Tasdiqlayman” Navoiy Abu Ali ibn Sino nomidagi jamoat salomatligi texnikumi direktori t f. d., V. A. Ergashev

Nazorat savollari
1. Biogenetik qonunga izoh bering
2. Oqsil biosinteziga qisqacha izoh bering
3. Nukliotidlar tuzilishiga izoh bering
Foydalanilgan adabiyotlar

1. P.X.Xoliqov. A.O.Daminov. M.B.Tarinova. Tibbiy biologiya va umumiy genetika.Toshkent 2018 yil.

2. P.R. Olimxo‘jayeva, D.R. Inog‘omova. Tibbiyot genetikasi. Toshkent - «Ilm ziyo» - 2017
3. Jalolov G’.J. Boboyyeva R.N. “Bialogiya” Toshkent. O’qtuvchi. 2003 y
4. G’ofurov A.T. Nosirov O.N. Maktab “Biologiya” kursida tabiat muhofazasi
Toshkent. O’qituvchi 1985 y


Internet manbalari
www. ziyouz kom kutubxona
http:// ziyonet uz
http:// uzedu uz
http:// nambiolog uz
17-Mavzu: Sarkodalilar sinifi. Ildizoyoqlilar kenja sinifi va kiprikli infuzoriyalar sinifi.
Reja

1. Sarkodalilar sinifi

2. Ildizoyoqlilar kenja sinifi
3. kiprikli infuzoriyalar sinifi
Sarkodalilarning xozirgacha 10000 ortik turi ma’lum bulib, ularning 80 % ga yakini dengizda yashaydi. Ba’zilari esa, chuchuk suv va tup- rokda xayot kechiradi. Sarkodalilar degani «etlilar» demakdir, chunki «sarcos» suzi - grekcha gusht, et degan suzdan olingan. U yalangoch proto­plazmatik tanaga ega bulib, asl pellikuladan maxrum bulgan va fakat yupka membrana bilan koplangan. Ba’zi erkin yashovchi shakllari chiganokka uralgan buladi. Sarkodalilarning uziga xos belgilaridan biri psev- dopodiyalar yoki yolgon oyok^lrni xosil kilishidir. SHuning uchun ularning shakli doimo uzgarib turadi. Sarkodalilar psevdopodiyalari yordamida xarakat kilib xamda u orkali ovkatni kamrab oladi. Sitoplazma anik, ik­ki katlamga: ya’ni tashki - ektoplazma va ichki - endoplazmaga ajralgan bulib, yadrolari bitta yoki bir nechta bulishi mumkin. Kiskaruvchi vakuola odatda erkin yashovchilarda bulib, ularning parazit va dengiz shakllarida bulmaydi. Sarkodalilar mitoz bulinish yuli bilan kupayadi. Jinsiy kupayish fakat erkin yashovchilarda kuzatiladi. Mazkur sinfga ildiz oyoklilar - Rhizopoda, — nurlilar - Radiolaria va kuyoshsimonlar Heliozoa dsb ataluvchi kenja sinflar kiradi. Bularning tuzilishi va xayot kechirishi uziga xos buladi.
ILDIZ OYOKLILAR KENJA SINFI (RHIZOPODA)
Kenja sinfga uchta turkum kiradi: Testacea, Foraminifera bular fakat erkin yashovchilarga mansub, Amoebida - parazit shakllariga xam ega.
Amyobalar turkumining tipik vakillari bulib protey amyobasi, ichburug (dizenteriya) amyobasi, ichak amyobasi xisoblanadi.Protey amyobasi (Amoeba proteus) kullar, xovuzlar yoki suvi tozarok kichik xavzalar tubida yashaydi.Morfologik tuzilishi. Kattaligi 0,5 mm bulib, sitoplazma va yadro­dan iboratdir. Sirti maxsus membrana bilan uralgan bulib, pellikullasi bulmaydi. SHuning uchun xam sitoplazma yadro bilan birgalikda doimo xar katda buladi, natijada tanasidan yolgon oyok yoki psevdopodiya degan proto­plazmatik usimtalar chikib turadi. Psevdopodiyalar xarakat organoidi vazifasini bajaradi. YOlgon oyoklar dastlab ektoplazmadan xosil bulib keyin ushbu usimtaga endoplazma okadi. Psevdopodiyalar ovkatni kamrab olish vazifasini xam bajaradi. YOlgon oyoklar bilan kamrab olingan ozukaendoplazmaga utgach, tinik suyuklik bilan tulgan pufakchaga uraladi. Bu pufakcha ozukani xazm kilish vakuoli bulib, ozukani erigan xolga keltiradi va shu yul bilan tanaga tarkatadi. Sitoplazmada bir vaktning uzida bir nechta vakuola xosil bulishi mumkin.
Amyoba tanasidagi turli moddalar konsentratsiyasi uning tarkibidagi suvga nisbatan ortik bulgani uchun ma’lum mikdordagi suv sitoplazma ichiga osmos bosim tufayli kirib turadi. Amyoba endoplazmasidagi tinik pufakcha - kiskaruvchi vakuolalar, ortikcha suvni chikarib turishga xizmat kiladi. SHu bilan birga mazkur «nasoschalar» moddalar almashinuvi nati­jasida tanada xosil bulgan zaxarli birikmalar va SO2 ni tashkariga chikarishga yordam beradi. Amyoba sitoplazmasida bitta katta yadro bulib, u tirik amyobada odatda kurinmaydi. Amyoba jinssiz yul bilan bulinib (mitoz) kupayadi. Normal yashash sharoitida amyoba xar 24 - 48 soatda bulinib turadi. Bulinish paytida amyoba uz ichiga psevdopodiyalarni olib Yumoloqlanadi. Sungra yadrosi keyin sitoplazmasi bulinadi. Bulinish jarayoni 1 soatga yakin davom etadi. YAshash sharoitining yomonlashishi bilan (masalan, suvning kuriy boshlashi) amyoba tanasi kichrayib, ektoplazmasi atrofida maxsus ximoya kobigi (sista kobigi) xosil buladi. Sistaga uralgan amyoba uz xayotini uzok muddat saklab koladi. Amyobalarning ba’zi turlari odam va xayvon organizmida xayot kechirib, ularning ayrimlari insonga zararsizdir. (Entamoeba coli), boshkalari esa parazit (Entamoeba histolytica)xayot kechiradi. U amyobiaz kasalligini chakiradi.
Ichburug yoki dizenteriya amyobasini birinchi marta 1875 yilda rus vrachi A. F. Lesh aniklagan va bu amyobalarni patogenli (zararli) bulishi- nn isbotlagan.
Morfologik tuzilishi. X,ayot siklida sista va vegetativ shakllari bula- di. Vegetativ xolatining uch xil shakli aniklangan: a) kichik vegetativ shakli b) tukima shakli; v) gematofag yoki eritrofag shakli
Amyobaning tukima va eritrofag shaklini ba’zi kullanmalarda yirik vegetativ shakl xam deyiladi. Aslida bu ikkala shakl uzaro yashash joyi xamda ovkatlanish usuli bilan fark kiladi. Sista odatda Yumoloq shaklga ega bulib, zich parda - sista kobigi bilan uralgan. Etilgan sistadan 4 ta, etilmaganida 1 - 2 ta yadro buladi. Mayda vegetativ shakli kichkina 15 - 20 mkm bulib, serxarakatdir. Uning sitoplazmasi keskin ravishda ikkiga - tinik oynasimon ektoplazmaga va donachali endoplazmaga bulinadi. Mayda vegetativ shakli odamning yugon ichagi kavatida yashab, bakteriyalar bilan oziklanadi va odamga zarar kilmaydi. Nokulay sharoitda sistalarga aylaninshi mumkin. Dizenteriya amyobasisining tukima shakli ( 20-25 mkm) odamning yugon ichagi devorida yashab, yaralar xosil kiladi va ichak devoridagi tukimalar xisobiga ozik­lanadi. Bu shakli boshkalariga nisbatan eng zararli xisoblanadi. YAralar yalliglanib, yiringlaydi va kon tomirlarining shikastlanishi natija­sida yaralardan kon okadi.G ematofag yoki eritofag shakllar odatda yaralarga yakin joylarida topilib, eritrotsitlar bilan fagotsitoz yuli bilan ozik­lanadi. Ulchami jixatidan mayda vegetativ shakldan ancha katta buladi.
Tarakkiyot sikli. Dizenteriya amyobasining mayda vegetativ shakli- asosiy shakli xisoblanadi. CHunki u kupayib tukima shakliga eritrofagga va sistaga aylanadi. Sistalar axlat bilan birga tashkariga chikib turadi Sung ular mitoz yuli bilan buli- nib soni ikki xissa ortadi. Ichakda amyobaning fakat mayda vegetativ shakli bulgan odamlar amalda soglom bulib kolaveradi. Organizm zaif- lashganda amyobalar boshka patogen shaklga, ya’ni tukima shakliga aylanadi. Tukima shakl uzidan proteolitik ferment ajratib, ichak devori tukima- sini emiradi, bu xol yaralar xosil bulishiga olib keladi. YAralardan kon okadi, shu sababli bemorlarning axlatida kon bulishi mumkin. Odatda yaralarga yakin joylarda dizenteriya amyobasining yana bitta shakli- erit­rofag shaklini topish mumkin.Bu shakl ancha yirik bulib, kundalang ulcha- mi 20-40 mkm keladi. Uning sitoplazmasi keskin shishasimon tinik ektoplazma va mayda donador endoplazmaga ajralib turadi. YOlgon oyoklari kalta bulib uzi esa ancha xarakatchan buladi. Sitoplazmasida kupincha eritrotsitlarni topish mumkin. SHuning uchun u eritrofag yoki gamotofag (kon bilan oziklanuvchi) degan nomni olgan. Dizintiriya amyobasi odamning boshka a’zolariga xam joylashishi mumkin: masalan, jigarda, upkada. Agar amyobaning tukima shakli xosil kilgan yara kon tomiriga tugri kelib kolsa, u tugri kon orkali jigarga boradi va jigar abssessining upkaga dia­fragma orkali utishidan kelib chikadi. Amyobiaz kasalligining belgilari: korin ogrishi, ishtaxaning yukolishi, yiring va kon aralash ich ketishi. Odamda turt yadroli sistalar va eritrofag topilishi unga amebiaz yukkanligidan dalolat beradi. Ichburug- amebiaz kasalligi asosan, issik, subtropik mamlakatlarda kup tarkalgan. U Markaziy Osiyo respublika- larida, shu jumladan Uzbekistonda xam uchrab turadi.
SHaxsiy profilaktikasi: 1) ovkat isto’mol kilishdan oldin kulni yaxshi- lab yuvish: 2) xomligicha eyiladigan sabzavot va boshka masalliklarni yaxshilab yuvish; 2) pishirilgan ovkat va ichiladigan suvni yopik idishda saklash: 4) pashshalarni yukotish, chunki ular dizenteriya amyobasining sistalarini mexanik ravishda tashib yuradi. Jamoat profilaktikasi: 1) bemor va sista tashuvchilarni aniklash va davolash; 2) jamoa umumiy ovkatlanish muassasalarida sanitariya xolatini va ovkat tayyorlash texna logiyasini nazorat kilib borish; 3) axoli urtasida sanitariya maorifi ishlarini keng olib borish.
Ichak amyobasi (Entamoeba coli). Ichak amyobasi asosan odamning yugon ichagida uchraydi, lekin ichak devorida parazitlik kilmaydn. SHuningdek uzidan proteoligik ferment ajratmaydi, ichak devorida yaralar xosil kilmaydi. U osmotik xamda bakteriya va zamburuglar bilan fagotsitoz usulida ovkatlanadi. SHu jixatdan zararsiz xisoblanadi. Ichak amyobasini ikki xil shakli ma’lum: sista va vegetativ shakli, sista shakli odatda 8 yadroli bulishi bilan dizenteriya amyobasidan ajralib turadi. Suv tarki- bida ichak amyobasini bulishi uni ifloslanganligidan dalolat beradi. Og’iz amyobasi (Entamoeba gingivalis). Boshka amyobalarga ayniksa dizenteriya amyobasining kichik vegetativ shakliga uxshash tuzilgan bulib, kariesga uchragan tishlar yuzasida, tishning ustidaga kirlarda uchraydi. Tanasining ulchamn 10 - 30 mkm gacha boradi. U ogiz bushligidagi bakteriyalar, leykotsitlar bilan oziklanadi.
KIPRIKLI INFUZORIYALAR SINFI (CILIATA)
Infuzoriyalar sinfiga mansub bir xujayralilarning tanasi mayda kip­rikchalar bilan koplangan va barcha turlariga xos ikkita differen- siyalashgan yadro-mikro - va makronukleusning bulishi bilan farklanadi. Makronukleus - vegetativ yadro bulib, infuzoriyalarning xayot faoliyatini boshkaradi. mikro-nukleus-generativ yadro bulib, jinsiy kupayish jarayon- larida ishtirok etadi. Zich pellikulasi borligi tufayli infuzoriyalar tanasi uzgarmas bir shaklda buladi. Bundan tashkari infuzoriyalarda xazm jarayonida katnashadigan bir kator organiodlar: orro - sitostom, xalkum - sitofarinks, xazm vakuolasi va chikaruv teshigi - sito-prakt yaxshi rivoj­langan. Keraksiz suyuk moddalar kiskaruvchi vakuola orkali tashkariga chikib ketadi. Pellikula ostida - ximoya va xujum organoidi - trixo- sistalar joylashgan. Infuzoriyalar jinssiz (bulinish - mitoz yuli) va jinsiy yul bilan kupayadi.Infuzoriyalar - odam parazitlari.Ichak balantidiyasi - Balantidium coli. Ichak balantidiyasi odam ichagida parazitlik kilib, balantidioz kasalligini kuzgatadi. Balantidioz bilan kupincha Chuchqachilik fermalari va kolbasa tayyorlash korxonalarining xo- dimlari kasallanadi. Kasallik manbasi Chuchqalardir. Ularda balantidioz keng tarkalgan bulib, belgisiz-parazit tashuvchanlik shaklida kuzatiladi.
Morfologiya. Balantidiy yirik infuzoriya bulib, uning kattaligi 30—200 mkm gacha boradi. Birinchi marta 1857 yilda Malmsten tomonidan balantidiy tuzilishi tasvirlangan. Ichak balantidiyasi ovalsimon shakldaInfuzoriyaning tanasi pellikula bilan koplangan. Uning ostida tinik ektoplazma joylashgan. Donachali endoplazmada ikkita yadro - makro va makronukleuslar joylashadi. Balantidiyannng oldi va orka tomonida ikkita kiskaruvchi vakuoli buladi. Tufelkada xazm a’zolari kanday tuzilgan bulsa, balantidiyada xam shunday, ya’ni tanasining oldingi uchida sitostom bulib, kaltagina sitofarinksga davom etadi. YUtilgan ozuka zarrachalari(bakteriyalar. ichak epiteliysi, kon xujayralar) xazm vaku- lolalarida xazm buladi. Xazm bulmagan ozuka moddalar sitoprakt orkali tashkariga chikariladi. Balantidiylar kiprikchalar yordamida xarakat- lanadi. Kup infuzoriyalarga uxshab balantidiyalar jinsiy (konyugatsiya) va jinssiz (kundalangiga bulinib) kupayadi. Balantidiyaning xayot siklida ikki xil - vegetativ va sista shakllari kuzatiladi. Sistalar bemor axlati bilan tashkariga chikadi. Balantidiyalar odamga odatda sista shaklida yukadi. Ichakdagi sista vegetativ shakliga aylanadi. Parazitlar ichak devoriga utib, uya-uya bulib joylashadi. Ichak tukimalari yalliglanadi, yaralar xosil bulishi mumkin. SHu sababdan balantidioz bilan kasallangan bemorlarning axlatida kon va yiring bulishi mumkin.
Balantidiozning tashxisi: bemorlar axlati tekshirilib, balantidiya- larning sistalari aniklanadi. Sistalar Yumoloq yoki oval shaklida bulib, uning diametri 50 - 60 mkm gacha boradi. Sistada bitta katta loviyasimoi yadro va bitta kiskaruvchi vakuola kurinadi. Kuchli darajada kasallangan bemorlarni axlatida faol xarakatlanadigan vegetativ shaklini kurish mumkin. Odamda parazitlik kiladigan balantidiyalar kamdan-kam xolda sista xosil kiladi, shu sababdan tashxis kuyishda bemor axlatida xarakatchan vegetativ shakllar aniklanadi.