TarġXĠ III-XIII əsrin I rübü
§ 8. AZƏRBAYCAN ATABƏYLƏRĠ DÖVLƏTĠNĠN
Yüklə 5,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qıpçaqların və gürcülərin Azərbaycandakı əməlləri.
- Cəlaləddin Manqburnının Azərbaycana yürüĢü. Azərbay-can Atabəyləri dövlətinin süqutu.
- Cəlaləddin Manqburnının Cənubi Qafqazdakı fəaliyyəti.
|
§ 8. AZƏRBAYCAN ATABƏYLƏRĠ DÖVLƏTĠNĠN
SÜQUTU VƏ ONUN XARƏZMġAH CƏLALƏDDĠN MANQBURNI TƏRƏFĠNDƏN ĠġĞALI Monqolların birinci yürüĢləri. XarəzmĢah Məhəmməd in hakimiyyətinə və onun dövlətinə son qoyan monqollar 1221-ci ilin yanvarında Cəbe-noyanın və Subutay-bahadırın baĢçılığ ı ilə Xorasan və Ġraqi-Əcə mdən keçərə k, Azərbaycan ərazisinə soxu lurlar. Yo l boyu qarĢılarına çıxan Ģəhər və kəndləri viran və talan edən monqol qoĢunları Azərbaycan atabəyi Özbəyin iqamətgahı yerləĢən Təbriz Ģəhərinə yetiĢirlər. Vəziyyətin ağırlığ ını dərk edən atabəy, monqollarla saziĢə girmək qərarına gəlir. Monqolların tələbi ilə Özbək xarəzmĢah Məhəmməd in Təbrizdə saxladığ ı xarəzmlilərdən ibarət qarnizonun döyüĢçülərini onlara təslim edir; bununla yanaĢı təzminat olaraq pul, paltar və mal-qara da göndərir. Təbrizdən əl çəkən monqollar Muğandan keçərək Arrana, oradan isə Gü rcüstana doğru hərəkət edirlər. Gürcü ləri monqol hücumundan xəbərdar etmək istəyən, lakin onların Azərbaycana və qonĢu vilayətlərə bir qədər əvvəlki yürüĢlərini hələ də unutmayan atabəy Özbək gürcü hökmdarı IV Georgiyə məktub yollayaraq, onu birlik və dostluğa çağırır: "Bundan sonra biz bir-birimizə kö mək edib, əl tutmalıyıq. Yetər bu dağıntılar, ölümlər və fəlakətlər", -deyə yazır. Lakin keçmiĢ rəqiblər arasında barıĢıq və monqollara qarĢı birgə hərəkət haqqında razılıq yalnız Tiflis yaxın lığ ında 10 minlik gürcü qoĢunu darmadağın edildikdən, neçə-neçə Arran, Gürcüstan Ģəhər və kəndləri monqollar tərəfindən viran qoyulduqdan sonra əldə edilir. Monqollara qarĢı ittifaq yaratmaq təklifi Xilat və əl-Cəzirə hakimlərinə də edilir. Bu danıĢıqlardan xəbər tutan monqollar yenidən Gürcüstan və Arrana hücum edirlər. Atabəy Özbəyin Arrandakı caniĢini məmlük Nəsir əd-Din Ağ QuĢ türklərdən və kürdlərdən ibarət qoĢunu ilə monqolların tərəfinə keçir. DüĢmən qarĢısında tək qalmıĢ gürcülər darmadağın edilirlər. Bundan sonra yenidən Azərbaycan ərazisinə qayıdan monqollar bir daha Təbrizə hücum edirlər; lakin Ģəhər əhalisi bu dəfə də təzminat verməklə Ģəhərin iĢğalının qarĢısını alabilir. 1221-ci ilin martında Özbəyin oğlu XamuĢun arvadı Sülafə xatuna mənsub olan Marağa Ģəhəri mühasirə edilir. Ağır mühasirəni saxlaya bilməy ən marağalılar göstərdikləri rəĢadətə baxmayaraq məğlub edilir, Ģəhər dağıdılır, müdafiəçilər qılıncdan keçirilirlər. Marağanı ələ keçirdikdən sonra monqollar Suriya hüdudlarına tərəf hərəkət edir, daha sonra Həmədana doğru çəkilərək, Ģəhəri dağıdır, əhalisini məhv edir və yenidən Azərbaycana soxularaq, yolları üstündə yerləĢən Ərdəbil Ģəhərini darmadağın edirlər. Monqol mühasirəsi ərəfəsində Ərdəbildə olan Yaqut əl-Həməvi bu hadisə haqqında belə yazırdı: "Mən gedəndən sonra tatarlar (monqollar) onlara hücum edib, camaatı qırmıĢdılar. Onlarla ərdəbillilər arasında döyüĢlər oldu, əhali özünü çox yaxĢı müdafiə edirdi və iki dəfə tatarları özlərindən uzaqlaĢdıra bildilər. Lakin tatarlar üçüncü dəfə oraya qayıtdılar, zəif düĢmüĢ Ģəhər əhalisi üzərində qələbə çaldılar və oranı zorla
327
iĢğal etdilər. Tatarlar müsəlmanların üstünə düĢüb, onları öldürdülər. Əhalidən tatarların gözünə dəyən heç kəs Ģəhəri tərk edə bilmədi. [Yalnız] gizlənənlər canlarını qurtara bildilər. Tatarlar Ģəhəri tamam dağıdıb, sonra çəkilib getdilər. ġəhər bir müddət belə dəhĢətli xaraba vəziyyətdə, adamsız qaldı...". Ərdəbili dağıdan monqollar, yenidən Təbrizə yaxınlaĢdılar. Bu zaman atabəy Özbək artıq Ģəhəri tərk etmiĢ, oğlu XamuĢun sahiblik etdiyi Naxçıvana çəkilmiĢdi. Təbriz Ģəhəri rəisi ġəmsəddin ət-Tuğraidən haqq alan monqollar, bu dəfə də Ģəhərə toxunmadan oradan Saraba yollanır, buranı dağıdıb qarət edir, sonra isə Naxçıvana doğru hərəkət edirlər. RəĢidəddinin verdiyi məlumata görə, monqollar Naxçıvanı da viran və talan etməyə, əhalisini qırmağa baĢlayırlar; yalnız Naxçıvan hakimi XamuĢun monqollara boyun əyməsi qırğının dayandırılmasına səbəb olur. Bundan sonra monqol dəstələri yenidən Arran Ģəhərlərinə hücum edərək, qısa, lakin ağır mühasirədən sonra Beyləqanı iĢğal edib, əhalisinin çoxunu qılıncdan keçirirlər. Buradan monqollar Gəncəyə doğru hərəkət edirlər. Dövrün tarixçiləri monqolların bu hücumu barədə ziddiyyətli məlumat versələr də, görünür, Ġbn əl-Əsirin gəncəlilərin təzminatla canlarını qurtarmaları barədəki məlumatı həqiqətə daha uyğundur. Tarixçinin yazdığına görə "Ģəhər müdafiəçilərinin çoxluğundan, onların gürcülərlə daimi mübarizədə əldə etdikləri dəyanətdən, qala divarlarının keçilməzliyindən xəbər tutan" monqollar Gəncəni tııtmaq fikrindən daĢınırlar. Buradan onlar, bütün 1221-ci il ərzində üçüncü dəfə Gürcüstana hücum edirlər; gürcü əsgərlərinin göstərdikləri hünərə baxmayaraq, bu dəfə də onlar monqollar tərəfindən basılırlar. Dərbənd keçidi vasitəsilə ġimali Qafqaza doğru hərəkət etmək istəyən monqollar Gürcüstan hüdudlarını arxada qoyub, ġirvan ərazisinə daxil olur və ġamaxı Ģəhərini mühasirəyə alırlar. Salnaməçinin yazdığına görə, Ģəhərin qalın divarlarını dəf edə bilməyən monqollar, çoxlu mal-qara öldürərək, onların leĢlərindən qalaq düzəltdilər və bu yolla Ģəhərə daxil olmağa cəhd göstərdilər. ġamaxılılar üç gecə-gündüz düĢmənə müqavimət göstərirlər. Üç gündən sonra çürüməyə baĢlayan leĢlər çökməyə baĢladıqları üçün monqolların hücumları da zəifləyir. Lakin Ģəhər əhalisinin də artıq müqavimətə halı qalmamıĢdı. Beləliklə, göstərilən rəĢadətə baxmayaraq, ġamaxı iĢğal olunub dağıdılır, Ģəhər müdafiəçilərinin və əhalisinin çoxu məhv edilir. Buradan Dərbəndə doğru hərəkət edən monqol qoĢunları, ilk uğursuzluğa baxmayaraq, nəhayət ikinci dəfədə hiylə ilə keçidi aĢa bilirlər. Bununla monqolların kəĢfiyyat xarakterli birinci yürüĢü baĢa çatır. Azərbaycan əhalisinə olmazın fəlakət, Ģəhər və kəndlərinə böyük dağıntılar gətirsə də, bu yürüĢ nə Atabəylərin, nə ġirvanĢahların, nə də Azərbaycan ərazisində mövcud olan baĢqa qurumların hakimiyyətlərini sarsıda bilir. Qıpçaqların və gürcülərin Azərbaycandakı əməlləri. Monqol yürüĢlərinin dağıdıcı təsiri aradan götürülməmiĢ, azərbaycanlılar yeni qüvvə ilə üzləĢməli oldular. Bu, monqol təhlükəsinin dərbədər saldığı əlli minlik qıpçaq eli idi. Dövrün qaynağı xəbər verir ki, monqol hücumundan sonra qıpçaqların bir hissəsi 328
dağlara, bir hissəsi rus torpaqlarına, bir hissəsi isə Dərbəndə üz tutdu. Dərbənd civarına gəlmiĢ qıpçaqlar, Dərbənd əmirinə iki dəfə elçi göndərərək, xid mətləri müqabilində onlara bu yerlərdə məskunlaĢmaq üçün torpaq verilməsini xahiĢ etmiĢ, lakin hər dəfə rədd cavabı almıĢdılar. Ġbn əl-Əsirin məlumatına görə, onda qıpçaqlar hiylə ilə Dərbəndi tutub, o zaman gürcülərin əlində olan Qəbələni iĢğal etmək istədilər. Lakin buna nail ola bilməyib, Ģəhər ətrafını zəbt edib, Gəncəyə tərəf hərəkət etdilər. Bu za man Gəncədə əmir olan QaĢ-Qara əvvəlcə onlara qarĢı çıxmağa cəhd göstərdisə də, danı- Ģıqdan sonra qıpçaq çadırlarının Gəncə ətrafında qurulmasına icazə verdi. Əmirin bu tədbiri qıpçaqların baĢçısının xələtlə mükafatlandırılmasını əmr edən atabəy Özbəyin də xoĢuna gəldi. Lakin dinclik bu yerlərdə uzun sürmədi. Monqol hücumundan sonra az-çox özünə gəlmiĢ gürcülərin Gəncəyə yeni hücumu xəbərini alan əmir QaĢ-Qara qıpçaqların qüvvəsindən istifadə etmək qərarına gəldi. Lakin onların Gəncə civarlarında törətdikləri pozğunçuluq hərəkətləri əmir QaĢ-Qaranın qıpçaqları qovmasına, Arranın müsəlman və qeyri-müsəlman əhalisinin isə onları hər yerdə, xüsu- silə ġirvanda təqib etməsinə səbəb oldu. Qıpçaqların ġirvanda darmadağın edilməsində xüsusi fəaliyyət göstərən gürcülər 1222-ci ildə, bir il əvvəl monqolların viran qoyduqları Beyləqana hücum etdilər. Dövrün müəlliflərinin yazdığına görə, gürcülərin bu Ģəhərdə törətdikləri əməllər onları heç də monqollardan geri qoymurdu. 1225-ci ildə yenidən Gəncə yanında görünən gürcülər Ģəhəri mühasirə etdilər, lakin dəf edilərək, geri oturduldular. Onların yeni hücumu Ġraqın bir sıra yerlərində, o cümlədən Bəsrədə xəlifə qoĢunlarını darmadağın edən, Bağdad ətrafına hücum çəkərək, əhalini var-yoxdan çıxaran xarəzmĢah Cəlaləddin Manqburnının Azərbaycan ərazisinə yürüĢü ilə dayandırıld ı.
oğlanları atalarının dövlətinin bir hissəsi olan ölkələrin ərazisinə sahib çıxdılar. Fars Ġraqını tutmuĢ ġahzadə Qiyasəddin PirĢah 1224-cü ildə atabəy Özbəyin zəifliyindən istifadə edərək, ona alçaldıcı sülh bağlatdırıb, hətta atabəyin bacısı Cəlaliyyə ilə evlənirsə də, bu müvəffəqiyyəti qoruyub saxlaya bilmir. Məhz bu zaman onun qardaĢı Cəlaləddin XarəzmĢahlar dövlətinin monqollar tərəfindən məhv edilməsində günahkar saydığı xəlifə ən-Nasiri cəzalandırmaq üçün (mənbələrin məlumatına görə, monqolların XarəzmĢahlar dövlətinə hücumu xəlifə ən-Nasirin Çingizxanla yazıĢmasından sonra baĢ vermiĢdi) Bağdada yürüĢ edir. Səfər zamanı DəməĢq hakiminə yazdığı məktubunda Cəlaləddin xəlifənin Ģəxsi günahının gerçək olduğunu belə bildirirdi: "...müsəlmanların həlak olmasının, atamın ölümünün və kafirlər tərəfindən islam məmləkətlərinə basqınlar edilməsinin səbəbkarı odur". Xəlifə qoĢunlarını darmadağın edən Cəlaləddin 12 gün Bağdad ətrafında qaldıqdan sonra, mənbələrin məlu matına görə, qoĢununun baĢını Azərbaycana tərəf döndərir. Azərbaycanda Cəlaləddinə ilk tabe olan Ģəhər Marağa olur. Tarixçi ən- 329
Nəsəvinin yazdığına görə, monqollara qarĢı yeganə layiqli rəqib hesab olunan Cəlaləddinə Marağa sakinləri özləri xəbər göndərmiĢ, onları "dövlətin hörmətli ağa və xanımlarının yaratdıqları baĢlı-baĢınalıqdan törənmiĢ biabırçı zülmdən", eləcə də "caynaq larını Marağaya keçirmiĢ" gürcülərin qəsdindən qurtarmağa dəvət etmiĢdilər. Beləliklə, 1225- ci ilin may ayında Marağa müqavimət göstərmədən Cəlaləddinə tabe olur. Marağada olarkən, o, Koniya soltanına, əl-Cəzirə, DəməĢq və Misir hakimlərinə məktub göndə- rərək, Azərbaycanı artıq fəth etdiyini, Gürcüstanı tutmağa hazırlaĢdığını bildirir. Bundan sonra Cəlaləddin monqolların viran qoyduğu Ucanı keçərək, Təbriz Ģəhərini mühasirəyə alır. ġəhər rəisi Nizaməddin ət-Tuğrainin baĢçılıq etdiyi Təbriz müdafiəçiləri yeddi gün xarəzmlilərə qarĢı vuruĢsalar da, onlarm hücumlarını dəf edə bilmirlər. 1225-ci ilin iyun ayının 25-də atabəy Özbəyin hələ xarəzmĢah Marağada olarkən tərk etdiyi Təbriz Ģəhəri Xarəzm qoĢunları tərəfindən tutulur. Dövrün salnaməçi və tarixçilərinin (Ġbn əl-Əsir, ən-Nəsəvi, Cuveyni və b.) yazdığına görə, hələ Marağada olarkən abadlıq iĢ ləri aparan Cəlaləddin, özünü ədalətli hökmdar kimi təqdim etməyə, əhalinin Ģikayətlərinə baxmağa çalıĢırdı. ġəhərin rəisi Nizaməddin ət-Tuğrain i əvvəlki vəzifəsində saxlayan soltan, öz vəziri ġərəfəlmü lkü də Təbrizdə qoyaraq, Azərbaycana hücum məqsədilə Dvin yaxınlığındakı Qarn i qalası yanında Ġvane M xarqrdzelinin baĢçılığı ilə toplanmıĢ 60 minlik gürcü qoĢununa qarĢı çıxır. Cuveyninin yazdığına görə, atabəy Özbəyin hakimiyyəti süqut etdikdə, gürcülər Cəlaləddinin ələ keçird iyi yerləri tutmaq, "soltanı oradan qovub, Təbrizə sahib olmaq" fikrinə düĢdülər; "onlar sonra Bağdada yürüĢ edib, xəlifən in yerində öz katolikoslarını oturtmaq, məscidləri kilsələrə çevirmək n iyyətində idilər". Lakin Dvin i ələ keçirən Cəlaləddin, Qarn i yanında baĢladığı vuruĢmada gürcüləri məğlub edir. Onun Gürcüstanın hər tərəfinə göndərdiyi qoĢun dəstələri isə ölkəni viran və talan, əhalini əsir ed irlər. Elə bu vaxt, vəzir ġərəfəlmü lkün böhtanı nəticəsində soltana və onun adamlarına sui-qəsddə günahlandırılan Təbriz Ģəhəri rəisi Nizaməddin ət-Tuğrai edam edilir, onun əmisi ġəmsəddin ət-Tuğrai isə zindana salınır. Ən-Nəsəvinin sözləri ilə desək, "heç kəsə haqq-ədaləti tapdalamaq" imkanı verməyən bu "mö min" Ģəxs yalnız 1228-ci ildə, öz haqsız əməllərindən peĢman olmuĢ soltan tərəfindən azad edilərək, yenidən Cəlaləddinin Təbrizdəki caniĢini təyin olunur. Dvin yanındakı döyüĢdən sonra Təbrizə qayıdan Cəla ləddin, atabəy Özbəyin kəbin li arvadı, özünün Xoydakı mü lkündə qalmıĢ Məleykənin istəyi və yalançı Ģahidlərin kö məyi ilə onunla nikah bağlayır. Ən-Nəsəvinin verdiyi məlu mata görə, Cəlaləddin, sonuncu Ġraq səlcuq soltanı III Toğrul ibn Arslanın q ızı olan bu qadının mülklərinə toy hədiyyəsi kimi Xoydan əlavə, nahiyələri ilə bir- likdə Səlmas və Urmiya Ģəhərlərini də qatır. Bundan sonra Tiflis istiqamətində hərəkət edən Cəlaləddin yol üstə olan Beyləqan, Bərdə, Gəncə, ġəmkir Ģəhərlərin i, eləcə də Bərdə üə Gəncə arasında yerləĢən ġutur qalasını tutur. So ltanın bu yürüĢü ərəfəsində Gəncədə qalan atabəy 330
Özbək, ondan Gəncə və onun nahiyələrinə mü lkiyyət hüququ əldə etsə də, çox keçmədən Naxçıvan yaxın lığ ındakı Əlincə qalasında sığınacaq tapır. Torpaq- larının əldən getməsinə dözə bilməyən atabəyin son səbri Məleykənin öz razılığı ilə soltanla izdivacı xəbərindən tükənir. Rəq ibinə qarĢı güc iĢlətmək iqtidarında olmayan atabəy bu xəbərdən sonra "baĢını yastığa qoydu, o saat hərarəti qalxd ı və o, bir neçə gündən sonra vəfat etdi". Beləliklə, atabəy Özbəyin 1225-ci ildə baĢ verən ölümü ilə Azərbaycan Atabəyləri dövlətinə son qoyulur. ġəmsəddin Eldənizin övladlarına tabe olan bütün ərazilər Azərbaycanda, Arranda, ġirvanda və Gürcüstanda ağalıq edən xarəzmĢah Cəlaləddin Manqburnının əlinə keçir. Atasının ölümündən sonra atabəy Özbəyin yeganə oğlu Qızıl Arslan XamuĢ Gəncəyə gələrək, soltana xid mət etmək istədiyini bildirir. Mənbənin məlu matına görə, "anadangəlmə lal-kar o lan", buna görə də "XamuĢ" ləqəbini alan məlik, Marağanın və ona qonĢu qalaların (həmçin in məĢhur Ruindej qalasının) sahibəsi, Ağsunqurilər nəslindən olan Əlaəddin Körpə Arslan əl-Əh mədilin in (1174-1208) nəvəsi Sülafə xatuna evlənmiĢdi. Mənbələrdə (Cuveyni) onların oğlu, monqol əmiri Arqunun Azərbaycandakı fəaliyyəti ilə b ağlı xatırlanan atabəy Nüsrətəddinin də adı çəkilir. Lakin Azərbaycan atabəyləri nəslinin bu iki son nümayəndəsi, öz qüdrətli sələflərindən fərqli olaraq, tarixin yaddaĢında qala biləcək heç bir ciddi addım ata b ilmədilər. Cəlaləddin Manqburnının Cənubi Qafqazdakı fəaliyyəti. 1226-cı ildə atabəy Özbəyin məmlükləri Bəklik əs-Səd idi və Seyfəddin Sunqurca soltana qarĢı çıxd ılar, lakin əvvəlcə Xoy yanında basılıb təslim oldular, sonra isə əfv e dilərək, soltanın xid mətinə keçdilər. Buna baxmayaraq, 1229-cu ildə atabəy Özbəyin baĢqa məmlü kləri ilə birlikdə onlar yenidən soltana qarĢı çıxaraq, ən-Nəsəvinin sözləri ilə desək, "əvvəlki sülaləni (yəni, atabəyləri) bərpa etmək istədilər". Təbriz yanındakı döyüĢdə atabəyin tərəfdarları darmadağın ed ild i; qiyamın əsir düĢmüĢ bir neçə baĢçısı, o cümlədən Bəklik və Nəsrəddin Ağ quĢ çarmıxa çəkildilər. Elə bu vaxt, soltanın yeni hərəmi Məleykəni gö zü götürməyən və onu hər hansı yolla ləkələməyə çalıĢan vəzir ġərəfəlmü lk, bu qadın ın mərhu m atabəyin tərəfdarları arasında Cəlaləddinə qarĢı təbliğat apardığını soltana çatdırır. Vəzirin qəzəbini soyutmağa, onun böhtanlarından qurtarmağa çalıĢan Məleykə, cəhdlərinin əbəs olduğunu anladıqda, kömək üçün Əyyubilərin Xilatdakı caniĢini hacib Hüsaməddin Əliyə müraciət edir. Buna cavab olaraq, hacib 1227-ci ilin yayında, Məleykənin mülkü olan Xoyu və qonĢu qalaları tutur. Mərəndlilərin və naxçıvanlıların xahiĢi ilə bu Ģəhərləri də ələ keçirən hacib, Cəlaləddinin xəzinəsini və əsir aldığı vəzir qızını götürüb, Məleykə ilə birlikdə Xilata qayıdır. Qorxudan Təbrizdə gizlənmiĢ vəzirin özü isə hacib Hüsaməddin Əli getdikdən sonra atabəy Özbəyin tərəfdarlarının sığınacaq tapdıqları Azərbaycan qalalarını geri qaytarmağa cəhd edir. Qorxutma, pulla ələ alma və b. yollardan istifadə edən vəzir Təbrizdən Ģimalda yerləĢən Dizmar, Qırxsu çayının yuxarılarında yerləĢən Qəhrəm, eləcə də Qarabağın Hərk və Cərəbərd, Marağanın Daradez qalalarını ələ keçirə bilir. Bundan sonra vəzir qoĢununun baĢını, ən- 331
Nəsəvinin dediyinə görə, "var-dövlətlə zəngin və türkmanların məskəni olan" Arrana tərəf çevirdi, Muğanda düĢərgə salıb, öz adamlarını haqq almaq məqsədilə türkman tayfalarının məskənlərinə göndərdi; vəzirin əmrilə vergi verməkdən imtina edən Kücət Arslan elinin 1 mal-qarası Beyləqana ötürülərək, onun adamları arasında bölüĢdürüldü. Daha sonra ġərəfəlmülk soltan xəzinəsinə təyin olunmuĢ 50 min dinar məbləğində haqqı ödəməkdən boyun qaçıran ĢirvanĢahı cəzalandırmaq qərarına gəlir. Lakin ġirvana göndərilmiĢ cəza dəstələri vaxtında öz ölkəsini tərk edə bilmiĢ ĢirvanĢahla üzləĢmədən geri dönməli olurlar. Bundan sonra Azərbaycana qayıdan vəzir, atabəy Cahan Pəhləvanın qızı Cəlaliyyənin mülkü olan Naxçıvanı ələ keçirmək istəyir. Lakin onun qoĢunu Ģəhər müdafiəçilərinin əzmini qıra bilmir, özünü naxçıvanlıların köməyinə çatdıran hacib Hüsaməddin Əli döyüĢ meydanını tərk edərək, ġəmiran qalasında gizlənən vəziri əvvəl Mərəndə, oradan isə Təbrizə qaçmağa məcbur edir. Sonra isə Xoyu, Naxçıvanı, Mərəndi və Cəlaləddinin Azərbaycandakı digər mülklərini ələ keçirir. Lakin bu vaxt Ġraqdan qayıdan Cəlaləddin, vəzirin əldən verdiyi bütün nahiyələri geri qaytararaq, 1228-c i ildə Van gölünün Ģima l-Ģərqində yerləĢən Bərkəri yanındakı döyüĢdə hacib Hüsaməddin Əlinin ordusunu darmadağın edir. Bundan sonra o, atabəy Özbəyin soltana qarĢı çıxıĢ etmiĢ digər məmlükü - Balban əl-Xalxalinin sığındığı Firuzabad qalasını (Xalxal vilayətində) mühasirə edir. Təslim edilmiĢ Balban əlindəki qalaları Cəlaləddinə təhvil verməli o lur. Sonralar, əvvəlcə əfv edilmiĢ, sonra isə yenidən hacib Hüsaməddin Əlinin tərəfində soltana qarĢı çıxmıĢ Balban həbs edilərək, soltanın əmrilə edam olunur. Elə bu vaxt təqribən 50 min qıpçaq çadırı Cəlaləddinin xid mətinə keçir. Soltan onların köməyilə Dərbəndi ələ keçirmək istəyir. Lakin cəhd baĢ tutmur. Bununla belə, vəzir ġərəfəlmülk, Kür və Araz çayları arasında yerləĢərək, Xəzər sahili boyunca uzanan. ĢirvanĢaha məxsus məhsuldar QuĢtasfı (GuĢtasbi) vilayətini tuta bilir. Lakin vəzirin səylərinə baxmayaraq, soltan ĢirvanĢahın digər mülklərinin onun əlində qalmasını təsdiq edən fərman imzalayır. Həmin il soltan Cəlaləddin Gürcüstana ikinci böyük yürüĢünü baĢlayır. Gürcü hökmdarı Rusudananın cəhdlərinə baxmayaraq, baĢ verən qanlı döyüĢ xarəzmlilərin qələbəsi, Tiflisin yenidən alınması və qarəti ilə nəticələnir. Gürcü qoĢunlarını məğlubiyyətə uğradan soltan ordusu yalnız il yarımlıq mühasirədən sonra, 1230-cu ilin aprelin 14-də Xilatı da ələ keçirə bilir. Lakin bu müvəffəqiyyət Cəlaləddinin ətraf yerlərin hakimləri arasındakı siyasi nüfüzunu möhkəmlədə bilmir. Əksinə, Cəlaləddini Kiçik Asiyanın, ġamın və ġimali Mesopotamiyanın bütün kiçik xanədanları üçün təhlükə hesab edən və onunla danıĢıqlarda müvəffəqiyyət qazana bilməyən Koniya soltanı I Əlaəddin Keyqubad xarəzmĢaha qarĢı ittifaq yaradır.
1
Ġran, Kiçik Asiya və Qafqazda məskən saldı.
332
DəməĢq, Hims, Xortabirt, Hələb, Məyyəfariqin və Bənyəs hakimləri bu birliyə daxil olurlar. BirləĢmiĢ qoĢunlarla Cəlaləddin ordusu arasında əsas döyüĢ 1230-cu ilin avqustun 10-da Ərzincan yaxınlığında, Yəssə-Çəmən dağı ətəyində baĢ verir. XarəzmĢahın ordusu darmadağın edilir. Xilatda sığınacaq tapmıĢ Calaləddin az sonra qoĢununun qalıqlarını A zərbaycana aparır. Soltan Calaləddinin məğlubiyyətindən xəbər tutan Ələmut ismaililərin in baĢçısı III Əlaəddin Məhəmməd (1221-1255) 1
monqolları xəbərdar edir. Bu xəbəri alan monqollar 1231-ci ildə yenidən Azərbaycana hücum edərək, Azərbaycanın planauyğun iĢğalını həyata keçirir, Marağa, Təbriz və baĢqa Ģəhərlərini tuturlar. BaĢının üstündə olan təhlükəni hiss edən Cəlaləddin kömək ümidini itirsə də, öz köhnə rəqiblərinə - ətraf yerlərin hakimlərinə müraciət edərək, onları monqollara qarĢı birləĢməyə çağırır. Lakin onun çağırıĢı cavabsız qalır. Monqollara qarĢı müqaviməti təĢkil etmək iqtidarında olmayan ayrı-ayrı hakimlər təzminatla canlarını qurtarmağa çalıĢırdılar. Ġbn əl-Əsirin yazdığına görə, o, "müsəlman ölkələrinin məliklərindən bir elə adam görmür ki, monqollara qarĢı cəhada çıxmaq arzusunda olsun, çünki onların hər biri öz əyləncələri və oyunları ilə, təbəələ- rinə zülm etməklə məĢğuldurlar". Məhz elə buna görə də, Cəlaləd dinin birləĢmək çağırıĢı əks-səda vermədi. Hətta Azərbaycanın ayrı-ayrı yerlərində yerləĢdirilmiĢ xarəzmli dəstələr də əhalini talan və məhv etməkdən çəkinmirdilər. Buna görə də Cəlaləddin monqolların dərbədər saldığı döyüĢçülərini bir yerə toplamaq cəhdi ilə çıxıĢ etdikdə, Gəncə əhalisi vilayətdə özbaĢınalıqlar törədən Xarəzm qarnizonuna qarĢı ayağa qalxdı, xarəzmlilərin kəsilmiĢ baĢları Anan ərazisinə qədəm qoyan monqollara göndərildi. Hadisədən xəbər tutan və bir neçə min xarəzmli döyüĢçünü toplaya bilən Cəlaləddin Qarqarçay vadisində düĢərgə salır. Monqol qoĢunu baĢçısı Çormaqun-noyon soltana elçi yollayaraq, təslim olmasını tələb edir. Monqol elçisini öldürmək əmrini verən Cəlaləddin qoĢununu xarəzmlilərə qarĢı mübarizəni davam etdirən gəncəli Bəndərin qiyamını yatırmaq üçün Gəncəyə göndərir. Qiyamçıların dinc yolla tabe edilməsi cəhdləri heç bir nəticə vermir. ġəhərə daxil olan və qiyamçıları amansızlıqla cəzalandıran soltan, Bəndər baĢda olmaqla otuz qiyamçını edam etdirir. Cəlaləddin Gəncədə olduğu müddətdə, ən-Nəsəvinin yazdığına görə, "aramsız olaraq" Xilat hakimi əl-Məlik əl-ƏĢrəfdən kömək tələb edir, lakin Gəncədə 17 gün qaldıqdan sonra köməyin gəlməsini gö zləmədən öz dəstəsilə Xilat istiqamətində hərəkət edir. Nəhayət, Misirə qaçaraq, orada hadisələrin nəticəsini gözləyən Xilat hakimindən əlini ü zən Cəlaləddin, Amidin, Mərdinin və b. yerlərin hakimlərinə üz tutur.
1
yetirilmiĢdir. 333
Onlardan da heç bir soraq almayan qəzəblənmiĢ soltan Ərzincana, Malatyaya və b. Ģəhərlərə qarətçi dəstələr göndərir. Monqollara qarĢı ittifaq yarada bilməyən Cəlaləddin Kiçik Asiyanı tərk edib, dolama yolla Ġsfahana qayıtmaq qərarına gəlir. Lakin Məyyafariqin yaxınlığında monqollar soltan düĢərgəsini mühasirəyə alırlar. Ağır döyüĢdən sonra öz silahdaĢları tərəfindən də tərk edilmiĢ soltan dağlara qaçır; 1231-ci ilin avqustunda Məyyafariqin əyalətinin Eynbər kəndi yaxınlığında kürdlər tərəfindən tutulan soltan qətlə yetirilir. Soltan Cəlaləddin Manqburnının ölümü ilə b ir ço x ölkələrə, o cümlədən Azərbaycana monqol müdaxiləsinin qarĢısını alan maneə aradan götürülür. Bunu onun köhnə rəqibi, Xilat hakimi əl-Məlik əl-ƏĢrəfi daha yaxĢı baĢa düĢürdü. O, Soltanın ölüm xəbərini ona muĢtuluq kimi çatdıranlara demiĢdi: "Siz məni onun ölümü münasibətilə təbrik edirsiniz? Ancaq siz bunun bəhrəsini görəcəksiniz, çünki Allaha and olsun, onun məhvi tatarların islam torpaqlarına girməsi deməkdir. Ġndi bizimlə yəcuc- məcuclar (burada, monqollar) arasında divar ola biləcək xarəzmĢah kimisi yoxdur". Doğrudan da, 1235-ci ildə monqollar Gəncəni mühasirəyə alıb, çox keçmədən onu tutdular. Hadisələrin Ģahidi Gəncəli Kirakosun yazdıqlarına görə, monqollar Ģəhərin bütün əhalisini - kiĢiləri, qadınları, uĢaqları qılıncdan keçirtdilər. Bundan sonra dörd il Ģəhər adamsız qaldı və yalnız sonra yenidən məskunlaĢmağa, tikilməyə baĢladı. Gəncəni tutan monqollar, bir neçə günlük mühasirədən sonra ġəmkiri iĢğal edib yandırdılar, əhalisini qılıncdan keçirtdilər. Arranın baĢqa Ģəhər və qalalarının da taleyi belə oldu. Azərbaycan və Arranda monqol hökmranlığı dövrü baĢlandı.
334
XIII FƏSĠL XI-XII ƏSRLƏRDƏ AZƏRBAYCANDA SOSĠAL- ĠQTĠSADĠ QURULUġ Yüklə 5,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|