşı 

çıxdılar. 

Ölkədə  çar  hakimiyyəti  ibtidai  icma  quruluşunun  qalıqları  olan  müxtəlif 

orqanlar  tərəfindən  məhdudlaşdırılsa  da,  çox  güclü  idi.  Gilzan  çarı  Asu  (Sua)  III 

Salmanasarın  pişvazına  "öz  qardaşları  və  oğulları  ilə"  çıxdığı  halda,  Manna  çarı 

Ullusunu  II  Sarqonun  pişvazına  "öz  ölkəsindən  onun  ölkəsini  idarə  edən  ulu 

ağsaqqallar, müşavirlər, oğul-uşaqları, canişinlər və başçılarla birgə çıxmışdı". 

Deməli,  güman  etmək  olar  ki,  Manna  çarı  ölkəni  tam  hakimi  -  mütləq  kimi 

idarə  etmirdi.  Sarqonun  mətnində  sadalanan  əyanlardan,  canişinlərdən  və 

başqalarından  ibarət  ağsaqqallar  şurası  onun  hakimiyyətini  məhdudlaşdırırdı.  Lakin 

mənbələrdən  bəlli  olur  ki,  çarlar  müstəqil  hökmranlığa  can  atırdılar,  bunun 

nəticəsində  çar  siyasətinin  tərəfdarları  ilə  əleyhdarları  arasında  daimi  mübarizə 

gedirdi. 

Mannada nəsli əyanlar, habelə hərbi və xidmətçi əyanlar təbəqəsi güclü idi. 

Qeyri-məhdud  hakimiyyətə  can  atmaq  bəzən  faciə  ilə  nəticələnirdi.  Çar 

Ahşerinin öldürülməsi buna misal ola bilər. 

Hərçənd  Mannada  çar  hakimiyyəti  qəbilə-tayfa  başçısının  hökmranlığından 

törəmişdi,  lakin  artıq  e.ə.  VIII  əsrdə  o,  irsi  idi.  İranzudan  sonra  hakimiyyət  onun 

oğullarının  -  ölkəni  ardıcıl  idarə  edən  Azanın  və  Ullusunun  əlinə  keçir.  Ahşeridən 

sonra Mannanı onun oğlu Ualli idarə edirdi. 

Maraqlıdır  ki,  II  Sarqonun  "Relyasiya"sında  deyilir  ki,  Sarqonun  pişvazına 

çıxanda  Ullusunu  nəinki  öz  təhlükəsizliyini  qorumaq  üçün  girov  almamışdı,  hətta 

əksinə  "böyük  oğlunu  ehtiram  əlaməti  olaraq  bəxşiş  və  sovqatla"  Aşşur  çarının 

"hüzuruna göndərib onun himayəsinə vermişdi". 

Manna  çarlığı  "mahallara"  bölünürdü,  onları  çar  "canişinləri"  idarə  edirdilər. 

Tayfaların,  yaxud  qəbilə  və  ərazi  icmasının  başçıları  olan  "məskən  hakimləri" 

Mannanın inzibati həyatında xarakterik sima idilər. Mannada müəyyən dərəcədə etnik 

konsolidasiya  əlamətləri  meydana  gəlir  ki,  bu  da  öz  ifadəsini  etnik  mənlik  şüurunun 

yaranmasında  tapır.  Belə  ki,  mənbələrin  şəhadətinə  görə  Manna  çarı  Urartu  çarının 

işğal  etdiyi  torpaqların sadəcə  geri alınmasına  deyil,  həm  də  "...pərən-pərən düşmüş 

mannalıların öz yerlərinə qaytarılmasına" çalışır. 

168 

 

Beləliklə, e.ə. I minilliyin ikinci rübünə  yaxın Manna sabit dövlət qurumu idi 

və sonralar uzun bir zaman boyunca çox geniş bir ərazini birləşdirib Yaxın Şərqdə iri 

dövlətlərdən biri oldu.