TarġXĠ III-XIII əsrin I rübü

§ 3. DƏRBƏND HAġĠMĠ ƏMĠRLĠYĠ 

 

Azərbaycanı tutmuĢ ərəblər "Bab əl-Əbvab" (və ya "əl-Bab" -"qapılar qapısı") 

adlandırdıqları  sərhəd  Ģəhəri  Dərbəndi  Xilafətin  Qafqazdakı  iri  istinad  məntəqəsinə 

çevirdilər.  Uzun  müddət  bu  Ģəhəri  xəlifənin  təyin  etdiyi  ərəb  sərkərdələri  idarə 

edirdilər.  Onların  baĢlıca  vəzifəsi Ģimaldan olan hər bir  hücumun,  xüsusilə  xəzərlərin 

müdaxiləsinin qarĢısını almaq idi. IX əsrin ortalarınadək bu vəzifə xüsusi təyinatla yerinə 

yetirilirdi, lakin 851 -ci ildə xəlifə əl-Mütəvəkkil Dərbəndi və onun ətraf vilayətlərini o 

zaman Azərbaycan, Arran və Ərminiyə hakimi olan Məhəmməd ibn Xalid ibn Yəzid əĢ-

ġeybaniyə  iqta payı  kimi  bağıĢladı.  861  -ci  ildə  xəlifənin  ölümündən sonra  türklərin  

Bağdaddakı    fəaliyyəti    ilə    əlaqədar  Xilafət  ərazisində  çaxnaĢmalar  baĢ  verdi. 

Müstəqilliyə  can  atan  bir  çox  feodallar,  o  cümlədən  Məhəmmədin  mərkəzi 

hakimiyyətlə əlaqəsini ta mam kəsərək, ġirvanı müstəqil elan etmiĢ qardaĢı Heysəm 

ibn Xalid bundan istifadə etdilər. Məhəmməd  özü ö lkənin  idarəsi  iĢindən əl çəkdi 

və  Gəncəyə  köçdü.  Sonralar  o,  xə lifə  əl-Müstəin  (862-866)  tərəfindən  Bizansla 

sərhəddə Xilafət ordusunda xid mət etməyə çağırıld ı. 

869-cu  ildə,  qiya m  et miĢ  türk  ə mirlərinə  qarĢı  Xila fət  mərkə zində 

mübarizə aparıldığ ı bir  zamanda, HaĢim ibn Suraka əs -Suləmi  Dərbəndin  müstəqil 

idarə  edilməsinə  nail  oldu.  O  dövrün  hadisələrini  b izə  çatdıran  qaynaqda deyilir: 

"Əl-Mütəvəkkil  öldürüldükdən  sonra  Xilafət  parçalandığ ına,  türk  məvaliləri 

dövlətin idarəsini ələ keçirtd iklərinə görə, əl-Bab əhalisi və sərhədyanı vilayətlərin 

qazıları  (yəni  din  uğrunda  döyüĢən  əsgərləri,  -N.V.)  bir  yerə  yığ ılaraq,  HaĢimi  öz 

əmirləri etdilər, ona böyük itaət göstərdilər". 

Ərəb  və  yerli  qaynaqların  baĢqa  məlu matlarından  aydın  olur  ki,  HaĢimin  

sulaym  nəslinə  mənsub,  mənĢəcə  ərəb  olan  sələfləri  hələ  VIII  əsrin  I  yarısında 

Dərbənd Ģəhərinin siyasi həyatında fəal rol oynamıĢ, onlardan biri  Əsəd ibn Z afir 

əs-Suləmi 736-cı  ildə  xəlifənin  fərmanı  ilə  Dərbənd hakimi təyin edilmiĢdi. Onun 

digər  xələflərin in,  Harun ər-RəĢidin hakimiyyəti dövründə Dərbənd hakimi olmuĢ 

Nəcm ibn HaĢimin və onun Azərbaycan və Ərmin iyənin ərəb hakiminə qarĢı üsyan 

etmiĢ oğlu Həyyunun adları bu dövrdə Azərbaycanda baĢ vermiĢ böyük hadisələrlə 

bağlıdır. 

V.F.Minorskinin  fikrincə,  "HaĢimilərə   Ģimal  sərhədyanı  vilayətinin  

258 

 

mühafizəçiləri  kimi baxılsa da, ailə ənənələrinə görə onlar artıq yerli qəbilələrarası 

siyasətə qatılmıĢdılar. HaĢimin özü əldə etdiyi hakimiyyətinə görə onu dəs təkləyən 

və ya seçilməsinə razılıq verən həmvətənlərinə borclu idi; bu vəziyyəti onu ictimai 

iĢlərin həllində məsləhət ald ığı ağs aqqal və rəislərdən asılı vəziyyətə salırd ı". 

ġəhərin  yüksək  feodal  dairələrin in  yardımı  və  razılığı  sayəsində 

hakimiyyətə  gəlmiĢ  müstəqil  Dərbənd  hakimi  bu  hakimiyyətin  irsən  onun 

övladlarına  keçməsi  hüququnu  da  təmin  edə  bilmiĢdi.  Ġtaətə  gəlməyən  xristian  və 

bütpərəst  tayfaların  əhatəsində  yaĢayan  bu  Ģəhər-dövlətin  ərazisi  Ģəhərin 

divarlarından çox da uzaqlaĢ mırdı.  Bu ərazin i yalnız d ivarlardan cənubda yerləĢən 

torpaqlar  hesabına,  Xəzər sahili  boyunca  geniĢləndirmək  olardı.  Lakin  bu  məhsuldar 

torpaq  zolağı  ĢirvanĢahları  çoxdan  özünə cəlb  edirdi.  Vaxtilə  ulu babalarına iqta payı 

kimi verilmiĢ Dərbəndi özlərinin qanuni mülkü sayan ĢirvanĢahlar, HaĢimilər üçün daimi 

təhlükə olmuĢdular. 

Lakin  Ģimaldan  baĢ  verən  hücumlara  sipər  olan  ən  yaxın  qonĢusu  ilə 

münasibətləri pisləĢdirmək ġirvan üçün heç də həmiĢə sərfəli deyildi. Elə buna görə də 

ĢirvanĢah Heysəm ibn Məhəmməd ibn Heysəm bir neçə kənddən əldə edilən məhsulu bu 

məqsəd  üçün  nəzərdə tutulmuĢ  xüsusi  anbarlara  dolduraraq, bu  məhsulun  Dərbəndin 

sərhəd  zonada yaĢayan  əhalisi  arasında bölüĢdürülməsinə  qərar  vermiĢdi.  Təbiidir  ki, 

dərbəndliləri  yedizdirən bu  anbarlar  onlan  ġirvandan  müəyyən  qədər  asılı  vəziyyətə 

salmıĢdı. 

Bununla  belə  müsəlman  torpaqlarının  sərhədyanı  zonasının  mühafizəsini  öz 

üzərinə götürən Dərbənd əmiri bütün ətraf bölgəni öz nəzarəti altında saxlamağa çalıĢırdı. 

Özünün  16  illik  hakimiyyəti  dövründə  əmir  HaĢim  qonĢu  Sərir  torpaqlarına  dəfələrlə 

uğurlu yürüĢlər etmiĢdi. Belə yürüĢlərdə əsas hərbi qüvvəni əmirin  qulam adlandırılan 

Ģəxsi mühafızəçiləri, din yolunda vuruĢan könüllülər,  eləcə də gəlmələr,  muzdlu lar və 

b.  təĢkil  edird i.  Əmirlərin  daha  çox  etibar  etdikləri  qulamlar  xüsusilə  təhlükəli 

tapĢırıqların yerinə yetirilməsində istifadə olunurdular. 

Əmir  HaĢimin  ölümündən  sonra  hakimiyyət  əvvəlcə  onun  cəmi  bir  il 

hakimiyyətdə  qalan  oğlu  Ömərə,  ondan  sonra  isə  atasının  qonĢu  xristian  və 

bütpərəstlər  əleyhinə yönəldilmiĢ siyasətini davam  etdirən  o  biri  oğlu  Məhəmmədə 

keçdi. Əmir Məhəmməd 30 ildən artıq davam edən hakimiyyəti dövründə qonĢu ġəndan 

ərazisinə bir neçə dəfə yürüĢ etdi. Türk tarixçisi MünəccimbaĢının məlumatına görə, bu yerin 

bütpərəst əhalisi "müsəlmanların qatı düĢməni" idi (XI-XII əsrlərdən sonra "ġəndan" adının 

izləri itir; artıq sonrakı əsrlərdə qaynaqlar onun yerində aşkucan və ya aşkuca xalqının 

adını  çəkir.  V.  F.  Minorskinin  tədqiqatına  görə,  bu  xalq  coğrafi  baxımdan,  Ģübhəsiz, 

Dağıstanda olan indiki "AkuĢa"ya uyğun gəlir). ġəndan üzərinə ilk hücum 886-cı ildə baĢ 

verdi. Bu hücum nəticəsində Dərbənd əmiri ġəndana məxsus iki kəndi ələ keçirdi.  

Hələ  IX  əsrin  80-ci  illərinin  əvvəllərində  həyati  əhəmiyyətə  malik  Ģimal 

sərhədlərinin  mühafizəsi üçün xəlifə  xüsusi fərman vermiĢdi. Bu fərmana görə, Bakı 

neft  mədənlərindən  və  duz  yataqlarından  əldə  edilən  gəlir  əsas  vəzifələri  sərhədi 

qorumaq  olan  dərbəndlilərə  verilirdi.  Dərbənd  döyüĢçüləri  arasında  bu  gəliri  xüsusi 

259 

 

təyin olunmuĢ Ģəxs - nazir (yəni "nəzarətçi") bölüĢdürməli id i. X əsrin əvvəllərində 

yeni nəzarətçi gəlirləri mənimsədi və hətta ġabran ətrafında Dərbəndə məxsus iki kəndi 

də ələ keçirdi. Maliyyə yardımından məhrum olmuĢ dərbəndlilər dolanmaq üçün ticarətə 

qurĢandılar və özlərinin hərbi mükəlləfiyyətlərinə laqeydlik göstərdilər. 

YaranmıĢ  vəziyyətdən  istifadə  edən,  öz  əski  qüdrətlərini  hələ  itirməmiĢ, 

ġəndan  və  Səririn  müttəfiqi  olan  xəzərlər  Dərbəndə  yürüĢ  etdilər,  lakin  əmir 

Məhəmmədin hərbi qüvvələrinin təzyiqi ilə geri oturduruldular. 

Bu hadisədən sonra təyin olunmuĢ yeni nəzarətçi Bakı neftin dən və duzdan 

əldə  edilən  illik  gəliri  yenidən  sərhəd  bölgəsinin  mühafizəçiləri  arasında 

bölüĢdürməyə baĢladı. 

905-ci ildə əmir Məhəmməd a lanlar və xəzə rlərlə müttəfiqlik edən, Ģəraitdən 

asılı  olaraq  ġirvan  və  Dərbəndin  müsəlmanları  ilə  xoĢ  münasibətlər  saxlayan  Sərir 

hakimi  Bu xtyiĢu  ilə  danıĢıqlara  baĢlamağa cəhd  göstərdi.  Bu danıĢıqlar  zamanı  Sərir 

hakimi onun görüĢünə gəlmiĢ Dərbənd əmirini, habelə danıĢıqlarda iĢtirak edən on rəisi 

nəzarət  altına aldırır,  lakin  tezliklə  onları  azad  etdirməli  olur. Gü man etmək olar  ki, 

Sərir hakimini bu hərəkətə onun müttəfiqi Xəzər xaqanı təhrik etmiĢdi. 

Bu  hadisədən  sonra,  müsəlman  ġirvanı  ilə  daha  möhkəm  əlaqələr 

yaradılmasının zəruriliyini dərk edən əmir Məhəmməd itaətə gəlməyən ġəndan üzərinə 

hücum etmək haqqında ĢirvanĢah Əli ibn Heysəmlə razılığa gəlir. 

909-cu  ildə  ġirvan  və  Dərbəndin  birləĢmiĢ  qoĢunları  ġəndan  üzərinə  yeni 

hücuma  keçirlər,  lakin  üçlüyün  (ġəndan,  Sərir  və  Xəzər  xaqanlığı) hərbi qüvvələri 

tərəfindən məğlubiyyətə uğradılırlar. Əmirləri ilə birlikdə on min Ģirvanlı və dərbəndli 

düĢmənlərə əsir düĢür. Sərir hakiminin ixtiyarına verilmiĢ əsirlər yalnız üç aydan sonra 

azad olunurlar. ġirvan və Dərbənd hakimləri də bu əsirlər arasında idilər. 

915-c i  ildə  ə mir  Məhəmməd  vəfat  etdikdən  sonra  HaĢimin  üçüncü  oğlu 

Əbdülməlik  Dərbənddə  hakimiyyət  baĢına  gəldi.  Onun  gəliĢi  ilə  HaĢimilər  sülaləsi 

daxilində  çəkiĢmələr  baĢlandı.  Mərhum  əmir  Məhəmmədin  oğlu  Əbunnəcm  əmisinin 

əleyhinə  üsyan  qaldırdı  və  Dərbənd  əhalisinin  köməyi  ilə  hakimiyyəti  ələ  keçirdi. 

Əbdülməlik  ġəndan  hakimin in  mülklərində  sığınmağa  cəhd  göstərdi.  Lakin güman 

etmək  olar  ki,  o,  ġəndan hakimindən  yardım  ala  bilməmiĢdi.  Elə  həmin  il  Əbunnəcm 

ĢirvanĢahların Təbərsəran mülkünə uğursuz hücum etdi. 

Əbunnəcmin  fəaliyyəti  nəticəsində  Dərbənd  əmirliyində  yaranmıĢ  siyasi 

gərginlik  əmir  Əbdülməliki  o  dövrdə  Xilafətin  Qafqaz  bölgəsi  üzrə  caniĢini  olan 

Azərbaycan  hakimi  Yusif  ibn  Əbu-s-Sacdan yardım  istəməyə  vadar  etdi.  Yusif,  əmir 

Əbdülməliki  Dərbənd  hakimi  vəzifəsinə  təsdiq  edərək,  onun  ixtiyarına  6  min  döyüĢçü 

göndərdi.  Əbdülməlik  bu  qoĢunun  köməyi  ilə  Dərbənddə  itirdiyi  hakimiyyətini  bərpa 

etdi. Dərbənd əmirinin süzereninə çevrilmiĢ  Yusif özü Dərbəndə gəldi və Ģəhərin qala 

divarlarının bərpasına baĢçılıq etdi. 

Yusif  Sacinin  simasında  güclü  hami  tapmıĢ  Əbdülməlik  qardaĢı  oğlu  ilə 

hesablaĢmaq qərarına gəlir və bu niyyətlə Əbunnəcmin sığındığı ġabran civarına yollanır. 

Bu  hücum  haqqında  qabaqcadan  xəbər  tutan  rəqib  baĢqa  yolla  Dərbəndə  girərək, 

260 

 

Ģəhərdə  hakimıiyyəti  ələ  keçirə  bilir.  Əbdülməlik  geri  qayıdaraq,  Dərbəndi  mühasirəyə 

alır;  lakin  özünün  təzəliklə  möhkəmləndirdiyi  Ģəhərin  müdafiəsini  yara  bilmir.  O, 

yardıma ehtiyacı olduğunu baĢa düĢür. 

919-cu ildən sonrakı dövrün gerçəklikləri - Dərbənd əmirinin himayəçisi Yusif 

Sacinin  hakimiyyəti  əldən  verməsi,  müttəfiq  olan  ġirvanın  özünü  ĢirvanĢah  elan  etmiĢ 

LayzanĢah  Əbu  Tahir  Yəzidin  əlinə  keçməsi  Əbdülməliki  yardım  üçün  dostluq 

münasibətləri  saxladığı  Xəzər  xaqanına  müraciət  etməyə  vadar  edir.  Köməyə  gön-

dərilmiĢ xəzər qoĢunları Əbdülməlikin tərəfdarları ilə birləĢərək Dərbəndin  müdafiəsini 

yarmağa  müvəffəq  olurlar.  Əbdülməlik  yenidən  hakimiyyətə  gəlir  və  qardaĢı  oğlunu 

edam  etdirir.  Beləliklə,  HaĢimilər  sülaləsinin  nümayəndələri  arasında  Dərbənddə  bir 

neçə il davam edən hakimiyyət uğrunda mübarizə baĢa çatır. 

Lakin çox keçmədən Dərbəndin baĢı üzərini yeni müharibə təhlükəsi alır; bütün 

ġirvan və Layzan torpaqlarını öz hakimiyyətinə tabe etmiĢ yeni ĢirvanĢah Əbu Tahir ibn 

Yəzid  strateji  cəhətdən  mühüm  olan  Dərbəndi  ələ  keçirmək  üçün  cəhdlər  göstərir.  

930-cu  ildə  o,  həmin  vaxt  Layzanda  hakim  olan  oğlu  Məhəmmədi  Dərbənd  əmirinə 

qarĢı  göndərir.  ġabran  qapıları  yanında  baĢ  verən  böyük  döyüĢ  sülh  müqaviləsinin 

imzalanması ilə baĢa çatır. 

Hakimiyyətinin  son  illərində  (938)  Əbdülməlik  qonĢu  bütpərəstlərə  qarĢı 

yeni  hücumlar  edir.  Nəticədə  ətraf  kəndlərin  bir  çox  sakinləri  öldürülür,  əsir  alınır, 

varidatları ələ keçirilir. 

939-cu  ilin  əvvəlində  əmir  Əbdülməlik  vəfat  edir  və  hakimiy yət  onun  üç 

yaĢlı oğlu Əh mədə keçir. 

Bu  dövrdə  Dərbənd  cəmiyyətinin  yüksək  dairələrində  əmirlərlə  rəislər 

arasında dərin  ziddiyyətlər  yaranmıĢdı.  Həmin  ziddiyyətlər  Əhmədin  azyaĢlı  olması 

ilə daha da dərinləĢmiĢdi. Dərbəndə sahib olmaq ümidini hələ də itirməmiĢ Ģirvanlıların 

əmirliyin daxili iĢlərinə qarıĢması vəziyyəti xeyli pisləĢdirmiĢdi. Dərbənddə  qarıĢıqlıq 

salmıĢ  rəislər  Əhmədi  Ģəhərdən  qovaraq,  ġirvanĢah  Məhəmməd  ibn  Yəzidin  oğlu, 

Təbərsəran  hakimi  Heysəmi  bu  Ģəhər-dövləti  idarə  etməyə  dəvət  etdilər.  Heysəmin 

hakimiyyəti təqribən iki il sürdü. 914-cü ildə o, devrilərək əmirlikdən qovuldu. 

Bu  zamandan  baĢlayaraq  getdikcə  daha  böyük  təsir  gücü  qazanan  rəislər 

Dərbənd əmirinin əleyhinə mübarizədə həmin üsuldan dəfələrlə istifadə etdilər. Onlar 

yerli  hakimləri  qonĢu vilayətlərdən  gətirdikləri  öz  adamları  ilə  əvəz  edərək,  Ģəhərin 

gerçək hakimləri kimi fəaliyyət göstərirdilər. Elə buna görə də dəvət almıĢ bu oyuncaq 

əmirlər  ço x  keçmədən qovulurdular.  Yenidən  hakimiyyətə  gətirilmiĢ  azyaĢlı  Əhməd 

də yarım ildən sonra devrilmiĢdi. Onun kimi, yenidən dəvət almıĢ Heysəmin də aqibəti 

elə  oldu.  Bundan sonra  rəislər ĢirvanĢah Məhəmməd  ibn  Yəzidin  özünə sədaqət andı 

içirlər.  ġirvan  hökmdarı  Dərbəndə  o  biri  oğlu  Əhmədi  göndərir.  Lakin  tezliklə  bu 

oyuncaq  hakim  də  devrildi,  Əmir  Əhməd  ibn  Əbdülməlik  yenidən  Dərbəndə  dəvət 

olundu.  953-cü  ildə  18  yaĢlı  Əhməd  ibn  Əbdülməlik  yenidən  hakimiyyətdən 

uzaqlaĢdırıld ı.  Sonra  isə  Dərbəndə  lakzların  hakimi  XəĢrəm  (?)  Əhməd  ibn  Münəbbih 

dəvət  olundu.  Bu  Ģəxs  Ģəhəri  təqribən  7  ay  idarə  etdi.  Onun  devrilməsindən  sonra 

261 

 

rəislər  Dərbənd taxtının qanuni sahibi  Əhməd  ibn  Əbdülməliki  üçüncü  dəfə öz  yerinə 

qaytarırlar. 

Tarixçi  Ġbn  Misqəveyhin  məlumatına  görə,  955-ci  ildə  Salari  hökmdarı 

Mərzban ibn Məhəmməd vergi verməkdən imtina edən dərbəndlilərin çıxıĢını yatırmaq 

üçün  bu  sərhəd  bölgəsinə  gəlir  və  görünür,  məsələləri  qaydaya sala bilir.  Lakin  çox 

keçmədən, Salarilərin tabeçiliyində olan vilayət hakimləri özlərini müstəqil elan edərək, 

vergiləri  ödəməkdən  imtina edirlər.  968-ci  ildə  Mərzbanın oğlu  Ġbrahim  ġirvana  hərbi 

yürüĢ təĢkil edir. Bu, Salarilərin öz ərazilərini Ģimala doğru daha da geniĢləndirmək üçün 

göstərdikləri  ikinci  cəhd  idi.  Ġbrahim  ġirvanĢah  Əhməd  ibn  Məhəmmədlə  müqavilə 

bağlayaraq  ondan  pul  alır.  Sonra  o,  Dərbənd  əmiri  Əhməd  ibn  Əbdülməlikə  dəvət 

göndərir; Əmir görüĢdən imtina edərək, Məsqətə göndərilmiĢ Salari qoĢunlarına hücum 

edir  və  rəqibini  geri  qayıtmağa  məcbur  edə  bilir.  Beləliklə,  Dərbənd  Salarilərin  təsir 

dairəsindən tamamilə çıxır. 

Elə bu zaman əmirliyin ġirvanĢahlar dövləti ilə də münas ibəti pisləĢir. Bunun 

səbəbi, ġirvanĢaha qarĢı çıxıĢ etmiĢ qardaĢı Heysəmə  Dərbənddə sığınacaq verilməsi 

olmuĢdu.  Əmir  Əh məd  ġirvan  torpaqlarının  bir  hissəsinin  Heysəmə  verilməsini 

ġirvanĢaha təklif edir, lakin rədd cavabı aldıqda, yenidən dostluq münasibətləri yaratdığı 

sərirlilərlə birgə ġirvanın ġabran Ģəhərinə hücum edir,  buranı yandırır, Ģəhərin özündən 

və  ətraf  yerlərindən  xeyli  qənimət  aparır.  YürüĢdən  sonra  geri  qayıdan  sərirlilər 

Dərbəndə  öz  müttəfiqlərindən  bir  gün  tez  çatır  və  görünür,  əldə  etdikləri  qələbəni 

bayram edərkən, Ģəhərdə özbaĢınalıqlara yol verirlər.  Bundan qəzəblənən Ģəhər əhalisi yüz 

Sərir hərbiçisini qətlə yetirib, ġabranda ələ keçirdikləri qəniməti onlardan alırlar; qalan 

sərirlilər isə Dərbənddən qovulur. 

ġirvandan qayıtmıĢ əmir  Əhməd tezliklə  Dərbənd qalasını  bərpa etdirərək orada 

qərarlaĢır.  971  -ci  ilin  əvvəlində  sərirlilər  Dərbənddən  rüsvayçılıqla  qovulmaların ın 

əvəzini  çıxmaq  məqsədi  ilə  Ģəhərə hücum  edib,  Cihad  (Qırxlar)  qapısı  yanında  baĢ 

vermiĢ döyüĢdə əmirin qoĢunlarını ağır məğlubiyyətə uğradırlar. 

976-cı  ildə, əmir  Əhmədin ölümündən sonra, hakimiyyətə onun  16  yaĢlı  oğlu 

Məymun gəlir. Onun iqamətgahı mərhum əmirin adətən yaĢadığı qalada yerləĢirdi. Lakin 

Məymunun  cavanlığından  istifadə  edən,  onun  müstəqil  fəaliyyət  göstərməsini 

istəməyən  rəislər  faktiki  hakimiyyəti  ələ  keçirib,  gözləri  üstündə  olsun  deyə  əmirin 

özünü  Ģəhər  içindəki  hökumət  binasında  yerləĢdirirlər.  Məymun  on  ildən  çox  itaətə 

gəlməyən rəislərin əlində oyuncağa çevrilir. 

987-c i  ildə  ə mir  Məy mun  gizli  surətdə  ruslarla   əlaqə  yaradaraq,  onları 

Dərbəndə  dəvət  edir.  Ruslar  18  gəmi  ilə  Dərbəndə  gəlirlər.  Lakin,  yalnız  bircə gəmi 

limana  daxil  olub,  əmiri  azad  edə  bilir.  Qalaya  çəkilən  əmir  orada  möhkəmlənir. 

Salnamənin  xəbər  verdiyinə  görə,  dərbəndlilər  sahilə  çıxan  bütün  rusları  qırırlar. 

Qalan gəmilərdə Məsqətə doğru irəliləyən ruslar burada sahilə yan  alıb, hər  yeri  talan 

edir,  sonra  isə  ġirvan  və  Muğan  sahillərinə  tərəf  üzürlər.  Beləliklə,  muzdlu  rusların 

Dərbəndə dəvət olunması Xəzər sahilinin bir çox sakinləri üçün faciə ilə nəticələndi. 

Lakin,  görünür,  dərbəndlilər  Ģəhərlərinə  so xulmuĢ  rusların  hamısını 

262 

 

qırmamıĢdılar.  Çünki  Məy munun qulamları  içərisində  onun hakimiyyətini  mühafizə 

edən xeyli muzdlu rus vardı. 989-cu ildə həmin ruslarla əlaqədar Dərbənddə çaxnaĢmalar 

baĢ  verdi.  Bu  çaxnaĢmaların  baĢında  rus  mühafizəçilərinin  təslim  edilməsinin 

təĢəbbüskarı  olan,  onların  qarĢısında  islam,  ya  ölüm  tələbini  qoyan  təəssübkeĢ  din 

xadimi  gilanlı  Musa  ət-Tuzi  dururdu.  Onun  belə  qətiyyətlə  çıxıĢ  etməsinə  səbəb 

rusların  Xəzər  dənizinin  sahillərində,  xüsusilə  Muğanda  törətdikləri  talanlar, qarətlər 

və qırğınlar olmuĢdu. Lakin əmir, hətta hakimiyyəti bahasına olsa da, Musa ət-Tuzinin 

tələblərini qəbul etmədi və öz qulamları ilə qalada  möhkəmləndi. Qiyamçılar qalanı 28 

gün  mühasirədə  saxladılar.  Çıxılmaz  vəziyyətə  düĢən  əmir,  təhlükəsizliyi  təmin 

olunarsa, qulamları ilə birgə Təbərsərana gedəcəyinə söz verir. Məymun getdikdən sonra 

qiyamçılar  ĢirvanĢaha  dəvət  göndərirlər.  Lakin  Dərbənddə  təntənə  ilə  qarĢılanan 

ĢirvanĢah, çox keçmədən Məymunun xid mətçilərindən biri tərəfindən yaralanıb Ģəhəri 

tərk edir. Bundan istifadə edən əmir Məymun hakimiyyəti müvəqqəti olaraq ələ keçirsə də, 

991-c i  ildə  yenidən  Ģəhərdən  qovulur.  Də rbəndə  qayıdan  ĢirvanĢah  ilk  növbədə 

qalanı möhkəmləndirir. 

992-ci  ildə  Dərbəndə  hücum  edən  Məymun  Ģəhərin  "DəməĢq  qapısı"nı 

yandıraraq, Ģəhəri ələ keçirir.  993-cü ildə o,  Dərbənd qalasını da ĢirvanĢahın əlindən 

alaraq, onun tikdirdiyi orta səddi uçurtdurur. 

997-c i  ildən  1002-ci  ilədək  hakimiyyətdə  əmir  Məy munun  oğulları 

Məhəmməd  və  LəĢkəri  olmuĢlar.  LəĢkərinin  qısa  müddətli  hakimiyyəti  dövründə 

yenidən  baĢlanan  ġirvan  -  Dərbənd  çəkiĢmələri  açıq  qanlı  döyüĢlər  Ģəklini  alır. 

DöyüĢlərin birində əmirin qardaĢı Əbu Nəsr əsir alınır. 

1002-c i  ildə  ə mir  LəĢkəri  vəfat  edir.  Dərbəndlilə r  ĢirvanĢahdan  Əbu 

Nəsrin azad olunmasını tələb edirlər. Dərbəndi axır  ki, ö z  mü lklərinə birləĢdirmək 

istəyən  ĢirvanĢah  Ģəhər  əhalisinin  qarĢısına  Ģərt  qoyur:  Əbu  Nəsr  onun  qızı  ilə 

evlənmə li,  bir  sıra  sərhəd  qalaları  möhkə mləndirilmə li  idi.  Lakin  Ģərtlər  qəbul 

edilmir,  Əbu  Nəsr  isə  edam  olunur.  Belə  b ir  Ģəraitdə  LəĢkərin in  digər  qardaĢı 

Mənsur  Dərbənd  əmiri  elan  olunur.  Onun  hakimiyyəti  dövründə  də  davam  edən 

arası  kəsilməyən  ġirvan-Dərbənd  münaqiĢələri  gah  bir,  gah  da  o  biri  tərəfin 

üstünlüyü  ilə  davam  etdirilir.  Bununla  yanaĢı,  Dərbənd  əmiri  Ģimaldakı 

qonĢularının  yürüĢlərini  də  dəf  etməli  olurdu.  Ardı-arası  kəsilməyən  bu 

müharibələr  sərhədyanı  zonanın  əhalisinə  böyük  zərərlər  yetirird i.  Təngə  gəlmiĢ 

Ģəhər əhalisi 1019-cu ildə əmir Mənsuru Dərbənddən qovub, hakimiyyəti ĢirvanĢah 

Yəzidə verirsə də, bu hakimiyyət də çox sürmür. Ġki il sonra əmir Mənsur yenidən 

Dərbənd  taxtına  sahib  olur,  az  sonra  isə  ĢirvanĢahın  möhkəmləndirib,  qoĢun 

yerləĢdirdiyi  Dərbənd  qalasını  Ģirvanlılardan  geri  ala  bilir.  Rəqiblər  arasında 

Ģəhərin  "ġabran  qapısı"  yanında  baĢ  verən  döyüĢ  Mənsurun  qələbəsi  ilə  nəticə -

lənir.  Lakin  Dərbənd  cəmiyyətinin  yüksək  dairələrində  mövcud  olan  ziddiyyətlər 

yenidən kəskinləĢdiyi üçün əmir Mənsur Dərbənddən qovulur və ĢirvanĢah yenidən 

Ģəhərə  dəvət olunur.  Cəmi  b ir  il  sonra  (1024)  əmir  Mənsur  yenidən,  bu  dəfə  qəti 

surətdə, hakimiyyətə sahib olur. Ço x  keçmədən o, Sərir hakiminin qızı Səriyyə ilə 

263 

 

evlənir.  Bu  izd ivac  Sərir  hakiminin  yardımına  təminat  verməklə  yanaĢı,  Ģimal 

sərhədlərinin təhlükəsizliy ini də təmin edirdi. 

Əmir  Mənsur  hakimiyyətinin  son  beĢ  ilində  ġirvanla  ənənəvi  Ģəkil  almıĢ 

mübarizənin  üstünə  Ģimaldan  olan  hücumların  dəf  olunması  da  gəlmiĢdi. 

Doğrudur, Sərir taxt-tacı ilə yaradılmıĢ yeni qohumluq əlaqələri Ģimal yürüĢlərin in 

az  qala  daimi  iĢtira kç ıla rı  olan  sərirliləri  bitərəfləĢdirmiĢdi,  la kin  qarĢılıq lı 

hücumların qarĢısını almamıĢdı. 

1034-cü  ildə,  ə mir  Mənsurun  ölümündən sonra  taxt-taca  sahib  olan  oğlu 

Əbdülməlik öz sələfləri kimi  xaricdən ĢirvanĢahlara, daxildən isə əmirə tabe o lmaq 

istəməyən Ģəhər rəislərinə qarĢı mübarizəni davam etdirdi. Qeyd etmək lazımd ır ki, 

burada müsəlman in zibati  idarə sisteminin yarandığı  ilk gündən xüsusi və mühüm 

mövqe  qazan mıĢ  Dərbənd  rəisləri  Ģəhərdə  baĢ  verən  hadisələrin  mərkəzində 

olmaqla yanaĢı, həmin hadisələrin in kiĢafına bilavasitə təsir göstərirdilər.Məhz bu 

daxili  qüvvələrin  baĢçılığı  ilə  ço x  keçmədən  Əbdülməlik  Dərbənddən  qovuldu, 

dərbəbdlilər  ĢirvanĢah  Əbu  Mənsur  Əli  ibn  Yəzidə  tabe  olduqlarını  bildird ilər. 

ġirvanĢahın vəziri Mənsur ibn Müs əddid Dərbənd hakimi təyin edildi.  Lakin bir  il 

keçməmiĢ əmir Əbdülməlik Dərbənddə hücum edərək, hakimiyyəti ələ keçirə bilir. 

 

Qəribə  olsa  da,  Əbdülməlikin  hakimiyyətdən  uzaqlaĢdırılmasında  iĢtirak 

edən qüvvələr bu dəfə onun hakimiyyətə qayıtmasına kömək  edirlər. Lakin rəislərə 

arxayın laĢa  bilməyən  Əbdülməlik  mövqeyini  möhkəmlətmək  üçün  yeni  bir 

vasitəyə əl atır – ġirvanĢahın bacısı ġəmkuyə ilə evlənir. Hakimiyyəti ələ keçirmək 

iĢində  Əbdülməlikə  yardım  etmiĢ  rəislər  bu  ittifaqın  ö z  mövqeləri  üçün  təhlükəli 

olduğunu  hiss  edərək,  Əbdülməlikin  vəzirin i  öldürürlər.  Qorxuya  düĢüb  ġirvana 

qaçan  əmir  yeni  qohumlarının  kö məyi  ilə  geri  qaytarılaraq,  Dərbənd  qalasında 

möhkəmlən ir və o radan Ģəhəri idarə etməyə cəhd göstərir.     

 

 

ġirvanĢahların  əmirə  o lan  havadarlığına  baxmayaraq,  rəislər  ona  qarĢı 

mübarizələrindən  əl  çəkmədilər.  Bu  mübarizə,  hakimiyyətinin  son  illərini 

möhkəmləndirilmiĢ  qalada  keçirməli o lan əmir  Əbdülməlikin ölü münədək (1043) 

davam etdi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

Əbdülməlikin  oğlu  Mənsurun  hökmdarlığı  HaĢimilər  sülaləsi  tarixində 

dönüĢ  mərhələsi  oldu.  Məh z  bu  dövrdə  əmirlə  rəislər  arasında  gedən  mübarizə 

qızıĢaraq, özünün son – qanlı həddinə çatdı.  

 

 

 

 

Anası  ġəmkuyənin  himayəsində  olan  balaca  Mənsurun  əmir  elan  

olunmasına  etiraz  etməyən  Ģəhər  zadəganları  rəis  Əbülfəv aris  Əbdüssəlamı  ona 

naib  təyin  edirlər.  1051-ci  ildə  həmin  rəis  ölənədək  Dərbənd  faktiki  olaraq  rəislər 

tərəfindən idarə edilir.  Bundan sonra anasının himayəsi sayəsində müstəqil əmirlik 

edən  13  yaĢlı  Mənsur,  rəislərlə  mübarizənin  güclən məsi  ilə  əlaqədar,  3  il  keçmiĢ 

Dərbənddən  Təbərsərana  qaçmalı  olur.  Onun  Dərbənd  əmiri  elan  edilən  atabir 

qardaĢı LəĢkəri tezliklə Mənsurun qulamı tərəfindən öldürülür və Mənsur yenidən, 

bu  dəfə  sərirlilərin  kö məyilə  hakimiyyəti  geri  qaytara  bilir.  Əmirlə  rəislər 

arasındakı  mübarizə yeni qüvvə ilə, əmirə kö mək edən qonĢu dağlı hakimlərin fəal 

264 

 

yardımı  ilə  qızıĢır.  Lakin  rəislər,  vaxtilə  Mənsurun  vəzifəyə  bərpa  olunması  iĢində 

vasitəçi olmuĢ Sərir hakimi ilə əmir arasında ixtilaf yarada bilirlər. 

1064-cü  ildə,  düĢmənçilik  edən  tərəflər  arasındakı  müvazinəti  bərpa  etməyə 

cəhd göstərmiĢ, hətta öz qızını əmirə vermiĢ rəis Əli ibn Həsən vəfat edir. Rəisin ölümü 

ilə  Ģəhərdə  çaxnaĢmalar  baĢlayır.  ġəhər  rəislərinin  yeni  baĢçısı,  aĢkar  hakimiyyət 

iddiasında  olan  Müfərric  ibn  Müzəffər  öz  qohumları  ilə  Dərbəndi  tərk  etməli  olur. 

Bundan  sonra  dərbəndlilər  üçün  ağır  günlər  baĢlanır.  Dərbənd  yaxın lığ ında,  əmirlə 

rəisin silahlı qüvvələri arasında baĢ verən qanlı döyüĢdən istifadə edən qumıklar baĢsız 

qalmıĢ Ģəhərə hücum edib, onu talan edirlər. Hakimiyyət uğrunda gedən bu ağır müba-

rizədə  müvəffəqiyyət qazanacağının  bəlkə  də  müĢkül  olduğunu  baĢa düĢən  Müfərric 

xəyanət yoluna əl atır: əmiri aldadaraq qətlə  yetirir, ona havadarlıq edən dərbəndlilərə 

isə  amansız  divan  tutur.  Bütün  bu  hadisələr,  mənbələrə  görə,  Müfərriclə  Dərbəndin 

yüksək dairələri arasında ixtilafa səbəb olur. Nəhayət, ümumi razılığa əsasən, mərhum 

əmirin ögey qardaĢı LəĢkərinin Qaytaqda tərbiyə alan  azyaĢlı oğlu Əbdülməlik 1065-ci 

ildə hakimiyyətə gətirilir. 

Dərbənddə  baĢ  verən  hadisələrdən  xəbər  tutan  ĢirvanĢah  Fəribürz  özünün 

Arran  ġəddadiləri  ilə  münasibətlərini  təcili  Ģəkildə  nizama  salaraq,  bibisi  oğlunun 

intiqamını almaq üçün elə həmin il qoĢunla  Dərbəndə doğru  hərəkət  etdi. Məsqəti  ələ 

keçirib, ara-sıra Dərbənd civarlarına basqınlar törətməyə baĢladı.  Dərbəndə  növbəti 

hücum zamanı Fəribürz həbsdə saxlanılan bibisini azad etdirə bilir. YaranmıĢ böhranın 

sülh yolu ilə aradan qaldırılmasına baxmayaraq, ĢirvanĢah Fəribürzün əmisi Məmlandan 

və  ona  müttəfiq  olan  sərirlilərin  yardımından  istifadə  edən  Müfərric,  Məsqəti 

Ģirvanlılardan  alır.  Lakin  Müfərricə  ciddi  müqavimət  göstərən  Ģabranlılar  onun 

qoĢununu darmadağın edib, özünü də əs ir alaraq ĢirvanĢahın hüzuruna göndərirlər. Əmir 

Əbdülməlik  Qaytağa  qaçır,  Dərbənd  Ģəhəri  isə  Ģirvanlılar  tərəfindən  tutulur.  Tezliklə 

Müfərric  əsirlikdən  azad  ola  bilir  və  müttəfiqi  olan  sərirlilərlə  birlikdə  Dərbəndə 

hücum  edir.  Bundan sonra hakimiyyət əldən-ələ  keçir.  Səlcuqların  Arrana və  ġirvana 

hücumları  Dərbəndin siyasi həyatındakı  səbatsızlığı  bir  qədər  də artırır.  Məhz  elə  bu 

za man  onlar  Dərbəndi  tutmaq  üçün  ilk  cəhd  göstərirlə r.  Azə rbaycanın  böyük 

hissəsini  ələ  keçirmiĢ  soltan  Alp Arslan  1068-ci  ildə  öz  hacibi  Sautəkini  (ġavtəkini) 

Dərbəndə  göndərir.  Türklər  Məsqəti  ələ  keçirir,  Dərbənd  qalasını  ĢirvanĢahlardan, 

Ģəhərin  özünü  isə  rəislərdən  alırlar;  ĢirvanĢahın  əvvəl  əsir  götürdüyü,  sonra  isə  Alp 

Arslanın tələbilə  azad  etdiyi  rəis  Əqləb  ibn  Əlini,  Sautəkinin  Dərbənddəki  müavini 

vəzifəsinə  təyin  edirlər.  Sautəkin  Dərbənddən  getdikdən  sonra  Ģəhərdə  Əqləbin  və 

Müfərricin  tərəfdarları  arasında toqquĢmalar  baĢ  verir.  Hər  iki  tərəfdən  xeyli  tələfata 

səbəb olmuĢ bu qarıĢıqlıq əmir Əbdülməlikin Dərbəndə gəliĢinədək davam edir.  Hər 

iki tərəf əmir Əbdülməlikə sədaqət andı içir. 

Əmir  Əbdülməlikin  hakimiyyətə  qayıdıĢından  xəbər  tutan ĢirvanĢah özünün 

yeni  süzerəni  Alp  Arslanın  adından  istifadə  edərək,  Dərbənd  üzərinə  hücum  edir. 

ġirvanĢahın qaçmıĢ qardaĢı Güzdəhəmə (Qujdohəmə) Ģəhər rəisinin sığınacaq verməsi 

hücum üçün bəhanə olur. Əqləbin və Müfərricin dərbəndli tərəfdarları, Əbdülməlikin 

265 

 

qaytaqlı  müttəfiqləri  ĢirvanĢahın  bu  hücumunun  qarĢısını  ala  bilirlər.  Lakin  döyüĢ 

zamanı  Əqləblə Müfərricin arasına  ixtilaf  düĢməsi  və  Müfərricin  ĢirvanĢahın  tərəfinə 

keçməsi nəticəsində ġirvan ordusu qələbə qazanır.  Əqləb döyüĢ zamanı həlak o lur, 

Əmir  Əbdülməlik  isə yenidən  Qaytağa qaçır.  Dərbəndi  və onun  qalasını  ələ  keçirən 

ĢirvanĢah  Fəribürz  Ģəhərdəki  hakimiyyəti  öz  oğlu  Əfriduna  təhvil  verib,  ġirvana 

qayıdır. 

Lakin  Dərbəndin  baĢı  üstündəki  qara  buludlar  yenə  də  çəkilmir.  Uzun 

müddətdən  bəri  daxili  və  xarici  çəkiĢmələrdən  maddi  və  mənəvi  ziyan  çəkən 

dərbəndlilər  yeni  əziyyətə  qatlaĢmalı  olurlar.  Bu  dəfə,  strateji  mövqeyi  ilə  Arran 

ġəddadi  hökmdarı  Fəzli  özünə  cəlb  edən  Dərbənd  ġirvanla  Arran  arasında  bölünə 

bilməyən "tikə" olur. Gah bu, gah da digər tərəfin uğuru ilə nəticələnən hücumlardan 

sonra  Dərbənd  məscidinin  minbərindən  ya  ĢirvanĢahın,  ya  da  ġəddadi  hökmdarının 

adlarına  xütbə  oxunur.  Bütün  bunlar  nəticə  etibarilə  Dərbənd  əmirliy inin  çalıb-

çapılmasına, əhalin in var-yo xdan çıxmasına səbəb olmuĢdu. 

Dərbəndin  Səlcuqilər  tərəfindən  ikinci  iĢğalı  1071-ci  ildə,  məĢhur  Malazgirt 

vuruĢmasında əldə  edilən qələbədən sonra baĢ verdi.  Alp  Arslanın  islam  dünyasının 

sərhəd  vilayəti  Dərbəndə  göndərdiyi türk qulamı  Yağma,  ĢirvanĢahın oğlu  Əfridunu 

Ģəhərdən  və qaladan uzaqlaĢdırdı, özü isə səlcuq soltanının təyin etdiyi hakim sifəti  ilə 

Ģəhəri  idarə  etməyə  baĢladı.  Lakin  rəislərin  baĢçısı,  dinc  otura  bilməyən  Müfərric 

Ģirvanlılarla yaxınlaĢma siyasətini davam etdirməkdə idi. 

Dərbəndin Qaytaqda gizlənən əmiri Əbdülməlikin qısa müddət ərzində bir neçə 

dəfə  hakimiyyəti  qaytarmaq  cəhdləri  də  uğursuzluqla  nəticələnmiĢ,  1075-ci  ildə 

dərbəndlilər onu Hümeydidəki (Dərbənddən qərbdə,  Yuxarı Təbərsəranda) zindana salmıĢ 

və nəhayət, Əbdülməlikin əmisi oğlu Məymun ibn Mənsura iman gətirib, gözləri üstündə 

olsun  deyə,  qalada  deyil,  Ģəhərdəki  hökumət  binasında  yerləĢdirmiĢdilər.  Bu  təyinat 

ġirvanla münasibətlərin yaxĢılaĢmasına xid mət etməli id i. 

Lakin  çox  keçmədən  Dərbənd  Səlcuqilərin  yeni  hücumuna  məruz  qaldı. 

Mənbələrdəki  məlumatlara  görə,  bu  hücumdan  sonra  əl-Baba  sahib  olmaq  ümidini 

itirmiĢ  ĢirvanĢah  öz  mülklərinə  çəkilərək,  üzərinə  qoyulmuĢ  illik  vergini  soltan 

xəzinəsinə  ödəməyə  baĢladı.  Beləliklə,  ġirvanın  bir  əsr  davam  edən  Dərbəndi  ələ 

keçirmək cəhdləri müvəqqəti olaraq dayandırıldı. 

ġirvanla  Dərbənd  arasındakı  mübarizə  yalnız  Səlcuqilər  hakimiyyətinin 

zəifləməsindən  sonra  yenidən  baĢlandı  və  gah  bu,  gah  da  digər  tərəfin  uğurları 

Ģəraitində davam etdi. 

Mənbələrdən aydın olur ki, Dərbənddə HaĢimilər sülaləsinin hakimiyyətinin 

sonu  təxminən  1077-ci  ilə  -  XI  əsrin  axırlarına  təsadüf  edir.  Lakin  bu  sülalənin 

hakimiyyətinin  1077-ci  ildən  sonra  da  davam  etdiyini  təxmin  etmək  mü mkündür. 

Dövrün  qaynaqlarında  öz  əksini  çox  az  tapmıĢ  bu  illərdə  HaĢimilər  sülaləsinin,  çox 

güman,  Ģəhər  rəislərinin  sonrakı  nəsilləri  ilə  qaynayıb-qarıĢmıĢ,  qohumlaĢmıĢ 

nümayəndələri  Dərbəndin  idarəsində  fəal  iĢtirak  etmiĢlər.  Gürcü  mənbəyi  "Kartlis 

Tsxovreba" 1120-c i ildə baĢ verən ġirvan-Dərbənd münaqiĢəsində ĢirvanĢah Əfridunun 

266 

 

öldürülməsi haqqında məlu mat verir. 

1154-cü  ildə  abxaz  (gürcü)  hökmdarı  Demetre  ilə  Dərbənddə  olmuĢ  ərəb 

tarixçisi  Ġbn  əl-Əzraq  Dərbənd  əmiri,  abxaz  (gürcü)  hökmdarının  kürəkəni 

Əbülmüzəffərin adını çəkir. Xaqaninin mədhiyyəsində Dərbənd əmiri kimi göstərilmiĢ 

Əbülmüzəffər  1160-cı  ildən  sonra  hakimiyyətə  gəlmiĢ  ĢirvanĢah  I  Axsitanın  

(Tamarın və Mənuçehrin oğlunun) titulu olmuĢdur.  Gü man etmək o lar  ki, 1154 -cü 

ildə  gələcək  ĢirvanĢah  Axsitan  Əbülmüzəffər  də  özünün  bir  çox  sələfləri  kimi 

əvvəlcə  Dərbənd  əmiri  olmuĢdur.  Gürcü  salnaməsi  1191/1192-ci  ilə  qədər 

ĢirvanĢah  kimi  hakimiyyətdə  olmuĢ  Axsitanı  "Movakan  (Muğan),  ġirvan  və 

Dərbənddən Xalxaladək  (Ərdəbil yaxın lığında) dəniz sahili vilayətlərin hökmdarı" 

kimi qələmə verir. 

Beləliklə,  Dərbəndin  son  HaĢimi  ə mirindən  tutmuĢ  monqol  iĢğalınadək 

olan tarixi artıq bu Ģəhər-dövlətin siyasi, həm də iqtisadi baxımdan ġirvandan asılı 

və ĢirvanĢahların bilavasitə hökmran lığ ı altında olan yeni dövrünə aiddir.