Manna çarlığının meydana gəlməsi. AĢĢurlulara və urartululara qarĢı
mübarizə. E.ə. IX əsrin ikinci yarısından etibarən Urmiyaboyu rayonda tədricən
Manna çarlığının konturları görünməyə başlayır. Artıq e.ə. VIII əsrdə Manna siyasi
həyatda və beynəlxalq münasibətlərdə mühüm amilə çevrilmişdi. Bu çarlığı Cənubi
Azərbaycan ərazisində ilk iri dövlət qurumu hesab etmək olar.
Manna birləşməsi qədim ənənələri olan bir ərazidə, qədim tarixin çox böyük
bir kəsiyində iqtisadi və mədəni cəhətdən öndə gedən bir rayonda meydana gəlmişdi.
Manna e.ə. III—II minilliklərdə bu regionda mövcud olmuş kuti, lullubi, hurri
tayfalarının, digər tayfaların və tayfa ittifaqlarının bilavasitə varisi idi.
Manna çarlığının yerləşdiyi torpaqlarda yaşayanlar hələ ən qədim zamanlarda
Mesopotamiya vilayətləri ilə mədəni-iqtisadi və siyasi münasibətlərə girmişdilər.
Həmin
ərazidə yaşayan tayfalarda ibtidai icma quruluşunun süqutunun
sürətlənməsində bunun, şübhəsiz, böyük əhəmiyyəti vardı.
Manna e.ə. IX əsrin sonunadək Zamua vilayətinin digər "ölkələrindən" az
fərqlənirdi.
153
Mannanın adı mixi yazıda ilk dəfə e.ə. 843-cü ildə III Salmanasarın
kitabəsində ("Munna" formasında) çəkilmişdir. Adətən Aşşurlular Mannanı
"Mannalılar (tayfasının) ölkəsi", urartulular isə " Mana ölkəsi" adlandırırdılar.
Bibliyada Ararat, Aşkenaz çarlıqlarının adı ilə yanaşı, çəkilən Minni adını Manna ilə
eyniləşdirirlər.
Manna adı mənşəcə yerli idi. Bəlkə də bu ad əvvəlcə Urmiyaboyu tayfalardan
birinə məxsus olmuş, sonra mannalıların birləşdirdiyi torpaqların hamısına
yayılmışdı.
Mannada çoxluq təşkil edən tayfa ilə bərabər, digər tayfalar, məsələn, sunbilər,
taurlalılar, dalilər də vardı. Lakin etnik konsolidasiya nişanələri artıq nəzərə
çarpmaqda idi. Məsələn, Manna çarı nəinki Urartu çarının istila etdiyi torpaqları geri
almaq qayğısına qalır, həm də "...pərən-pərən salınmış mannalıların öz yerinə
qaytarılmasına" çalışırdı.
III Salmanasar vaxtında bir sıra Manna vilayətlərinin (bunların başında
aşşurlulara boyun əyməyib, "dağlara çəkilmiş" çar Uda dururdu) birləşdiyinə hələ ilk
eyhamlar var idi. Çox keçmədən Mannalılar ölkəsi Urmiyaboyu rayonunun xeyli
hissəsini tutur və onun adı eponimlər siyahısında çəkilir. Bu, İzirtu şəhərində əyləşən
çarların başçılığı ilə həmin ərazidə birləşmə prosesinin genişlənməsindən xəbər verir.
Aşşur məlumatlarına görə, Manna çarlığı qədimdə Lullubum adlanmış böyük
Zamua vilayətinin bir hissəsi olan Daxili Zamuanın ərazisində meydana gəlmişdi.
Güman ki, Zamua etnik termindir - iri lullubi tayfalarından birinin adıdır.
İki təhlükə: bir tərəfdən möhkəmlənmiş Aşşur dövlətinin, digər tərəfdən də çox
keçmədən Urartu dövlətinin törətdiyi təhlükə bu vilayətlərdə Manna tayfalarının
siyasi cəhətdən birləşməsinə güclü təkan verdi.
III Salmanasarın hökmranlığının on altıncı ilindəki yürüş təsvil edilərkən
məlumat verilirdi ki, çar Daxili Zamuada torpaqları tuta-tuta Munna (Manna) ölkəsinə
çatmışdı. Lakin salnamələrdə Mannanın qarət və işğal edilməsindən, yaxud ondan bac
alınmasından bir kəlmə də danışılmır. Görünür, aşşurlular ya Mannanı istila edə
bilməmişdilər, ya da bu ölkənin yalnız sərhədlərinə gedib çatmış, sonra dönüb qonşu
Allabrianın üzərinə yerimişdilər.
E.ə. 829-cu ilin salnamələrində Mannanın adı darmadağın edilmiş ölkələrin
adları sırasında çəkilir. III Salmanasar artıq qocalmışdı və Aşşur qoşunlarına bu dəfə
sərkərdə Dayan-Aşşur başçılıq edirdi. Aşşur kitabəsində yazılmışdı: "Mən mannalı
Udakinin məskənlərinə yaxınlaşdım. Mannalı Udaki mənim silahımın parıltısından
dəhşətə gəlib, canını qurtarmaq üçün öz çar şəhəri Zirtanı tərk etdi. Mən onun
dalınca düşdüm. Saysız-hesabsız qaramalını, qoyunlarını, mülkiyyətini apardım.
Şəhərlərini viran qoydum, dağıtdım, od vurub yandırdım".
Məğlubiyyətə baxmayaraq Manna təslim olmadı, bac vermədi. Aşşurlular
ancaq qənimət ələ keçirməklə kifayətləndilər.
154
III Salmanasarın hakimiyyətinin son illərində Aşşur dövlətində daxili iğtişaşlar
başlandı. Urartu çarı İşpuini bundan istifadə edib Urmiya gölünün sahillərinə çıxdı,
Gilzan çarlığını işğal edib Urartuya qatdı. İşpuininin vaxtında urartulular Manna
çarını ağır məğlubiyyətə uğratdılar. Bunu, məsələn, bir də ondan görmək olar ki, 820-
ci ildə Urmiyaboyu vilayətlərdə hegemonluq Zamua çarlarından biri olan Şarsinanın
əlinə keçir.
E.ə. IX əsrin sonu - VIII əsrin birinci yarısında Urartu çarları Menuanın, I
Argiştinin, II Sardurinin zamanında urartulular Mannanın ən təhlükəli düşmənlərinə
çevrilirlər. Menuanın hökmranlığı dövründə Urartu o qədər qüvvətlənir ki, Aşşur çarı
onu ləyaqətli bir düşmən kimi tanımağa məcbur olur. İki güclü düşmən arasında
Urmiyaboyu əraziyə yiyələnmək uğrunda mübarizə qızışır. Menua qalib gəlir və
Aşşur çarının əlindən vilayətləri bir-bir alır.
Lakin Aşşur çarlığı hələ kifayət qədər güclü idi və Urmiyaboyu vilayətlər
uğrunda mübarizə davam edirdi. E.ə. 807 və 806-cı illərdə düşmənlər Mannada iki
dəfə vuruşmuşdular.
E.ə. IX əsrin lap sonunda - 802-801-ci illərdə aşşurlularla urartulular arasında
mübarizə daha da qızışdı. Menuanın Mannaya ikinci yürüşü bu dövrə aiddir. Menua
Mannada (Miandub yaxınlığında) qala qurur, yaxud onu bərpa edir və orada öz
qarnizonlarını qoyur. Ola bilsin ki, urartulular ayrı-ayrı vaxtlarda Manna ərazisinin bir
hissəsində müvəqqəti hökmranlıq etmişlər.
E.ə. VIII əsrin birinci yarısı Aşşur dövlətinin zəiflədiyi və Urartu dövlətinin
gücləndiyi dövr idi. Bu dövrə aid Urartu qaynaqlarında Manna ölkəsinin adı getdikcə
daha tez-tez çəkilir və ona qarşı bir çox yürüşlər edildiyi göstərilir. Urartulular bu
ölkəni talan edir, oradan saysız-hesabsız qaramal, davar, minlərlə əsir aparır, yerli
əhalidən bac alırlar və həmin torpaqlarda yerlərini möhkəmləndirməyə cəhd edib,
işğal olunmuş rayonlarda qalalar qururlar.
I Argiştinin hakimiyyəti dövründə urartulular Urmiyaboyu rayona, xüsusən
Mannaya daha tez-tez yürüşlər edirdilər. Urartulular bu vilayətlərə e.ə. 784, 781-774-
cü illərdə soxulmuşdular. Bu on il ərzində Urmiyaboyu vilayətlərdə, təxmini
hesablamalara görə, 50 mindən artıq adam öldürülmüş və əsir alınmış, 100 mindən
çox davar və 40 mindən artıq qaramal, xeyli at, dəvə aparılmış, bir çox şəhər və digər
yaşayış məntəqələri dağıdılmışdı. Lakin Manna mübarizəni kəsmir və arabir əks-
hücuma keçirdi. E.ə.VIII əsrin 70-ci illərinin ortalarında artıq belə bir əks-hücum
olmuşdu. Görünür o vaxt, yaxud bir qədər sonra Manna Urartunun hakimiyyəti
altından çıxmışdı, hərçənd I Argişti (e.ə. 773, 772, 771, 769, 768-ci illərdə) və II
Sarduri (e.ə.VIII əsrin 50-ci illərinin əvvəlində) buraya viranedici yürüşlər etmişdilər.
E.ə. VIII əsrin 60-cı illərin ortalarında və əvvəlində I Argişti Buştunu, Urmiyadan
cənub-şərqdə bir sıra rayonları işğal edir, Cənubi Zaqafqaziyaya (Etiuni ölkəsinə)
155
soxulur, Mannanın möhkəmləndirilmiş "çar şəhəri" Şimerixadirini işğal edir, orada
çoxlu kişi və qadın tutub aparır.
II Sardurinin vaxtında urartuluların istilaçılıq siyasəti daha kəskinləşir. II
Sarduri Şimali Urmiya vilayətlərinə soxulur, Cənubi Azərbaycan torpaqlarının
içərilərinədək irəliləyir. O məlumat verir ki, dağlıq Puluadi ölkəsinə qalib gəlmiş, 21
qalanı, 45 şəhəri və "çar şəhəri olan Libliuni"ni ələ keçirmişdi. Çar salnaməsində
deyilir ki, düşmən ölkəni ram etmək üçün o, işğal etdiyi vilayətdə öz qalalarını
qururdu.
Bu, urartuluların Manna ərazisinə ən çox nüfuz etdiyi dövr idi. Onlar istila
olunmuş vilayətlərdə qalalar tikirdilər, həmin qalalarda qoşun saxlayır və yeni
yürüşlərə hazırlaşırdılar. Sonralar II Argişti də bu rayonlarda olmuşdu.
Manna mübarizə aparır, Urartu çarlarına inadlı müqavimət göstərirdi. Manna
məhz Urartu ilə mübarizədə vahid dövlət kimi təşəkkül tapır və bu dövlət bəzən
Cənubi Azərbaycanın, demək olar ki, bütün ərazisini əhatə edirdi.
VIII əsrin ikinci yarısı Manna çarlığının möhkəmlənməsi və genişlənməsi
dövrü idi.
Mannanın təsərrüfat həyatı: əkinçilik, maldarlıq, sənətkarlıq. E.ə. I
minilliyin başlanğıcında və sonralar Cənubi Azərbaycan tayfalarının təsərrüfatı
çoxsahəli idi. Diyarın əhalisi əkinçilik, maldarlıq və müxtəlif sənətlərlə məşğul
olurdu. Müxtəlif vilayətlərdə təsərrüfatçılığın ayrı-ayrı sahələri üstünlük təşkil edirdi.
Məsələn, Zamua, Allabria, Karalla, Kirruri, Gilzan vilayətləri və bəzi başqa
vilayətlər oturaq əkinçilik-maldarlıq təsərrüfatının qədim ənənələrinə, mahir
sənətkarlara malik, qızğın ticarət edən, şəhər və kənd tipli bir çox məskənləri olan
rayonlar idi. Başlıca sahə əkinçilik, özü də suvarma əkinçilik idi. Dövlət
hakimiyyətinin tam təşəkkülü prosesi bəlkə də məhz suvarma əkinçiliyin inkişafı ilə
bağlıdır. Aşşur çarları tez-tez xatırladırlar ki, "mən onların bol məhsulunu yandırdım,
dolu anbarlarını açdım və qoşunuma o ki var arpa yedizdirdim", "onun bol məhsulunu
saya gəlməyən qamış kimi kökündən qopartdım... onun lacivərd rəngli gözəl, güllü-
çiçəkli, yamyaşıl torpaqlarını, Adad kimi suya qərq etdim, atlarının ümid yeri olan
çəmənlərini də arabaların təkərləri, süvarilərin, döyüşçülərin ayaqları altında tapdaq
eləyib çöl-biyabana çevirdim", "bağlarını, qamış kimi sıx ağaclarını... onun şəhərinə
yaraşıq verən, bolluca meyvə ağacları və meynələri olan gözəl bağlarını qırdım"...
Zikertunun, müəyyən dərəcədə də Gizilbundanın və bəzi başqa yerlərin
əhalisinin əsas peşəsi maldarlıq idi. Lakin burada, əlbəttə, əkinçilik və sənətkarlıqla
da məşğul olurdular.
Elə vilayətlər də vardı ki, Aşşur mənbələri o vilayətlərdən qarət edilmiş əmlakı
sadalayanda əkinçilik məhsullarının və sənətkarlıq məmulatının adını bircə dəfə də
çəkmirlər. Belə vilayətlərdən biri, məsələn, Mes[s]idir. İstilaçıların yazılarında burada
156
"saysız-hesabsız" qaramal, davar, qatır, ikihürgüclü dəvə və at ələ keçirildiyi
haqqında tez-tez məlumat verilir.
Aşşur kitabələrinə görə, yuxarıda xatırladılan inkişaf etmiş əkinçilik
vilayətlərində yalnız kənd təsərrüfatı məhsulları deyil, metallar və sənətkarlıq
məmulatı da ələ keçirilir və bac şəklində alınırdı. Kitabələr yalnız bərəkətli zəmilər,
kanallar, taxıl və şərab anbarları, küləş, at ilxıları, qaramal və davar haqqında yox,
qızıl, gümüş, mis, bu metallardan hazırlanan məmulat, müxtəlif parça və i.a. haqqında
da məlumat verir.
Metallurgiya və metalişləmə, dulusçuluq, daşişləmə, sümükişləmə, əyiricilik
və toxuculuq geniş surətdə inkişaf etmişdi.
Diyarın qədim metallurgiyasının öz filiz mənbəyi vardı. Biz mis, dəmir, qızıl,
qurğuşun və gümüş yataqlarının istismar edildiyini qəti söyləyə bilərik.
Əsasən dulus çarxında hazırlanan bir çox keramika məmulatı sənətkarların
böyük məharətindən xəbər verir; regionun müxtəlif yerlərində dulus sobaları
aşkarlanmışdır.
Qəbirlərdən daşdan, gipsdən, qızıldan düzəldilmiş çoxlu möhür (bir parasının
üzərində mixi yazı işarələri qalmışdır), xeyli bər-bəzək, bilərzik, üzük, muncuq, sırğa,
asmalar və s. tapılmışdır. Çoxlu sənət inciləri - qızıl camlar, müxtəlif ritonlar, situlalar
və başqa şeylər aşkara çıxarılmışdır. Bir çox sənət inciləri müxtəlif zərgərlik,
dulusçuluq mərkəzlərindən bəhs etməyə imkan verir. Mühüm bir cəhət ondan
ibarətdir ki, qazıntı zamanı Həsənlidə sənətkar emalatxanaları, xüsusən "sənətkar evi"
tapılmışdır. Bütün bunlar, şübhəsiz, əhalinin yüksək sənətkarlığa və zəngin incəsənətə
malik olduğunu sübut edir.
Zəngin xammal ehtiyatları, böyük kənd təsərrüfatı potensialı, inkişaf etmiş
sənətkarlıq, incəsənət və bir çox başqa nailiyyətlər region vilayətlərinin yalnız bir-biri
ilə deyil, həm də uzaq ölkələrlə ticarətinin inkişafına kömək edirdi. Hələ lap qədim
vaxtlardan Azərbaycanın vilayətlərindən bu diyarı Qərb və Şərq, Şimal və Cənub
ölkələri ilə birləşdirən beynəlxalq ticarət yolları keçirdi.
Əkinçilik. Azərbaycanın torpaqları və su ehtiyatları bol əkinçilik məhsulları
yetişdirilməsinə imkan verirdi. Azərbaycanın coğrafi şəraiti sayəsində həm dəmyə
yerlərdə, həm də suvarılan torpaqlarda əkinçilik inkişaf etmişdi. Quraqlıq rayonlarda
bulaq və kəhriz sularından istifadə olunurdu.
Aşşur çarları bol qənimət ələ keçirdiklərini, hər il bac topladıqlarını bildirirlər.
Birdəfəlik bac adətən taxılla alınmırdı, çünki kənd təsərrüfatı məhsulları ehtiyatından
yürüşün özündə qoşunu dolandırmaq üçün istifadə olunurdu. Aşşur istilaçılarını mal-
qara, metal və metaldan hazırlanan məmulat daha çox maraqlandırırdı. Lakin illik bac
olaraq hər il başqa şeylərlə yanaşı taxıl da alınırdı.
Həsənlidə aparılan qazıntı işlərinin nəticələri bölgənin iqtisadiyyatında
əkinçiliyin çox mühüm yer tutduğunu söyləməyə imkan verir. Burada iki və altı
157
cərgəli arpa, bir növ buğda və darı yetişdirilirdi. Digər tikintilər sırasında içərisində
müxtəlif kənd təsərrüfatı məhsullarının qalığı olan anbarlar da aşkar edilmişdir.
Əkinçilik qədim əhalinin əsas peşələrindən biri olduğuna görə əkinçilik
texnikası yüksək səviyyədə inkişaf etdirilməli idi. Dəmir dövrünə keçdikdən sonra
əkinçilik alətləri təkmilləşdirilməyə başlandı. Tarlalar ağac kotanla, dəmir toxa ilə
şumlanırdı. Taxıl dəmir oraqla biçilirdi. Həsənlidə qazıntı zamanı dəmir toxalar və
dəmir oraq tiyələri tapılmışdır.
Təsərrüfatda yüklər iki və ya dördtəkərli arabalarda daşınırdı.
Təsərrüfat haqqında xüsusilə zəngin məlumatı II Sarqonun yürüşünün
müfəssəl təsvirindən almaq mümkündür. Bu təsvirdə Mannada və onun tabeliyindəki
vilayətlərdə arpa ilə dolu anbarların ələ keçirilməsindən, zəngin əkinçilik rayonlarının
var-yoxdan çıxarılıb xaraba qoyulmasından danışılır. İstilaçının keçdiyi bütün yol
boyunca mannalılar onun qoşununu ərzaqla təmin etməyə məcbur idilər. Məsələn,
Manna çarı Ullusunu haqqında deyilir ki, "o mənim (II Sarqonun) qoşunumu yedirib-
içirmək üçün anbarlara un və şərab doldurmuşdu".
Zirkertu ilə döyüşə hazırlaşanda II Sarqon Mannanın Panziş qalasını
möhkəmləndirmişdi: "Onun (Ullusununun) qalası Panzişə... yaxınlaşdım. Bu şəhəri
daha da möhkəmləndirdim, onun içərisinə yağ, dən, şərab və döyüş ləvazimatı
qaldırdım".
Uişdiş və Sanqibutu vilayətində çoxlu taxıl ehtiyatı var idi, görünür, bu,
müharibə ehtimalına qarşı və ya qıtlıq illəri üçün yaradılmışdı. "Onun ölkəni və
camaatı dolandırmaq üçün uzun müddət anbarlara vurduğu çoxlu arpa və buğda
ehtiyatını qoşunumun atları, qatırları, dəvələri və ulaqları ilə daşıtdırıb öz düşərgəmdə
qalaq-qalaq yığdırdım".
Şəhərlərdə belə böyük anbarlar olduğunu arxeoloji qazıntılar da sübut edir.
Həsənlidə qazıntı zamanı tapılmış binalardan biri təsərrüfat məqsədləri üçün imiş.
Onun içərisində keramika məmulatı, kənd təsərrüfatı məhsullarının, qala ətrafında
yetişdirilən buğda, arpa, darı, əncir və üzümün qalıqları var idi.
Suvarma kanalları şəbəkəsi barlı-bəhrəli bağlar və üzümlüklər salmağa imkan
verirdi. Bizə məlum olduğuna görə, Urartu çarı Rusa mannalılardan zəbt etdiyi
Sanqibutu vilayətinin Ulxu şəhərinin ətrafında kanallar çəkdirmişdi. "O, axar suyu
aparan kanal qazmış və onu Fərat çayı kimi gur axmağa məcbur etmişdi. Kanaldan
saysız-hesabsız arxlar ayırmışdı... zəmiləri həqiqətən suvarırdı".
Arxların bəzisi borularla yerin altından çəkilmişdi. Sanqibutu vilayətinin
təxmin edildiyi rayonun yaxınlığında Bastam məskənində də uzunluğu 12 kilometrə
qədər olan bu cür kanalın qalıqları tapılmışdır. Güman edilir ki, kanallar çox uzun idi
və Sanqibutunun xeyli hissəsinin torpaqlarını suvara bilirdi. Su, ola bilsin, Araz
çayının qolu Kotur çayından götürülürdü.
158
II Sarqon Sanqibutu vilayətinin "böyük, qamış kimi sıx bitki ağaclarını",
meyvə bağlarını və üzümlüklərini xüsusilə qeyd edir. Görünür, Mannada üzümçülük
də böyük miqyas almışdı. II Sarqon tənəkləri "dağların pöhrəlikləri" adlandırır.
Burada şərabçılıq inkişaf etmiş sahə idi. Ulxu şəhərini aldıqdan sonra II Sarqon
məlumat verir ki, gizli şərab zirzəmilərinə girmiş və onun qoşunları "irili-xırdalı
tuluqlardan ləzzətli şərabı çay suyunu içən kimi içirdilər". Mannanın digər
vilayətlərində də şərab ehtiyatları var idi. Həsənlidə qazıntı zamanı aşkara çıxarılan
yaşayış məntəqəsindən bu cür şərab anbarları, onların içərisində isə torpaq döşəməyə
basdırılan şərab küpləri tapılmışdı. Bu küplər çox böyük idi və bəzisi 240 litrədək
şərab tuturdu.
Maldarlıq və atçılıq. Əkinçiliklə yanaşı, maldarlıq da təsərrüfatın ən mühüm
sahələrindən biri idi.
Cənubi Azərbaycanın şimal-qərb hissəsi - Qaradağın ətəklərinin Muğan düzü
ilə qovuşduğu yerlər yaxşı qış otlağıdır. Zaqros dağları sistemində geniş təbii otlaqlar
vardır və burada ayaqaltı yemlə milyonlarla mal-qara saxlamaq mümkündür.
Manna ərazisində qaramal, davar, at saxlanılması mixi yazılardan bəllidir.
Burada köçəri (yaylaq-qışlaq) - maldarlıq inkişaf etmişdi, mal-qara yazda dağlara
sürülür, payızda vadilərə gətirilirdi. Ola bilsin ki, Urartu çarlarının yürüş vaxtı yaylaq
maldarlığı ilə bağlı imiş. Daha çox qənimət ələ keçirmək mümkün olsun deyə
yürüşlər ya mal-qara sürülənə qədər, ya da dağdan qaytarılandan sonra edilirdi. Bu
mülahizənin düzgünlüyünü o da təsdiqləyir ki, Həsənli ərazisinə yürüş və qədim
qalanın dağılması yayın sonuna təsadüf etmişdi: burada üzümlə dolu qablar
tapılmışdı. Görünür, üzüm şərab çəkmək üçün hazırlanıbmış.
II Sarqon bildirmişdi ki, duuzu ayı (iyun-iyul aylarına müvafiqdir) "qoşun
yığmaq və düşərgə salmaq üçün" buyurulubdur. Yürüşlərin təsvirinin sonunda adətən
çoxlu qaramal və davar aparıldığı haqqında məlumat verilirdi.
II Aşşurnasirapal Daqara ölkəsindən və bütün Zamuanın çarlarından bac olaraq
"at, qaramal və davar" tələb edirdi.
III Salmanasar Mannanın adını ilk dəfə çəkəndə buradan saysız-hesabsız
qaramal və qoyun" ələ keçirir.
I Argişti də Mannada külli miqdarda mal-qara ələ keçirir. O, məlumat verir ki,
buradan 2411 baş qaramal, 5149 baş davar, 170 at və 62 dəvə aparmışdı.
I Argiştinin oğlu II Sardurinin yazısında bir neçə vilayətdən, o cümlədən
Puluadidən ələ keçirilən mal-qara sadalanır və sayı göstərilir. Puluadi ölkəsinin
payına təkcə bir yürüş zamanı ələ keçirilən təqribən 1400 at, 1200 başdan çox
qaramal və 18 min başdan çox davar, 115 baş dəvə düşür.
Düşmən qoşunları hücum edəndə yerli əhali var-yoxundan heç olmazsa, bir
qismini - qarətdən xilas etmək üçün adətən mal-qarasını dağlara ötürürdü. Aşşur
çarları dağlara sürülən mal-qaranı ələ keçirib geriyə, yəni vadilərə qaytardıqlarını tez-
159
tez xəbər verirlər. V Şamşi-Adad Messi vilayətində, Mannanın özündə və başqa
vilayətlərdə qaramal, davar, qatır, qoşqu atları və dəvələr ələ keçirmişdi.
Manna çarlığının vilayətlərində atçılığa xüsusi, çox böyük əhəmiyyət verilirdi.
Qafqazda və Ön Asiya vilayətlərində at ən azı e.ə. III minillikdən məlum idi, lakin
qədim Şərqdə atçılığın geniş yayılması, atla xüsusi məşq sənəti, atın döyüş arabalarına
qoşulması e.ə. II minilliyin birinci yarısına aiddir. E.ə. II-I minilliyin ayrıcında və
xüsusilə I minilliyin əvvəlində minik atından hərbi məqsədlərlə istifadə edilməsi,
süvariliyin yayılması irandilli əhalinin məskunlaşması ilə əlaqədar idi. Görünür,
qonşu xalqların süvari qoşunları məhz öz silahlı süvariləri ilə güclü olan irandilli
tayfalarla mübarizədə təşəkkül tapmışdı.
Atçılıq sürətlə yayılır, iqtisadiyyatda və hərbi işdə getdikcə daha böyük yer
tuturdu. Bəzi vilayətlər at yetişdirməkdə ixtisaslaşmağa başlayırdılar.
Aşşur mənbələrində Urmiyaboyu vilayətlərdən alınan bac sadalanarkən
tədricən at birinci yerə keçir, bəzi vilayətlərdən bac olaraq ancaq at alınırdı. Mannaya
yürüş etmiş çarların demək olar ki, hamısı belə məlumat verirdi: "Mannalılardan bac
kimi qoşqu atları aldım". Zamuadan, Gilzandan, Messidən, Gizilbundadan Aşşur
çarına qoşqu atları göndərirdilər. I Rusa zamanında urartulular tərəfindən tutulan,
lakin Aşşur çarının köməyi ilə yenidən Mannaya qaytarılan Manna vilayəti Subinin
əhalisi at yetişdirməkdə xüsusilə mahir idi. II Sarqonun kitabəsində bu barədə ətraflı
danışılır: "Həmin vilayətdə yaşayan adamların süvari qoşun üçün ata təlim vermək
sənətində tayı-bərabəri yoxdur. Öz geniş ölkəsində öz çar alayı üçün bəslədiyi və hər
il bac kimi aldığı kiçik dayçaları böyüməyincə minmirdilər, gərdişə gəlməyi, dövrə
vurmağı, dönməyi, döyüş üçün vacib olan bütün vərdişləri öyrətməyincə bu dayçaları
yəhərləmirdilər".
Subi vilayətinin Sanqibutu ilə həmsərhəd zonasında Uşkaya ilə Tarmakisa
(indiki Təbriz) qalaları arasında Aniaştaniya məskəni var idi. II Sarqon onu "ilxılar
evi" adlandırır.
Gizilbunda vilayəti yaşayış məskənləri rəisləri Mannanın Zirdiakka qalasına II
Sarqona qoşqu atları, sayagəlməz qaramal və davar gətirirdilər. Ullusunu da II
Sarqona "qoşqu ləvazimatı ilə birlikdə qoşqu atları" bəxş etmişdi.
Həsənlidən tapılan müxtəlif əşyaların üzərindəki rəsmlərdə görünür ki, təkərli
nəqliyyat da, atminmə də geniş yayılmışdı. Qızıl və gümüş camların üzərindəki
təsvirlər biratlı və ikiatlı arabaların mövcud olduğunu göstərir. Hər iki arabanın
təkərlərində Aşşur və Urartu arabalarında olduğu kimi altı dəndə vardı.
Həsənlidə e.ə. IX əsr layının üzərində ağacdan hazırlanmış və atlı təsviri olan
relyef tapılmışdır. Qazıntı zamanı aşkar edilmiş əşyalar arasında at, qoç və buzov
formasında məharətlə hazırlanmış ritonlar vardır. Buradan gəm və bər-bəzəkli qoşqu
şeyləri ilə birlikdə dəfn edilən at qalıqları da tapılmışdır. At dəfn etmək Naxçıvan
diyarında da geniş yayılmış bir adət idi. Şahtaxtı qəbiristanının bir çox qəbirlərində
160
çoxlu qab-qacaqla birlikdə at skeletlərinə də rast gəlinir. Marlik və Kaluraz
mədəniyyəti daşıyıcılarının dəfn adətlərində də ata xüsusi münasibət bəslənildiyini,
ona hətta sitayiş edildiyini görmək olar. Döyüşçülərin məzarları ilə yanaşı, atlar üçün
ayrı-ayrı dəfn kameraları qurulurdu. Bu kameralardan at dişləri və tunc gəmlər
tapılmışdır. Kalurazda da ayrı-ayrı at qəbirləri aşkar edilmişdir. Hər bir qəbirdən
bütün ləvazimat və bəzək şeyləri ilə birlikdə üç at skeleti çıxmışdır.
Dostları ilə paylaş: |