Tasavvuf va adabiyotining diniy-falsafiy asoslari

3-mavzu. Tariqat va
maqomot.
Tariqat
(yo‘l) — tasavvufning amaliy yo‘l-yo‘rig‘i.
Xonakohlarning paydo bo‘lishi. Pir-muridlik odobi va
qoidalari. Zunnun Misriy faoliyati (X asr o‘rtalari), Junayd
Bog‘dodiy va Abubakr Shibliyning va’z va kitoblari.
Maqomot tushunchasi va uning mohiyati. Soliqning iloh
tomon sayru safari. Ikki xil soliq. Majzublik va jazbaga yetish
talabi. Ruxiy-ma’naviy poklanish bosqichlari.
Tavbadan rizogacha. Chilla o‘tirish (arba’a), faqirlik va
miskinlik. Qanoat. O‘z mehnati bilan kun ko‘rish. “Rizqi
xalol”. Tasavvuf va shahar hunarmandlarining kayfiyati.
Tasavvuf va ziyolilar. Nafs tushunchasi va uning turlari. Nafsi
ammoraga qarshi kurash g‘oyasi. Anoniyat (kibr) tushunchasi
va “Men” va “Sen”ning birlashuv g‘oyasi. Iztirob va riyozat
rohati.
2
4.
4-mavzu. Shariat va
tariqat
Shariat- tarqatning poydevori, qobig‘i. Tarikat - mag‘z,
shariat -jild g‘oyasi. Tariqat bilan shariat orasidagi ixtilof. “Lo
raxboniyi fi islomi” (Islomda rohiblik yo‘q) hadisi talqini. “Al
faqru-fahri” (Faqrlik - mening fahrim) hadisi. Tariqatdagi
ortiqcha riyozatlar va uning shariatga tugri kelmasligi. Imonni
ikki xil tushunish. Komil inson g‘oyasiga shariat ahlining
e’tirozi.
Imom Muxammad Fazzoliy hayoti va asarlari.
Donishmandlarning sharif ilmi bilan qanoatlanmay tariqatga
yuz tutishi. Tasavvuf ko‘ngil ahlining, faylasuflar, donishmand
insonlar ruhini qondiruvchi ta’limot ekanligi. Tasavvuf va
fikriy demokratiya, ruh ozodligi.
2
5.
5-mavzu. Ma’rifat va
haqiqat
Ma’rifat so‘zining ma’nolari. Ilohiy ma’rifat yo‘llari. Irfon
— bilish nazariyasi. Aqliy bilish, ruhiy-xissiy bilish va hol
maqomidagi bilish. Hol martabasi va uning talqini. Ilmi hol va
ilmi kol. Samo’ majlislari, zikr tushish tartibi. Zikr talqini,
xirqa kiydirish, suhbat odobi. “Suqra” va “sahd” (mastlik va
xushyorlik) tushunchalari. Vajd - ekstaz holati. Ishroq
nazariyasi. Vasl va xijron. Boyazid Bistomiy va Junayd
Bag‘dodiy qarashlari asosida shakllangan tasavvufdagi ikki
oqim. Aqliy bilish va vahdiy bilish orasidagi munosabat.
Karomat va bashorat sharhi.
Tasavvufda Haq va haqiqat tushunchasi. Haqqa yetishning
(Haqni bilishning) uch bosqichi: ilm ul-yaqin, ayn ul-yaqin,
haqq ul-yaqin. Sham’ va parvona, botin va zohir, surat va
siyrat tushunchalari. Haq -parvardigorning o‘zi, haqiqat -
parvardigor olami ekanligi. Vahdat va kasrat tushunchalari.
2

---

8
Javhor va asmo, zot va sifat tushunchalari.
Soliqning maqsadi - Haq vasliga yetish, haqiqatni anglash
esa Ilohni anglash va o‘zini anglashdir.
6.