TarġXĠ III-XIII əsrin I rübü

§ 1. SACĠLƏRĠN XĠLAFƏTDƏKĠ FƏALĠYYƏTLƏRĠ 

VƏ AZƏRBAYCAN ƏRAZĠSĠNDƏ 

DÖVLƏT YARATMALARI

1

 

 

Abbasilər  Xilafət i  tarixində  IX  əsrin  sonu,  X  əsrin  əvvəli  geniĢ  ərazili 

müsəlman  imperiyasının ucqarlarındakı yerli hakim və caniĢin lərin separatizmin in 

güclənməsi  ilə  əlamətdardır.  Onlardan  hər  biri  mərkəzi  hakimiyyətin  üzləĢdiyi 

çətinliklərdən,  eləcə  də  idarə  iĢini  boĢ  buraxmasından  istifadə  edərək  ayrılmağa, 

yarımmüstəqil və yaxud  müstəqil dövlət qurumu yaratmağa can atırdı.  Belə hakim 

və  caniĢinlər  ilk  növbədə  xəlifə  xəzinəsinə  göndərdikləri  vergilərin  məb ləğini 

azaltmağa  baĢlayır,  sonra  isə  bu  iĢi  tamam  dayandırırdılar.  Əgər  onlar  daha  zəif 

qonĢuların  mülklərini  ö z  ərazilərinə  birləĢdirə,  güclü  qo Ģun  yaradıb,  onlara  qarĢı 

göndərilən  nizami  xəlifə  orduların ı  məğ lub  edə  bilirdilərsə,  xəlifələr  onların  öz 

vilayətlərində tamhüquqlu sahib kimi fəaliyyətini etiraf edir, ö z adlarının isə yalnız 

xütbələrdə xatırlan ması ilə kifayətlən irdilər.  

Mərkəzi hakimiyyətdən birinci olaraq MərakeĢ, Əlcəzair, Tunis və Liv iya 

ayrıld ı. 788 və 800-cü illərdə həmin ərazilərdə Ġdrisilər, sonra isə Əqləbilər sülaləsi 

möhkəmləndi.  20  il  sonra  Yəməndə  Zeydilər,  Xorasanda  Tahirilər və  baĢqa  bu  kimi 

dövlətlər  meydana  gəldi.  861  -ci  ildə  xəlifə  əl-Mütəvəkkil  öldürüldükdən sonra babə-

kilər hərəkatının təsirilə artıq tamam zəifləmiĢ Xilafətin parçalanması prosesi yenidən 

baĢlanır:  Təbəristanda  Ələvilər,  Ġranda  Səffarilər,  Misirdə  Tulunilər,  Xorasan və  Orta 

Asiyada Samanilər dövlətləri yaran ır. 

Xilafətin  zəifləməyə  və  parçalanmağa  baĢladığı  bu  dövrdə  Azərbaycan 

ərazisində  Sacilər  sülaləsinin  yaratdığı  yeni  dövlət  meydana  gəldi.  Sülalənin 

UsruĢanadakı (Orta Asiya) Cankəkət adlı dağ kəndindən çıxan banisi Əbu-s-Sac Divdad 

ibn  Yusif  ibn  Divdast,  mənbələrin  məlumatına  görə,  "AfĢin"  titullu  türk  əmirləri 

nəslindən olan adlı-sanlı sərkərdə idi. 

 

 

1

 Biz bu fəsildə yerli və gəlmə sülalələrin və onlar ın tarixi Azərbaycan ərazisində 

yaratdıqları  ayrı-ayrı  qurumların  monqol  iĢğalı  dövrünədək  olan  tarixlərini  bütöv  Ģəkildə, 

xronoloji ardıcıllığa riayətlə təqdim etməyi daha məqsədəuyğun hesab etdik. -Red. 

 

238 

 

 

Əbu-s-Sacın  adı  mənbələrdə  ilk  dəfə  Babəkin  əsir  alınıb  Bərzəndə,  AfĢinin 

iqamətgahına gətirilməsi münasibətilə çəkilmiĢdir. 839-cu ildə AfĢin Heydər ibn Kavus 

xəlifə  əl-Mütəsimin  sərəncamı  ilə  Əbu-s-Sacı  Azərbaycanın  Xilafətə  qarĢı  çıxmıĢ 

hakimi Min kicəvr əl-Fərqaniyə qarĢı yolladı.

1

 Elə həmin il Əbu-s-Sac Xilafətə qarĢı 

üsyan qaldırmıĢ baĢqa bir yerli hakimin, Təbəristan hakimi Məzyərin cəzalandırılması 

üçün də göndərilmiĢdi. 

Əsrin 50-ci illərinin sonlarında xəlifə əl-Mütəvəkkil onu Məkkə yolunun rəisi 

kimi yüksək vəzifəyə təyin etdi. 865-ci ilədək Əbu-s-Sac bu vəzifədə qaldı. O, vicdanlı 

xidməti müqabilində dəfələrlə xəlifə tərəfindən mükafatlandırılmıĢdı. 865-ci ildə Əbu-s-

Sac xəlifə taxt-tacına namizəd olan əl-Mütəzzin tərəfində Mesopotamiyadakı Cərcərayə 

Ģəhəri  yaxınlığında,  hakimiyyətdə  olan  xəlifə  əl-Müstəinin  qüvvələrini  üç  dəfə 

məğlubiyyətə uğratmıĢdı. 866-cı ildə Əbu-s-Sac Kufə Ģəhəri və onun ətrafının caniĢini 

təyin edilir, yenidən Məkkə yolunun rəisi vəzifəsini tutur.

2

 Əbu-s-Sac Hələb, Kinnəs -

rin,  Diyar-Mudar  və  sərhədyanı  vilayətlərin  (əs-Suğur)  valisi  olmuĢ,  870  -  874-cü 

illərdə isə üsyan etmiĢ mütəğəlliblərə qarĢı aparılan döyüĢlərdə iĢtirak etmiĢdir. 874-cü 

ildə Əbu-s-Sac Əhvaz hakimi təyin olunur. Burada o, əd-Dulab adlı yerdə Əbu-s-Sac 

qoĢunlarını darmadağın edən zincilərə qarĢı  mübarizə aparmalı olur. Əhvaz vilayəti 

zincilər tərəfindən ələ keçirildikdən sonra Əbu-s-Sac tutduğu vəzifədən azad olunur və 

nəhayət, 879-cu ildə Cundi Saburda vəfat edir. 

Əbu-s-Sacın böyük oğlu Məhəmməd ibn Əbu-s-Sac 879-cu ildə Məkkə və 

Mədinə Ģəhərlərinin hakimi, Məkkə yolunun rəisi, 882-ci  ildə Ənbərin caniĢini, Fərat 

və Rahba yollarının rəisi təyin olunur. Sonradan o, Mosul hakimi, Kinnəsrin və baĢqa 

Ģəhərlərdə caniĢin vəzifələrini icra edir. Onun ġam caniĢini olan keçmiĢ müttəfiqi Ġshaq 

ibn  Kundəclə toqquĢmaları  məhz  bu  dövrə  (886-cı  ilə)  təsadüf  etmiĢdir.  Məhəmməd, 

hakimiyyətini  tanıdığı  Misir  hakimi  Xumaraveyh  ibn  Əhməd  ibn  Tu luna arxalanaraq, 

Ġshaq  ibn  Kundəcin  qoĢunlarını  darmadağın  etdi.  Həmin  il  Məhəmməd  Mosul 

bölgəsində üsyan etmiĢ xaricilərin dəstələrini əzdi, sonra isə Misir qoĢunlarının yardımı 

ilə  əl-Cəzirə  və  Mosul  vilayətlərini  ələ  keçirdi.  Sonrakı  il  Məhəmməd  Xumaraveyhin 

hakimiyyətini tanımaqdan imtina etdi və himayəçisinə qarĢı çıxdı. DəməĢq yaxınlığında 

onlar  arasında  baĢ  verən  ağır  döyüĢdə  Məhəmmədin  qoĢunlan darmadağın edildi.  O, 

Hələbə,  oradan  Raqqaya,  daha  sonra  Mosula  və  nəhayət  əl-Hədisəyə  gəlib  çıxdı. 

Məhəmmədi təqib edən Xumaraveyh Tulunililərlə birləĢmiĢ Ġshaq ibn Kundəci onun 

ardınca  göndərdi.  Lakin  Mosul  yaxınlığında  təqib  edənlər  darmadağın  olunaraq, 

Raqqaya doğru geri çəkildilər.  

 

1

Ət-Təbərinin  məlumatına  görə,  xəlifə, M inkicəvrə qarĢı onu həbs edib  Samirəyə 

apara  bilmiĢ  Böyük  Buğanı  göndərmiĢdi.  Əl-Yəqubiyə  görə,  əl-AfĢin  bu  sərkərdəni 

M inkicevrə  qarĢı  deyil,  ona  köməyə  göndərmiĢdi;  bundan  xəbər  tutan  xəlifə  əl-M ütəsim 

Böyük Buğanı M inkicəvri ram etməyə yollamıĢdı.  

2

BaĢqa qaynaqlara  görə (ət-Təbəri, İbn əl-Əsir) Əbu-s-Sac Xorasan yolunun rəisi 

vəzifəsinə təyin edilmiĢdi.

  

239 

 

Məhəmmədin  qoĢunları  Ġshaqın  qoĢunlarının  ardınca  Raqqaya  irəlilədilər. 

 

Ġshaqın  qoĢunları  Xu maraveyhlə  birləĢərək  yenidən  Məhəmmədə  qarĢı 

çıxdılar,  onu  Mosula  doğru  geri  çəkilməyə  məcbur  etdilər.  Məhəmməd  Bağdada 

yollandı və orada xəlifə tərəfindən hörmətlə qarĢılandı. 

889/90-cı  ildə  xə lifə  Məhəmmədi  Cibəlin,  daha  s onra  isə  ilk  dəfə  olaraq 

Azərbaycanın  hakimi  təyin  etdi.  Lakin  Marağa  hakimi  Abdullah  ibn  əl-Hüseyn  əl-

Həmədani  onu  Ģəhərə  buraxmaq  istəmədi.  Məhəmməd  uzun  sürən  döyüĢlərdən  və 

mühasirədən  sonra  Marağanı  tuta  bildi.  Ət-Təbərinin  məlu matına  görə,  Marağanın 

mühasirəsi  893-cü  ilədək  davam  etmiĢdi.

1

  Ələ  keçən  Ģəhər  hakimi  öldürülmüĢ, 

Məhəmməd isə öz vəzifəsinin icrasına baĢlamıĢdı. 

Azərbaycanda  Sacilər  hakimiyyətinin  baĢlanğıc  dövrü  Abbasilər  sülaləsinin 

çətin  zamanlarına  təsadüf  edir.  Mərkəzdən  ayrılmıĢ  hakim  və  caniĢinlər  az-çox 

müstəqil  ola  biləcək  dövlətlərini  yaratmağa  cəhd  göstərirdilər.  Müstəqilliyə  can  atan 

yeni Azərbaycan caniĢini Məhəmməd də bu cür hərəkət etdi. Lakin bu dövrdə Xilafətdə 

yaranmıĢ  siyasi  Ģərait  Məhəmmədin  qəti  ayrılmasına  imkan  vermədi.  O,  Bağdada 

çağırıldı  və  səltənət  varisi  əleyhinə  üsyan  qaldırmıĢ  qoĢunların  və  bədəvilərin 

cəzalandırılması  iĢində  iĢtirak  etdi.  Yalnız  üsyan  yatırıldıqdan  sonra  yeni  xəlifə  əl-

Mütədid (892-902) Məhəmmədin Azərbaycana qayıtmasına icazə verdi. 

Məhəmməd  Azərbaycan  caniĢini  təyin  olunduğu  dövrdə  erməni  hökmdarı 

Baqrati  I  AĢot  (884  və  ya  886  -  890)  vəfat  etdi,  hakimiyyətə  onun  oğlu,  Ermənistanı 

Xilafət  tabeçiliyindən çıxarmağa çalıĢan I Smbat yiyələndi. Xəlifə I  Smbatı Ermənistan 

hökmdarı  təsdiq  edərək,  Məhəmməd  vasitəsilə  ona tac və  fəxri  xələt  göndərdi.  Tac-

qoyma  mərasimindən az sonra I Smbat, ermənilərə ərəblər əleyhinə mübarizə vasitəsi 

kimi baxan Bizans imperatoru VI Levlə də dostluq münasibətləri yaratmaq qərarına gəldi. 

Ermənistan - Bizans ittifaqından  xəbər  tutan  xəlifə,  Məhəmmədə  I  Smbat  əleyhinə 

hərbi əməliyyatlara baĢlamaq əmrini verdi. Birinci əməliyyat barıĢıqla qurtardı. Lakin I 

Smbatın  öz  mülklərini  Ermənistandan  Ģimala  doğru  yerləĢən  ərazilər  hesabına 

geniĢləndirmək cəhdləri, habelə Baqratilərin hakimiyyətinin güclənməsi Məhəmmədi, 

xəlifənin  göstəriĢi  ilə,  893-cü  ildə  yenidən  I  Smbata  qarĢı  çıxmağa  məcbur  edir. 

Tezliklə  o,  böyük  qoĢunla  Dvinə  yaxınlaĢır.  Ermənilər  katolikos  II  Georqu  barıĢıq 

təklifilə Məhəmmədin yanına göndərdikdə, o, I Smbatın özünün təslim edilməsi Ģərtini 

irəli sürür. ġərt qəbul edilmir, II Georq isə əsir alınır. Vjan qalası yaxınlığındakı növbəti 

döyüĢdə  Məhəmmədin  qoĢunları  məğlubiyyətə  uğradılır.  Əldə  edilən  barıĢıq 

nəticəsində  katolikos  II  Georqdan  baĢqa  bütün  erməni  əsirləri  azad  olunurlar. 

Məhəmməd, I Smbatı ikinci dəfə müstəqil hökmdar  kimi  tanıdı.  Katolikos  II  Georq  isə 

yalnız  bir  müddət  sonra,  Albaniya  hökmdarı  Qriqor  Hammamın  vasitəçiliyi  ilə  azad 

edildi. 

896-cı  ildə  I  Smbat  ġam  hakiminin  Taron  vilayətində  tutduğu  mövqe lərə 

hücum etdi, lakin məğlubiyyətə uğrayaraq döyüĢ meydanından qaçdı. 

 

1

 

İbn Xalduna görə, Ģəhər hicri 278-ci (891/92) ildə tutulmuĢdur. 

240 

 

Bu  uğursuzluq,  habelə  bunun  nəticəsində  nahararlar  arasında  baĢlanmıĢ 

çəkiĢmələr  Məhəmmədə  yenidən  Ermə

nistana müdaxilə etmək imkanı verdi. O, 

bir  çox  vilayətləri  ələ  keçirərək  talan  edir,  Qarsda I  Smbatın arvadını,  baĢqa 

qohumlarını, eləcə də hökmdarla qaçmıĢ bir çox erməni nahararların ailələrini 

əsir alır. 

898-ci  ildə  xəlifə,  Məhəmməd  AfĢin  ibn  Əbu-s-Sacı  nəinki 

Azərbaycanın,  eləcə  də  Ərminiyənin  caniĢini  təyin  edir.  Onu  fəxri  xələtlə 

mükafatlandırır.  Bu  hadisə  I  Smbatla  Məhəmməd  arasındakı  ziddiyyətləri 

daha da dərinləĢdirdi. Bununla belə, O, ölkəni tərk edərkən oğlu Divdadı Dvin 

Ģəhərində qoyub gedən Məhəmməd Sacinin hakimiyyətini tanımalı oldu. 

Bundan  sonra  Məhəmməd  öz  qoĢunlannı  Gürcüstana  qarĢı  yeritdi.  Bu 

ölkənin  kuropalatı  (hakimi)  II  Atrnerseh  (881-926)  I  Smbatın  vassalı  hesab 

olunurdu. Məhəmmədin qoĢunları Tiflisi və baĢqa Ģəhərləri talan etdilər. 

Məhəmmədin ölkədə olmamasından istifadə edən I Smbatın Ani və 

Dvini  yenidən  ələ  keçirib,  Divdadı  ona  bac  verməyə  məcbur  etməsi,  Sacilər 

ordusunu  geri  qayıtmağa  vadar  etdi.  Lakin  bu  zaman  Azərbaycanda  taun 

xəstəliyi baĢ qaldırdı. O qədər adam qırıldı ki, ölənlərə kəfən tapmaq mümkün 

olmadı,  onları  paltarlara  və  keçələrə  bükürdülər. Ölüləri  basdırmırdılar,  onlar 

yollarda  atılıb  qalmıĢdılar.  Taun,  Məhəmməd  ibn  Əbu-s-Sacın  yaxın 

adamlarını  da  tutdu.  Onun  xeyli  xidmətçisi  qırıldı;  mart  ayında,  Azərbaycanın 

Bərdə Ģəhərində AfĢin adlandırılan Məhəmməd ibn Əbu-s-Sacın özü də vəfat 

etdi. 

Məhəmmədin  ölümü  Sacilərin  iĢğalçılıq  siyasətinin  qarĢısını 

müvəqqəti  olaraq  aldı.  I  Smbat  isə  Ermənistandan  olan  vergilərin  əvvəllər 

olduğu kimi Sacilərə deyil, bilavasitə Xilafət xəzinəsinə  ödənilməsi haqqında 

xəlifənin razılığını ala bildi. Belə ki, I Smbatla  ittifaq Xilafət üçün sərfəli  idi - 

Sacilərin güclənməsi ilə Abbasi xəlifələri Ģimal vilayətlərini itirə bilərdilər. 

Ġbn  Əbu-s-Sacın  digər  oğlu  Əbülqasim  Yusif  271  (884-885)-ci  ildə 

Məkkə  hakimi  idi.  Həcc  ziyarəti  zamanı  o,  Mədinə  hakimi  və  Məkkə  yolu 

rəisinin mühafizə etdikləri zəvvarlara hücum etmiĢ,  lakin Məkkə yanında baĢ 

vermiĢ döyüĢ zamanı əsir alınıb, əl-ayağı qandallı Bağdada göndərilmiĢdi. 

Dövrün  mənbələri  Yusifin  adını  bir  daha  Mosul  yolunda  xaricilər 

təriqətinə mənsub olanlarla xəlifə qoĢunları arasında 893/94-cü 

ildə baĢ vermiĢ 

döyüĢlə əlaqədar çəkirlər. Ġki  il sonra xəlifə əl-Mütədid Yusifi yenidən xaricilərə qarĢı 

mübarizə  aparan  xəlifə  qoĢunlarına  yardıma  göndərdi.  Lakin  yolda  olarkən,  döyüĢdə 

iĢtirak  etmək  fikrindən  daĢınan  Yusif,  qoĢunun  baĢını  Marağaya,  qardaĢının  yanına 

döndərir və qardaĢı ölənədək bu Ģəhərdə qalır. 

Məhəmməd öldükdən sonra onun, Sacilərin əsil  iqamətgahı  olan Marağaya 

241 

 

qayıtmıĢ  oğlu  Divdad,  cəmi  bir  neçə  ay  hakimiyyətdə  qala  bilir.  Belə  ki,  qardaĢı 

öldükdən  sonra  Marağanı  tərk  etmiĢ  Yusif,  901-ci  ilin  avqustunda  Divdadın 

qoĢununa  hücum  edib,  onu  darmadağın  edir.  Yusifın  qalmaq  təklifinə  baxmayaraq 

Divdad  Bağdada,  xəlifənin  xid mətinə  gedir.  Bu  hadisədən  sonra  qoĢun  Yusifə  iman 

gətirir;  Yusif  xəlifənin  Azərbaycandakı  caniĢini  vəzifəsini  tutur.  Məhz  bu  dövrdə 

Xilafətin  Qafqaz  bölgəsində  davam  edən  mərkəzi  hakimiyyətdən ayrılma  prosesi  öz 

mövqe  və qüvvəsinə görə heç də buradakı  yerli  və  ya  yerliləĢmiĢ  hakimlərdən geri 

qalmayan  Yusif  ibn  Əbu-s-Sacdan  yan  keçə  bilməzdi.  Lakin  onun  ilk  separatçılıq 

meyilləri  hakimiyyətə  yeni  gəlmiĢ  xəlifə  əl-Müqtafi  (902-908)  tərəfindən  ehtiyatla 

qarĢılandı. Xəlifə  Yusiflə ittifaqda olsa da, Sacilərin tabeçiliyini qəbul etmək istəməyən 

erməni hökmdarı I Smbatı  Yusifə qarĢı çıxıĢ etməyə təhrik  etdi. 908-ci  ildə  mərkəzi 

hakimiyyəti  ələ  almıĢ  yeni  xəlifə  əl-Müqtədir  (908-932)  Yusifə  qarĢı  yönəldilmiĢ 

siyasəti  dəyiĢərək,  onu  Xilafətin Azərbaycan və  Ərminiyədəki  caniĢini təsdiq edir.  Bu 

hakimiyyətə tabe  olmaq  istəməyən  I  Smbat  Ermənistanın  Yusif  Saciyə  itaətdən azad 

olunmasını xahiĢ edərək, əvəzində Xilafətə tam tabelik vəd edir. Bu xəbəri alan Yusif 

Dvinə hücum  etdisə də, çox  keçmədən  qısa  müddətli  barıĢıq  əldə  olundu.  Sonrakı  il, 

Yusif  Vaspurakan  knyazlan Arsrunilər  ilə  I  Smbat  arasındakı  ziddiyyətlərdən  istifadə 

edərək  Ermənistan  ərazisinə  daxil  oldu;  bir  qədər  sonra  isə  hökmdar  tacını  Qaqik 

Arsruniyə təqdim etdi.  Bu tədbir I Smbatın mövqelərini  xeyli  zəiflətdi. O, gərginliyi 

azalt maq, Yusifın hücumlarının qarĢısını almaq məqsədilə katolikos Ġohannı hədiyyələrlə 

Yusifin  yanına  göndərdi.  Lakin  katolikosu  tutub,  öz  düĢərgəsində  saxlatdıran  Yusif, 

hücumlarını davam etdirərək, ona müqavimət göstərən Sünik qoĢunlarını da əzdi. Sonra 

isə I Smbatın yanına qasid göndərərək, ondan 60 min dinar məbləğində bac  verməsini 

tələb  etdi.  Mənbələrdəki  məlu mata  görə,  tələb  olunan  bacı  ödəmək  üçün  I  Smbat 

vergilərin  məb ləğini  5  dəfə  artırmalı  oldu.  Bu  isə  ölkənin  nəin ki  iqtisadi,  habelə 

siyasi  tənəzzülünə  gətirib  çıxartdı.  Lakin  Yusif  bununla  kifayətlən mədi.  Hücu mu 

davam etdirərək, erməni qoĢunlarını  Dzeknavatcor adlanan yerdə darmadağın etdi. 

I Smbat ö zü ġiraka tərəf qaçdı. 

Bu  qaçıĢdan  xəbər  tutan  Yusif  ġirakı  talan  edərək,  Dvinə  doğru  irəlilədi 

və  Ģəhəri  ələ  keç ird i.  Sonra  Gü rcüstana  hücum  etdi,  müsəlman  əmiri  Cəfər  ibn 

Əlinin  idarə  etdiyi  Tiflisi  tutdu.  Yusif  Kartlin i  -  Gü rcüstanı  çalıb-çaparaq,  öz 

qoĢunlarını  Kaxetiyə  apardı.  ġəhərlər,  kəndlər  dağıd ıld ı,  qalalar  yerlə-yeksan 

edildi. 

Yusifin  baĢının  iĢğalçı  yürüĢlərə  qarıĢ masından  istifadə  edib,  ölkəsinə 

qayıdan  I  Smbatın  bundan  sonrakı  bütün  cəhdləri  müvəffəqiyyətsizliyə  uğrayır. 

Nəhayət, 913-cü ildə, I  Smbatın son istinadgahı olan Yerencək qalası  iĢğal olunur, 

onun  ailəsi,  qohumları  əsir  ed ilir,  sərvəti  daĢınıb  aparılır.  Ermənistan  qəti  olaraq 

Sacilərə  tabe  edilir,  914-cü  ildə  1  Smbat  Dvində  dar  ağacından  asılır.  Yusifin 

müttəfiqi,  Sacilərə  tabe  olub,  bilavasitə  onlara  bac  ödəməy i  boynuna  götürən  I 

Smbatın qardaĢı oğlu AĢot (914-928) Ermənistan hökmdarı təsdiq edilir. 

Xilafətin  Azərbaycan  və  Ərmin iyə  vilayətlərində  möhkəmlən miĢ  Sacilər 

242 

 

qərbdə  Ani  və  Dvindən  Ģərqdə  Xəzər  dənizinədək,  cənubda  Zəncandan  Ģimalda 

Dərbəndədək  olan  böyük  bir  ərazini  özlərinə  tabe  etdilər.  Bu  geniĢ  ərazidə  o lan 

vilayətlərin  yerli  və  yerliləĢ miĢ  hakimləri  (ġirvan,  ġəki,  Xaçın,  Sün ik  və  s.) 

Sacilərə verg i ödəyirdilər. 

Beləliklə,  Sacilər  daha  zəif  qonĢuların  mülklərini  b irləĢdirərək  güclü 

dövlət  yaratmağa  nail  oldular.  Ġbn  Havqəlin  məlu matına  görə  bu  vilayətlərdən 

vergilər alan Yusif sonrakı Salarilərdən fərqli olaraq "az ilə qənaətlənir və onlardan 

yalnız hədiyyə yolu ilə verd iklərini götürürdü". 

Yusif  Ģimal  sərhədlərin in, 

xüsusilə  Dərbənd  keçidinin  möh-

kəmləndirilməsinə  böyük  diqqət  yetirirdi.  Çünki  müdaxilələr  əsasən  bu  keçiddən 

olurdu.  La kin  dövrün  çağdaĢ  müəlliflə rindən  olan  əl-Məsudinin  mə lu matından 

görünür ki, müdaxilə yalnız qurudan deyil, dəniz tərəfdən də baĢ verdi. 

913-cü  ilin sonunda rusların  ilk yürüĢü baĢ verdi. 300 (912 -913)-cü ildən 

sonra, yəni  Yusif  ibn Əbu-s-Sacın dövləti  müstəqil  idarə dövrünün baĢlanğıcında, 

rusların  gəmiləri  Vo lqa  çayı  vasitəsilə  Xəzər  dənizinə  daxil  olaraq,  əl-Məsudinin 

məlu matına görə "Cil  (Gilan),  Deyləm və Təbəristana, Curcan (Girkan)  sahilindəki 

Abaskuna, neftverən torpağa (yəni, AbĢerona) və Azərbaycan istiqamətində olan bütün 

yerlərə  basqın  etdilər.  Azərbaycanın  Ərdəbil  Ģəhərindən  dənizə  üç  günlük  yoldur. 

Ruslar  qan  tökür,  qadın  və  uĢaqlarla  istədiklərini  edir,  mal-dövləti  çapır,  basqınlar 

törədir,  xaraba  qoyur  və yandırırdılar.  Bu  dənizin  ətrafında  yaĢayan  xalqlar  özlərini 

itirdilər,  çünki  əvvəllər  onların  üzərinə  dənizdən  basqın  edən  heç  bir  düĢməni 

xatırlamırdılar.  Dənizdə  bu  vaxta  qədər  yalnız  ticarət  və  balıqçı  gəmiləri  üzürdü. 

Rusların gilanlılar, deyləmlilər və Curcan sahillərindəkilərlə, eləcə  də baĢda Ġbn Əbu-s-

Sac olmaqla döyüĢən Bərdə, Arran, ġirvan və Azərbaycan əhalisi ilə bir çox vuruĢması 

oldu.  Sonra onlar  ġirvan Ģahlığının  Bakuh  (Bakı)  adı  ilə  tanınmıĢ  neftverən  sahilinə 

gəlib  çıxdılar.  Qarətdən  qayıtdıqları  vaxt,  ruslar  neftverən  torpaqdan  bir  neçə  rail 

məsafədə olan  adalarda  (indiki  Nargin,  Pirallahı  və  s.) daldalan dılar.  O  vaxt  ġirvanın 

Ģahı  Əli  ibn əl-Heysəm  idi.  Əhali hazırlıq gördü, qayıqlara  minib,  həmin adalara sarı üzdü. 

Ruslar onların qarĢısına çıxd ılar. Minlərlə müsəlman öldürüldü və dənizdə boğuldu. Ruslar 

bir neçə ay bu dənizdə qaldılar, çoxlu qənimət əldə etdilər, əməllərindən  usandıqda Xəzər 

çayının (Volqanın) mənsəbinə tərəf yollandılar..." 

Lakin  rusların  əsas  etibarı  ilə  yalnız  Xəzər  sahili  bölgələri  əhatə  edən  bu 

dağıdıcı  yürüĢü  Sacilərin  qüdrətinə  təsir  göstərə  bilməzdi.  Çünki  bu  zaman  Sacilər 

Azərbaycanda  və  qonĢu  vilayətlərdə  öz  hakimiyyətlərini  kifayət  dərəcədə 

möhkəmləndirə bilmiĢdilər. 

908-ci  ildən  baĢlayaraq  Xilafəti  xəlifə  əl-Müqtədirin  nüfuzlu  vəziri  Ġbn  əl-

Furat  idarə  edirdi;  Yusif  912-ci  ilədək,  yəni,  vəzirin  öz  vəzifəsindən  çıxarıldığı 

vaxtadək, 120  min dinar  məb ləğində illik vergini məhz ona ödəyirdi. Həmin il Ġbn əl-

Furatın vəzirlikdən çıxarılmasından və xəlifə sarayındakı hərc-mərclikdən istifadə edən 

Yusif verginin ödənilməsini dayandırır. Beləliklə,  Yusifin əlində böyük sərvət toplanır, 

onun qüdrəti artır. Bu isə Yusifi mərkəzi hakimiyyətlə üzülüĢməyə, bir qədər sonra isə 

243 

 

Xilafətə qarĢı qoĢun çıxarmağa sövq edir. 

Öz vəzifəsindən cəmi bir neçə il uzaqlaĢdırılmıĢ Ġbn əl-Furatın yerini az sonra 

fitnə-fəsad qurbanı olaraq həbs edilmiĢ Əli ibn Ġsa tutdu. Yusif vəzirin ona  xəlifə ə l-

Müqtədirin fərmanını təqdim etməsi, həmin fərmana əsasən Rey, Qəzvin, Əbhər və 

Zəncan  vilayətlərində  hərbi  iĢlər  üzrə  amil  vəzifəsinin  ona  tapĢırılması  Ģayiəsini 

yayır.  O  zaman  Rey i  Xorasan  hakimi  Nəsr  ibn  Əh məd  əs -Səmanin in  adından 

Xilafətdən  ayrılmıĢ  Məhəmməd  ibn  Əli  Səluq  adlı  b irisi  idarə  edirdi.  O ,  Reyə 

hücum  edən  Yusifın  qoĢunları  qarĢısında  dayana  bilməyərək,  Ģəhəri  təslim  etdi. 

Reydən baĢqa Zəncanı, Əbhəri və  Qə zvin i ələ  keç irmiĢ  Yusif ona tabe  ərazini  Əli 

ibn Ġsanın təqdim etdiyi  xəlifə fərman ına əsasən geniĢləndirdiyini  xəlifəyə bildirdi. 

Lakin  hələ  də  həbsdə  saxlanılan  Əli  ibn  Ġsa  özünün  baĢ vermiĢ  hadisədə heç  bir 

iĢtirakı olmadığı haqqında  məlu mat verdi. Xəlifə,  Xaqan əl-Müflihi baĢda olmaqla 

20  minlik  ordusunu  Yusifə  qarĢı  göndərdi.  BaĢqa  əmirlərin  də  xəl ifə  ordusuna 

kö mək göstərməsinə baxmayaraq, Yusifin 7 minlik ordusu zəfər qazandı.  

Xəlifə  ordusunun  məğlubiyyət  xəbəri  Bağdada  çatanda  Yusifə  qarĢı  əl-

Müflih inin  nəvəsi  Munis  göndərildi.  O,  babasının  dərbədər  düĢmüĢ döyüĢçülərini 

bir  yerə  yığaraq,  xəlifənin  baĢqa  sərkərdələri  ilə  birgə  Yusifin  üzə rinə  hücum 

etmək üçün Rey yaxınlığında qərarlaĢdı və Yusifə təslim olmaq təklifini göndərdi. 

Xəlifəyə göndərdiyi  məktubunda Yusif öz  itaətini bildirir,  lakin ildə 700  min dinar 

məb ləğində  vergi  müqabilində  sahib  olduğu  mü lklərin  onun  əlində  saxlan masını  

xahiĢ  edir.  Yen idən  vəzir  vəzifəsini  tutmuĢ  Ġbn  əl-Furat  Yusifin  xah iĢini  yerinə 

yetirmək  istəyirsə  də,  hacib  və  baĢqa saray  əyanlarının  təhrik  etdiyi  xə lifə  hə min 

xahiĢi rədd edir.  Yusifin  Bağdada gəlməsi tələb olunur. Təhlükəni hiss edən Yusif 

Rey  əhalisindən  illik  vergin i  yığaraq  A zərbaycana  qayıdır.  A z  vaxtdan  sonra  o, 

Sərabda xəlifənin qoĢunlarına hücum edərək, on ları darmadağın ed ir. 

919-cu  ildə  Ərdəbil  ya xın lığ ında  son  döyüĢ  baĢ  verdi.  DöyüĢ  zamanı 

Yusifin  qoĢunları  geri  çəkildi.  Yusif  əsir  düĢərək  Bağdada  aparıldı  və  qaladakı 

həbsxanaya salındı. Sacilərin keçmiĢ  mü lklərinə yeni ha kimlər göndərildi. Əli  ibn 

Vahsudan  Zəncan,  Qəzvin,  Əbhər,  Rey  və  Dunbavənd  nahiyələrin in,  Əh məd  ibn 

Əli isə Ġsfahan, Qu m, KaĢan və Savənin valisi təyin edildilər.  

Munis  Azərbaycanı  tərk  edən  kimi  Yusifin  sala mat  qalmıĢ  tərəfdarlarını  

baĢına  yığıb,  Ərdəbildə  möhkəmlənə  bilmiĢ  qulamı  Subuk  ölkənin  idarəsin i  əlinə 

alır.  Xəlifə, Məhəmməd ibn Abdullah əl-Fariqini Azərbaycana hakim təyin edib, onu 

qoĢunla Subukun üzərinə göndərir. Lakin xəlifə ordusu darmadağın edilir.  Tam hüquqlu 

hakimə çevrilmiĢ Subuk xəzinəyə ildə 220 min dinar vergi vermək Ģərtilə hakimiyyətinin 

xəlifə tərəfindən tanınmağına nail olur. 

Öz ağası Yusif kimi  müstəqil siyasət yürüdən Subuk "Ermənistan ĢahənĢahı" 

kimi  tanıdığı  erməni  hökmdarı  II  AĢotla  yaxınlaĢaraq,  onun  simasında  müttəfiq  əldə 

edir.  Onlar  Dvinə  hücum  etmiĢ  Bizans  qoĢunlarına  qarĢı  birgə  çıxaraq,  rəqibi  geri 

çəkilməyə məcbur edirlər. 

Azərbaycanın  və  baĢqa  Qafqaz  vilayətlərinin  Xilafətdən  qəti  ayrılmasına 

244 

 

aparan bu siyasət saray dairələrini öz mülklərinin taleyi üçün narahat olmağa  vadar etdi. 

Bu  nigarançılığın bir  səbəbi  də  Subukun  müəyyən  edilmiĢ  vergini  xəlifə  xəzinəsinə 

göndərməməsi  idi.  Buna  görə  də,  xəlifə  əl-Müqtədir,  Munisin  məsləhətilə  Yusifi 

həbsxanadan  azad  edərək,  onu  yenidən  Azərbaycan  və  Ərminiyənin  hakimi,  Rey, 

Qəzvin, Əbhər və Zəncan valisi vəzifələrinə təyin edir. Bunun müqabilində Yusif xəlifə 

xəzinəsinə ildə 500 min d inar məb ləğində pul göndərməli idi.  

922-ci  ildə  Ərdəbil Ģəhərinə gəlmiĢ  Yusif  özünün sadiq  xid mətçisi  Subukun 

vəfat  etməsindən  xəbər  tutur.  Azərbaycan,  Arran  və  Ermənistanda  mövqeyini 

möhkəmlədən Yusif, həmin vilayətlərə öz hakimlərini təyin edir, onları iki illik vergini 

və  hədiyyələri  verməyə  məcbur  edir.  924-cü  ildə  Yusif  Xilafətdən  ayrılaraq  müs -

təqilləĢməyə can atan Rey hakimi Əhməd ibn Əlini cəzalandırmaq üçün Reyə hücum edib 

onu tutur. Sonrakı il Həmədan da Yusifə tabe edilir. 

Sacilər dövlətinin güclənməsi, onların hökmdarlarının yürütdüyü müstəqil siyasət 

xətti  Bağdaddakı  hakim  dairələri  narahat  edirdi.  Yusifı  tutduğu  vəzifədən  çıxarmağa 

cürət etməyən xəlifə öz yeni vəziri, Yusiflə ədavəti olan Əhməd əl-Hasibinin təhriki ilə 

onu  Bəhreyn  qərmətilərinə  qarĢı  müharibəyə göndərmək  bəhanəsilə  Bağdada  çağırır. 

Yusif  imtina  etməyə  cəhd göstərir,  Xilafətin  onun  tərəfindən  mühafizə  olunan  ġimal 

sərhədlərinin heç də az təhlükəli yer olmadığını, müdafiəyə möhtac olduğunu qeyd edir. 

Nəhayət,  xəlifənin  ikinci  çağ ırıĢından  sonra  Bağdada  gələn  Yusif,  927-ci 

ilin  dekabrın  sonunda  Kufə  qapıları  qarĢısında  qərmətilərin  dəstəsi  ilə  üzləĢir.  Bu 

döyüĢdə  yaralanmıĢ  Yusif  əsir  düĢür  və  onun  xilas  olunması  üçün  göndərilmiĢ 

yardıma baxmayaraq öldürü lür. 

Beləliklə,  Azərbaycan  torpaqlarını  ilk  dəfə  vahid  dövlət  hüdudlarında 

birləĢdirən  Yusif  ibn  Əbu-s-Sacın  müstəqil  hakimiyyəti  sona  çatır.  Yusifdən sonra 

onun  qardaĢı  oğlu,  cəmi  il  yarım  taxt-tac  sahibi  olmuĢ  Əbülmüsafir  əl-Fəth  ibn 

Məhəmməd  Azərbaycan  hakimi  təyin  edilir.  Bir  mülahizəyə  görə,  onu  929-cu  ilin 

sonunda  Ərdəbildə  özünün  Baldu  adlı  qulamlarından  biri  zəhərlə miĢdi.  BaĢqa 

mülahizəyə görə, əl-Fəth onun əleyhinə üsyan qaldırmıĢ keçmiĢ tərəfdarları tərəfindən 

qətlə  yetirilmiĢdi.  Əl-Fəthdən  sonra  hakimiyyət  Sacilərin  qulamı  Vasif  əs-Sirvaninin 

əlinə  keçir.  Lakin  o,  öz  hakimiyyətini  heç də  Sacilərin  bütün  mülklərində  möhkəm-

ləndirə  bilmir.  Görünür,  elə  buna görə də,  Ġbn  Havqəl  onun  adını  Yusifin  varisləri 

sırasında çəkməmiĢdi. 

Vasif  əs-Sirvanidən  baĢlayaraq  Azərbaycanı  artıq  Sacilər  sülaləsinin 

bilavasitə üzvləri  deyil,  bu sülalənin qulamları  idarə  etmiĢlər.  Vasifdən sonra  Yusifin 

keçmiĢ qulamı və sərkərdəsi Muflih Azərbaycan hakimi oldu. Yazılı mənbələr Sacilər 

dövlətinin bu dövrü haqqında az məlumat verir. Lakin Ərdəbildə və Bərdədə Muflihin 

adına  kəsilmiĢ  pulların  tarixi  onun  931-932-ci  illərdə  hakimiyyət  baĢında  olduğunu 

göstərir.  Mənbələrdə  Muflihin  birləĢmiĢ  erməni-Bizans  qüvvələrinə  qarĢı  böyük 

qoĢunla çıxıĢ etməsi haqqında da məlu mat vardır. 

932-ci ildə Azərbaycanda Muflih ilə Yusifin baĢqa əmiri - Deysəm ibn Ġbrahim 

ibn  ġadluyə  (Balduyə)  arasında  hakimiyyət  uğrunda  güclənən  mübarizə  941-ci  ilədək 

245 

 

dövləti idarə edən Deysəmin qələbəsi ilə nəticələnir. Bunu onun adına Bərdə, Ərdəbil 

və Dəbil Ģəhərlərində zərb olunmuĢ sikkələr də sübut edir. 

937 - 938-ci illərdə Deyləm hakimi LəĢkəri ibn əl-Mərdi Azərbaycana hücum 

edərək,  Deysəmə  tabe yerlərin çoxunu  tutur, güclü  müqavimətlə  qarĢılaĢdığı  paytaxt 

Ərdəbili  mühasirəyə  alır.  Deysəmə  xəbər  çatdıra  bilən  ərdəbillilər,  onun  arxadan 

LəĢkəri  qoĢunlarına  endirdiyi  qəfil  zərbədən  istifadə  edərək,  mühasirəni  yarır  və 

Deyləm  ordusunu  darmadağın  edirlər.  Əvvəlcə  Muğana,  dostu  olan  yerli  hakimin 

yanına  qaçan  LəĢkəri, oradan yardım üçün  Gilana gedir. Topladığı min nəfərlik dəstə ilə 

Deysəmin  Arazın sol  sahilində  saldığı  düĢərgəsinə  hücum  edən  LəĢkəri  Sacilərin 

qoĢununu  əzə  bildi.  Reyə  doğru  geri  çəkilən  Deysəm  Ģəhərin  hakimi  VuĢməgirlə 

ittifaqa girib, LəĢkərinin əleyhinə kürdlərdən və baĢqa tayfalardan qoĢun topladılar.  

Bu zaman Azərbaycanda baĢ qaldıran çiçək xəstəliyi epidemiyası nəticəsində 

LəĢkərinin  dostu  olan  Muğan  hakimi  və  onun  bir  çox  tərəfdarları  məhv  olurlar. 

Muğanlıların bir hissəsi LəĢkərinin tərəfinə keçir. Deysəmin gözlənilməz hücumundan 

ehtiyat  edən  LəĢkəri  elə  həmin  il  Vaspurakan  üzərinə  hücuma  keçir.  Lakin  qəsd 

nəticəsində  burada  qətlə  yetirilir.  Onun  hərbi  rəhbərlik  iĢini  öz  əlinə  almıĢ  oğlu 

LəĢkəristan  məğlub  edilərək,  Mosul  hakimi  Həmdani  Nəsirəddövlənin  yanına  qaçır. 

LəĢkəristanı  qoĢunla,  hərbi  ləvazimatla  təchiz  edən  Nəsirəddövlə  bunun  müqabilində 

Azərbaycanın  qərb  vilayətlərinə  sahib  olur.  Lakin  çox  keçmədən  Deysəm  həmin 

torpaqlara  hücum  edərək,  həmdanilərin  ələ  keçirdikləri  əraziləri  geri  qaytara  bilir. 

Bununla  belə,  mövcud  feodal  pərakəndəliyi  bütün  vilayətlərin  qəti  tabe  edilməsinə 

imkan  vermədi.  Düzdür,  Sacilər  Cənubi  Qafqazın  bir  çox  vilayətləri  üzərində  böyük 

üstünlüyə malik idilər.  Bunu onların xəzinəsinə tabeçilikdə olan vilayətlərdən  (ġirvan, 

Curzan,  Xaçın,  ġəki,  Haydak,  Əhər və b.)  daxil  olan  vergi  məbləğləri  də  təsdiq edir. 

Əgər Sacilərin hakimiyyətinin ilk illərində xəlifə xəzinəsi onlardan əvvəlcə 120 min, 

sonra isə 220 min dinar alırdısa, Yusifin həbsdən azad olunmasından sonra bu verginin 

məbləği ildə 500 min dinara çatmıĢdı. 

Deysəm  höku mətin in  bütün  maliyyə  iĢlərini  onun  vəziri,  vaxtilə  Yusifə 

xidmət  etmiĢ,  pul  məsələlərindən  yaxĢı  baĢ  çıxaran  adam  kimi  tanınmıĢ,  əslən 

azərbaycanlı  olan  Əbülqasım  Əli  ibn  Cəfər  idarə  edirdi.  Bütün  ömrü  boyu  Sacilərə 

sədaqətlə xid mət edən bu vəzir etibardan salınaraq, gözdən düĢdüyü üçün Taroma (ət-

Tarm,  Zəncanla  Ərdəbil  arasında  yer),  Dey ləm  hakimi  Məhəmməd  ibn  Müsafirin 

yanına qaçır. Hakimin oğlu Salar Mərzban ibn Məhəmməd onun təhriki ilə 941-ci ildə 

Sacilərin torpaqlarına hücum edərək hakimiyyəti Deysəmdən alır. 

Beləliklə, Azərbaycanda Sacilərin 50 ildən artıq davam edən hakimiyyət dövrü 

baĢa  çatır.  Xilafətin  zəifləməsi  dövründə  ilk  dəfə  bütün  Azərbaycan  torpaqlarını 

birləĢdirmiĢ,  IX  əsrin  sonunda  Qafqazda  Xilafətin  dayağı  olmuĢ  bu  dövlət  bəzən 

Xilafətin təsir  dairəsindən  çıxa  bilirdi.  Elə  buna görə  Sacilərin  siyasi  fəaliyyəti,  əsas 

etibarı  ilə  Xilafətin  Azərbaycandakı  mövqelərini  qorumağa,  eləcə  də  xaricdən  olan 

təhlükəni aradan götürməyə doğru yönəldilmiĢdi. 

 

246