Tasdiqlayman” Navoiy Abu Ali ibn Sino nomidagi jamoat salomatligi texnikumi direktori t f. d., V. A. Ergashev

Nazorat savollari
1. DNK tuzilishiga izoh bering
2. RNK tuzilishiga izoh bering
3. RNK traskripsiyasini izohlang
Foydalanilgan adabiyotlar

1. P.X.Xoliqov. A.O.Daminov. M.B.Tarinova. Tibbiy biologiya va umumiy genetika.Toshkent 2018 yil.

2. P.R. Olimxo‘jayeva, D.R. Inog‘omova. Tibbiyot genetikasi. Toshkent - «Ilm ziyo» - 2017
3. Jalolov G’.J. Boboyyeva R.N. “Bialogiya” Toshkent. O’qtuvchi. 2003 y
4. G’ofurov A.T. Nosirov O.N. Maktab “Biologiya” kursida tabiat muhofazasi
Toshkent. O’qituvchi 1985 y


Internet manbalari
www. ziyouz kom kutubxona
http:// ziyonet uz
http:// uzedu uz
http:// nambiolog uz


18-Mavzu: Ko’p hujayrali hayvonlar. Kovakichlilar tipi, chuvalchanglar guruhi, gelmentlar.
Reja

1. Kovakichlilar tpi

2. Yassi chuvalchanglar tipi
3. Yumoloq chuvalchanglar tipi
Ular kup xujayrali xayvonlarning eng kadimgi tipi xisoblanadi. Evolyusiya nuktai nazaridan yukori darajada turadigan kup xujayralilar kadimgi kovakichlilardan kelib chikkan. Kovakichlilar asosan dengizda, kamdan-kam xolda chuchuk suvlarda xayot kechiradigan xayvonlardir. Ularning kupchiligi suv ostidagi narsalarga yopishib oladi (poliplar), ba’zilari suvda asta-sekinlik bilan suzib yurishadi (meduzalar). Tanasi shu’lasimon (radial) simmetriyaga ega bulib, ikki kavatli kopga uxshaydi. Kopning ichki bushligi sodda ichak rolini bajaradi va gastral bushlik deb ataladi. Bushlik, tashkariga bitta teshik orkali ochiladi. Bu teshik xam ogiz xam anal teshigi vazifasini utaydi. Kop devori ikki kavat xujayralardan tashkil topgan bulib, tashki kavati ektoderma, ichki kavati
entoderma deyiladi. Ikkala kavat orasida tuzilmalarga ega bulmagan modda joylashgan. Bu modda yupka tayanch plastinkasini yoki keng likil- doksimon mezogleya kavatini xosil kiladi. Kovakichlilar tanasidagi dif- ferensiyalangan ektodermani xosil kilgan xujayralar ximoya va xarakat vazifasini bajaradi. Ularning asosiy kismi epitelial xujayralardan tashkil topgan. Tuban darajali shakllarda (gidroidlarda) epitelial xujayralar birdaniga ikki vazifani: xam ximoyalaydigan koplagich, xam xarakat vazifasini bajaradi.Meduzalarda (yukori darajali kovakichlilar) xarakat vazifasini aloxida muskul tukimasi bajaradi. Kupchilik kovakichlilarning ektoder ma kavatida koplagich (epitelial) xujayralardan tashkari ximoya va xujum funksiyasini bajaradigan maxsus otiluvchi xujayralar buladi. Otiluvchi xujayralar tup-tup yoki yakka xolda joylashishi mumkin. Otiluvchi xujayralarning ichida kapsula bulib, shu kapsulada burama (spiral) kurinishida uralgan otiluvchi ip buladi. Otiluvchi xujayra sirtidan sezuvchi tukcha chikib turadi. Biror mayda suv xayvoni bu tukchaga tegib ketguday bulsa, kapsula ichidagi otiluvchi ip otilib, uljasiga yoki dushmaniga sanchiladi va zaxarini tukadi. Entodermani xosil kilgan xujayralar gastral bushlikni koplaydi. Bu xujayralarnnng asosiy vazi- fasi ozukani xazm kilishdir. Ular ichak bushligiga xazm shirasini ajra­tib, ozukani parchalashda katnashadi. Bundan tashkari entoderma xujayra­lari fagotsitar funksiyani xam bajaradi. Fagotsitar xujayralarda bir nechta uzun xivchin buladi. Bu xivchinlar doim xarakatlanib, xujayraga mayda zarrachalarni xaydaydi va ular xujayralar ichidagi xazm vakuola- larida xazm buladi. Demak, kovakichlilarda ozuka sodda xayvonlarga xos bulgan xujayralarda xazm bulishi bilan birga yukori darajali xayvon­larga xarakterli bulgan ichakda xam xazm buladi. Ozukaning xazm bulmagan kismi ogiz orkali tashkariga chikariladi. Nerv sistemasi sodda tuzilgan organizmlarning tashki kavatida,tashki ta’sirotlarni kabul kiladigan sezuvchan (retseptor) xujayralar buladi. SHu xujayralar orkali nerv impulslari nerv xujayralariga etib boradi. Nerv xujayralari yakka tartibda joylashadi. Lekin uzining usimtalari bilan uzaro tutashib, nerv turini xosil kiladi. Bunday nerv sistemasining tuzilishiga diffuz nerv sistemasi deyiladi.
Jinsiy sistemasi germafroditdir. Erkak jinsiy bezlarida (urugdon- larda) spermatozoidlar rivojlanadi. Urugdon devori yorilganda sperma- tozoidlar gastral bushlikka tushadi va ogiz orkali tashkariga chikadi. Tuxum xujayralar tuxumdonda — urgochi jinsiy bezlarida rivojlanadi. Etilgan tuxum xujayralar xam gastral bushlik orkali tashkariga chikib, tashki muxitda otalanadi. Poliplar jinssiz yul bilan kurtak xosil kilib kupayadi. Kovakichlilar tipiga 9000 dan ortik turlar kiradi. Ular
ta sinfga ajratilgan.Gidroidlar sinfi (Hydroidea) sodda tuzilgan poliplar va meduza- larni uz ichiga oladi. Tipik vakili chuchuk suv gidrasidir.Ssifoidlar sinfi (Scyphozoa) yirik meduzalarning kupgina turlarini birlashtiradi. Tipik vakili meduza aureliya.
Marjon poliplari sinfi (Anthozoa) — yakka va koloniya xosil kilib yashaydigan shakllarni uz ichiga oladi. YAkka bulib yashaydigan marjon poliplardan aktiniya keng tarkalgan, koloniya xosil kilib yashaydigan shakllardan esa toshsimon yoki madrepor marjon poliplari dikkatga sazovor.
Taroklilar sinfi (Ctenophora). Kovakichlilar ichida eng murakkab tana tuzilishiga ega sinfdir. Bularda bir kancha progressiv belgilar bor: 1) ekto va endoterma urtasida uchinchi embrion katlam-mezoderma kurtagi vujudga keladi; 2) tanasida bilateral simmetriya elementlari xosil buladi. Masalan, seloplan degan taroklining tanasida ventral (korin) tomoni va orka (dorsal) tomoni buladi. YUkorida kurib utganlardan xulosa kilganda, xayvonlar yukori darajali kup xujayralilarning ajdodi ekaniga shubxa kolmaydi.
CHUVALCHANGLAR GURUXI (VERMES)
CHuvalchanglar xakikiy organlar sistemasiga ega bulgan dastlabki kup xujayrali xayvonlardir. Ular uch kavatli, birlamchi Og’izlilar bulib, tana si bilateral simmetriyaga ega. CHuvalchanglar bundan 500 mln. yil oldin kembriy davrida kovakichlilardan paydo bulgan. Bulardan, keyinchalik anchagina murakkab tuzilgan bir kancha xayvonlar; buFimoyoklilar, yumshok tanlilar kelib chikkan.
CHuvalchanglarning talaygina turlari odam va xayvonlar ichagida xamda ichki organlarida, parazit xolida yashaydi va kupincha OFir kasalliklarga sababchi buladi. Barcha chuvalchanglar guruxi uchta tipga bulinadi:.
YAssi chuvalchanglar - Plathelminthes
Yumoloq chuvalchanglar - Nemathelminthes
X,alkali chuvalchanglar - Annelides
GELMINTLAR - PARAZIT CHUVALCHANGLAR.
G elmintozlar - parazit chuvalchanglar keltirib chikaradigan kasal- liklardir. Mamlakatimiz axolisining kupchilik kismi gelmintozlar tufayli azob chekishgan. G elmintologiya xali fan sifatida tarkib topma- gan va gelmintozlarni oldini olish usullari ishlab chikilmagan bulib, kasallardan ayrimlarigina davolanish imkoniyatiga ega edilar.
Oldingi asrning dastlabki yillaridan boshlab, keng tarkalgan yukumli va parazitar kasalliklarga aloxida e’tibor berila boshlanadi va gelmintozlarni oldini olish borasida soFlomlashtirish ishlari olib borila boshlandi. G elmintologiya fani asoschisi K. I. Skryabin taklifiga kura keng doiradagi, turli xududlarga ekspeditsiya xizmatlari tuzila boshlandi. 1937 yilga kelib axoli gelmintofaunasi tulik, urganilgan- ligi tufayli asosiy gelmintozlarga karshi reja asosida kurashish imko- niyati yaratildi. 1925 yilda K. I. Skryabin gelmintologiya faniga va amaliyotiga yangi degelmintizatsiya uslubini kiritdi. Ushbu uslub kasal­likni oldini olish va davolash yullarini uzaro mujassamlashtirish natijasida yuzaga keldi. Degelmintizatsiya deganda parazit gijjalarni ular joylashgan xujayini organizmidan (asosiy, oralik, kushimcha) xoli kilish va gelmint tuxumlari, lichinkalarini uldirish-yukotish tushuni- ladi. Gslmintozlarni tulik yukolishi uchun gelmintoz chakiruvchisini kirib tashlash kerak. Bu yangi uslubni K. E. Skryabin birinchi marta kursa- tib utgan va devastatsiya uslubi deb atagan edi. Devastatsiya kasallik quzg’atuvchisini zoologik tur sifatida rivojlanishning barcha boskich- larida fizik, kimyoviy, biologik ta’sirlar yordamida imkoni boricha faol yukotilishini talab kiladi. Devastatsiya fakat ontogenezi tulik, urganil- gan gelmintlar uchungina taallukli buladi.
Tabiiyki, kiska muddat ichida mamlakatimizning barcha xududlarida odam gelmintozlarining barcha quzg’atuvchilari devastatsiyasnii amalga oshirish mumkin emas. Xozirgi paytda soFlikni saklash vazirligining birinchi navbatdagi vazifasi teniarinxoz va ankilostomidozni butunlay yuko- tishga karatilgan. Devastatsiya birinchi marta bizning mamlakatimizda rishta - dragunkulez kasalligining quzg’atuvchisiga nisbatan amalga oshi- rilgan. Dragunkulez Osiyo va Afrikaning bir kancha joylarida keng tarkalgan bulib, Respublikamizning eski Buxoro viloyati axolisining anchagina kismi dragunkulez bilan OFrir edi. L. I. Isaev boshchiligida, parazitning rivojlanish siklini tekshirilinishi(rishtani biologiyasi tulik urganib chikilganligi) va parazitga karshi kompleks chora-tadbir- larni izchil ravishda amalga oshirilishi natijasida rishta batomom yukotildi. Xozir mamlakatimizda rishta manbalari tulik yukotilgan. Parazit gijjalar odatda xujayinlarini almashtirib tarakkiy etadi. Xayvonlarning teri-muskul katlamida yoki ichki organlarida yashovchi gelmintlar uchun ushbu tirik organizm, parazit uchun-xujayin bulib xizmat kiladi. Odam 150 dan ortik turdagi gelmintlar uchun xujayin bulishi mumkin. Gelmintlar ikki xil guruxlardan tashkil topgan:
1) geogelmintlar (askarida, ostritsa, kil boshli gijja, ankilostoma va boshkalar);2)biogelmintlar(surg’ichlilar, sestodalar, rishta, trixinella) G eogelmintlar - xujayin almashtirmasdan rivojlanadi, boshla^ich ri­vojlanish boskichi tashki muxitda boradi. Biogelmintlarning tuxum, lichinka davrlari xujayinlarini tanasida utadi va xujayin almashtirish bilan rivojlanadi.
Gelmintlarning joylashishi. Gelmintlar odam va xayvonlarning barcha a’zo va tukimalarida parazitlik kilishi mumkin. Masalan, upkada exinokokk, alveokokk, askaridaning lichinkali davri; konda - shistozoma- lar, filyariyalar, askaridaning lichinkasi migratsiya davrida; markaziy nerv tizimida tasmasimon chuvalchanglarning finnalari, exinokokk pufa­gi jigarda, trixinella lichinkalari mushaklarda parazitlik kiladi. SHuning uchun tibbiyotning kaysi soxasida ish olib borishlaridan kat’iy nazar,barcha shifokorlar (pediatrlar, terapevtlar, jarroxlar, okulistlar, nervpataloglar va xk) amaliy ish davrida gelmintozlarga duch kelishi mumkin. G elmintning voyaga etgan yoki imaginal boskichli kuzatiladigan xujayin definitiv yoki oxirgi xujayin deb xam yuritiladi. G elmintning lichinka boskichi yashaydigan xujayin oralik xujayin deb ataladi. Ba’zi xollarda esa gelmintning tulik rivojlannshi uchun definitiv va ik­kinchi oralik xujayindan tashkari uchinchi - kushimcha. xujayin xam zarur buladi. Serbar lentasimon chuvalchangda, mushuk surgichida yirtkich balik­lar kushimcha xujayin bulib xisoblanadi. Rezervuar xujayinning tana­sida lichinkalar rivojlanmaydi, ammo yashash kobiliyatini saklab koladi. G elmintlar va xujayinlar uzaro moslashish nuktai nazaridan kuyidagi 2 guruxga bulinadi: 1) obligat parazitlar - parazit evolyusiyasi xujayin evalyusiyasi bilan uzaro mustaxkam boglangan; 2) fakultativ parazit­lar - parazit evolyusiyasi xujayin evalyusiyasiga nisbatan mustakil ravish da tarakkiy etgan, shuning natijasida ular xujayin xayot sharoitiga yaxshi moslashmagan, fakat ma’lum mikdordagina parazitlar xujayin tanasida jinsiy voyaga etadi.
Gelmintlarning organizmga ta’siri kuyidagi omillar natijasida kelib chikadi: 1) zaxarli ta’siri, 2) mexanik ta’siri, 3) gelmint lichinka- larining migratsiya davridagi ta’siri; 4) gelmintlarning infeksiyalar bilan uzaro ta’siri; 5) gelmintlarning xar xil oziklanishi tufayli orga nizmga bulgan turli ta’siri; 7) ayrim gelmintlar rivojlanish davrida usmalar xosil kilib, organizmga bulgan birgalikdagi kushimcha ta’siri;
Ma’lumki askaridaning zaxarli bezlari yuk. Ammo askaridalar ajrat- gan ekstrakt itlarning vena tomirlariga yuborilganda ularda kon bosim tushib, kuchli xansirash, oyoklar parezi va konning ivimasligi kuzatilgan, natija esa ulim bilan tugagan. Sestodlardan olingan ekstrakt ichki organlar, bezlarga zaxarli ta’sir kilib, tomirlarning tortishishiga, ba’zan esa ulimga sababchi bulgan.
Mexanik ta’sirlar gelmintlarning organlarda y^ilib, tikilib kolishi bilan yuzaga chikadi. Mexanik ta’sir natijasida shillik parda- ning kupgina kismlarida kon aylanishi buziladi(masalan, askarida, Chuchqa va koramol soliteri bilan zararlanganda).
Migratsiyadagi gelmint lichinkalari xujayin tukimasini jaroxatlab, kon tomirlariga utganda organizmga infeksiyani olib kiradi. Kupchilik mualliflar infeksion (yukumli) kasalliklar gelmintlar invaziyasi bilan birgalikda OFir kechishinn isbotlashgan.
Gijjalarniig oziklanish usullari xar xil. Masalan: pakana gijja xujayin ichak vorsinkalari stromasi bilan, askarida ichakning shillik kavatidagi yuzaki xujayralari bilan oziklanadi, kiyshik va kil boshli gijjalar - gematofaglardir. Bunday ma’lumotlar ichak devorining gisto­logik kuzatishlari natijasida olingan. Lentasimon (yoki tasmasimon) gijjalar ichakdagi tayyor ozik-ovkat maxsulotlarini butun tanasi bilan shimish (osmotik) usuli bilan oziklanadi.
Gelmintozlarda usmalarning xosil bulishi - ba’zi bir gelmintlarda xavfsiz va xavfli usmalarning usishini rivojlantirishi aniklangan. Masalan, shistozoma tuxumlari siydik pufagi va tuFri ichakning devoriga y^ilib tikiladi, shuning natijasida papilloma va karsinoma kabi usmalar usib, rivojlanib ketadi. Ba’zi tekshirishlar natijasida opistorxoz va klonorxoz kasalliklarda jigar xavfli usmasi yukori foizda uchrashi aniklangan.