Tasdiqlayman” Navoiy Abu Ali ibn Sino nomidagi jamoat salomatligi texnikumi direktori t f. d., V. A. Ergashev

Nazorat savollari
1. Bioginez va noogenez tushinchalarini izohlang
2. i RNKning ekzon va entron qisimlarini tushintiring
3.DNK va RNK ning bir biridan farqini izohlang
Foydalanilgan adabiyotlar

1. P.X.Xoliqov. A.O.Daminov. M.B.Tarinova. Tibbiy biologiya va umumiy genetika.Toshkent 2018 yil.

2. P.R. Olimxo‘jayeva, D.R. Inog‘omova. Tibbiyot genetikasi. Toshkent - «Ilm ziyo» - 2017
3. Jalolov G’.J. Boboyyeva R.N. “Bialogiya” Toshkent. O’qtuvchi. 2003 y
4. G’ofurov A.T. Nosirov O.N. Maktab “Biologiya” kursida tabiat muhofazasi
Toshkent. O’qituvchi 1985 y


Internet manbalari
www. ziyouz kom kutubxona
http:// ziyonet uz
http:// uzedu uz
http:// nambiolog uz
19-Mavzu: Yassi chuvalchanglar. So’rg’ichlilar sinifi.
Reja
1.Yassi chuvalchanglarning tuzilishi.
2. Jigar qurtining tuzilishi va rivojlanishi
3. Mushuk so’rg’ichining tuzilishi va rivojlanishi
4. Lansetsimon so’rg’ichining tuzilishi va rivojlanishi
5.O’pka qurtining tuzilishi va rivojlanishi
Yassi chuvalchanglar dengiz va chuchuk suvlarda, tuprokda yashaydi. Ularning kupgina turlari parazit ravishda xayot kechirishiga moslashgan. YAssi chuvalchanglar tipiga xarakteristika. YAssi chuvalchanglar tipi uchun kuyidagi xarakterli belgilar xos: 1. Tukima va a’zolari uchta embrio nal kavatdan: ekto, ento va mezoderma kavatlaridan rivojlanadi.2. Tanasi ikki yoklama(bilaterial) simmetrik tuzilishga ega. 3. Teri mushak xaltasi- ga ega. 4. Tana bushl^iga ega emas - tana bushl^i parenxima deb nomlana- digan FOvoksimon biriktiruvchi tukima xujayralaridan iborat. 5. Ovkat xazm kilish, ayirish, nerv, jinsiy organlar sistemasiga ega. 6, Jinsiy jixatdan germog’izdit- bir organizmning uzida xam erkak, xam urg’ochi jinsiy a’zolar buladi. 7. Ularning tanasi bargsimon yoki tasmasimon shaklda tuzilgan bulib, dorzo-ventral tomonga karab yassilangan. Tipning nomi ana shunga karab kuyilgan Embrional rivojlanishi uch kavatdan borganligi uchun, uch kavatli xayvonlar guruxiga kiradi. YAssi chuval­changlar birlamchi Og’izlilardir. Embrional tarakkiyotida xosil bulgan birlamchi Og’iz blastopora chuvalchanglarning postembrional tarakkiyotida xam Og’iz vazifasini bajaradi.. Tanasining kattaligi bir necha millimetr- dan to bir necha metrgacha buladi. Ba’zi sinf vakillariiipg tanasi ayrim segmetlardan tashkil topgap. Tanasi teri-mushak xaltacha bilan koplangan. Xaltani tashki tomoni epiteliy xujayralaridan tuzilgan bulib, kutikula (lot. cutis teri) deb ataladi. Kutikula ostida sidirFa mushak katlamlari yotadi. Tashki katlami xalkasimon mushaklardan, ichki katlami uzunasiga ketgan mushaklar va bularning orasida joylashgan diagonal mushaklardan iborat. Ichki organlari biriktiruvchi tukimaga - parenximaga botib tura­di. SHu sababdan yassi chuvalchanglar pareiximatoz chuvalchanglar xam deyi­ladi. Tana bushl^i bulmaydi. Xazm sistemasi tipik vakillarda ikki bul- imdan tashkil topgan: oldingi va urta ichakdan. Oldingi ichak ektodermadan rivojlangan bulib, kuyidagi kismlarga differensiallangan: Og’iz teshi- gidan boshlangan xalkum, sung kiska kizilungach keladi. Urta ichakda ovkat xazm buladi. Xazm bulmagan ozuka moddalar yana Og’iz teshigi orkali tash­kariga chikariladi. YAssi chuvalchanglarning ayrim sinflarida(tasmali chuv alchanglarda) xazm organlari mutlako bulmaydi, ular osmotik yul bilan ozuklanadilar.Siydik ajratish organlari protonefridial tipda tuzilgan Bu tizim parenximada joylashgan maxsus xujayralarda boshlanadi. Xuj­ayralar bir tutam kiprikchalar bilan ta’minlangan bulib, tashkariga chikadigan, parchalanish natijasida xosil bulgan moddalarni uziga kabul kilish xususiyatiga ega. Bu xujayralarning ichida ajratuvchi (ekskretor) tizim kanalchalari boshlanadi. Kiprikchalar tebranib turishi tufayli chi- kariladigan maxsulotlar kanalchalarga utadi. SHu maxsulotlar paren- ximada yigiladi. Kanalchalar bir-biri bilan kushiladi va bitta yoki ikki­ta yirik kanallar xosil kilib, tananing orka kismida ajratish teshigi bilan tashkariga ochiladi. Nerv sistemasi markaziy va periferik bulim- lardan tashkil topgan. Markaziy nerv sistemasi chuvalchangning bosh kism­ida ikkita nerv tugunlaridan (gangliyalardan) va tana buylab chuzilib ketgan nerv ustunlaridan tashkil topgan. Nerv tugunlari nerv xujayrala­ri tuplamidan tashkil topgan. Bosh nerv tugunlari va nerv ustunlaridan periferik nervlar boshlanadi. Periferik nervlar teri, mushak va ichki organlargacha etib boradi. Erkin xolda yashaydigan shakllarida sezgi organ­lari yaxshi rivojlangan. Bu chuvalchanglar tanasining bosh tomonida kuz- lari, xid sezish organlari va muvozanat organlari buladi. Sezgi xujay­ralari yassi chuvalchanglarning terisida joylashgan bulib, ayniksa bosh- dagi paypaslagichlarida kup buladi. Nafas olish organlari va kon aylanish sistemasi rivojlanmagan bulib, erkin yashaydigan yassi chuvalchanglarda kislorod butun terisi orkali yutiladi, parazit turlari esa anaeroblar bulib, kislorodsiz sharoitda yashaydi va kerakli bulgan energiyaning xujayini tanasi xisobiga oladi. Jinsiy jixatdan yassi chuvalchanglar germafroditlardir. Bitta organizmda xam erkaklik, xam urgochilik jin­siy sistemalar rivojlanib, erkaklik jinsiy organlar: urugdonlar, ypyr yullari, urug otuvchi kanal va kopulyativ apparatdan tashkil topgan. Urgo­chilik jinsiy organlar: tuxumdon, tuxum yullari bachadon va kindan iborat. YAssi chuvalchanglar tipiga 3 ta sinf kiradi:
Kiprikli chuvalchanglar - Turbellaria
Surgichlilar - Trematodes
Tasmasimon chuvalchanglar - Ceslodes

Surg’ichlilar sinfi parazit xolda xayot kechiradigan yassi chuvalchanglarning 3000 ga yakin turini uz ichiga oladi. Surg’ichlilar tuzilishi jixatidan kipriklilarga yakin bulib, lekin parazitlik bilan xayot kechirishi tana tuzilishiga ta’sir etishi natijasida uning soddalashishi kuzatiladi. Surg’ichlilarning tanasi yaproksimon bulib, ushbu sinfga xos bulgan ikki­ta surg’ichi buladi: Og’iz surg’ichi va korin surg’ichi. Ikkala surg’ichi yorda­mida surg’ichlilar xujayinining tanasiga yopishib oladi. Bundan tashkari, Og’izo surg’ichi ozukani surish uchun xam xizmat kiladi.

Ularning tanasi teri-mushak xaltasi bilan koplangan buladi. Terisini yukori katlami tegument deb nomlanadi va turbellyariyalarning epiteliy katlamiga uxshash tuzilgan. Tegument tagidagi mushaklar xalkasimon, diagonal va uzunasiga joylashgan katlamlar xosil kiladi. Tegumentning yukori katlamida mayda kutikulyar usimtalar bulib, ular parazitning xujayin a’zolariga mustaxkamrok yopishishiga yordam beradi.
Ichki organlari teri-mushak xaltachada joylashgan. Tana bushl^i bul- maydi. Parenxima yaxshi tarakkiy etgan. Xazm tizimi Og’izdan boshlanib, mushakli xalkumgacha davom etadi. Og’zitananing oldingi kismida joy­lashgan bulib, Og’iz surg’ichi bilan uralgan. Xalkum ingichka kizilungachga utadi. Urta ichak tananing ikki yonidan chuzilib borgan ikkita shoxdan iborat. Ichakning ikkala shoxini oxirgi kismi, berk xolda tugaydi, xazm bulmagan ozuka moddalar yana Og’iz orkali tashkariga chikarilib yuboriladi. Yirik surg’ichlilarda ichagi shoxlangan buladi. Siydik ajratish tizimi protonefridiy tipidp. Yirik ayiruv kanali bitta bulib tanasining orka kismida maxsus teshik xosil kilib, tashkariga ochiladi. Nerv sistema bir juft nerv tugunlari va uch juft nerv ustunlaridan iborat, eng yiriklari - yon nerv ustunlaridir. Nerv ustunlari bir-biri bilan kundalang nerv tola lari bilan birikadi. Nerv ustunlaridan periferik nervlar boshlanadi.
Sezgi organlari juda sust rivojlangan. Jinsiy jixatdan germafrodit, Tarakkiyot sikli xujayinlar almashtirish bilan boradi. Tuxumlari suvda rivojlanadi. Oralik xujayinlari bitta yoki ikkita buladi.
Jigar qurti(Fasciola hepatica). Jigar qurti- utxur sutemizuvchilar va odamda uchraydigan fassiolez kasalligining kuzgatuvchisidir. Morfologik tuzilishi. Fassiola tanasi yaproksimon bulib, uzunligi 3 - 5 sm. Oldingi konussimon uchli tomonida ogiz surgichi, undan bir oz pastda korin surgichi joylashadi. Jigar kurtining tanasi teri - mushak xaltasiga ega. Uning ostida parenxima, tukima orasida esa ichki organlar joylashgan. Tana bushligi yuk. Xazm sistemasi ogiz teshigidan boshlanib, undan keyin mushakli xalkum joylashgan. Xalkum ovkatni kayta ishlashda katta rol uynaydi. Xalkumdan sung kalta kizilungach, undan sung tananing ikki yonida chuzilib borgan ikkita ichak davom etadi. Xazm sistemasining bu kismi urta ichak deb nomlanadi. Xar bir ichakning uzi xam shoxlanib ketgan bulib, uchi berk xolda tugaydi(250-rasm).

250-rasm. Jigar qurti- Fasciola hepatica

a) Umumiy kurinishi: b) Ovkat xazm kilish sistemasi; c) Ayirish sistemasi; 1-ogiz surgichi va ogiz teshigi; 2-xalkum; 3- kizilungach; 4-ichakning asosiy shoxlari; 5-ichakning yon shoxlari; 6-korin surgichi; 7-asosiy ayiruv yuli; 8-ayiruv teshigi;

Ayirish sistemasi protonefridial tipda tuzilgan. Nerv tizimi markaz- lashgan bulib, bir juft xalkum oldi nerv tugunlaridan iborat. Bulardan bir kancha nerv ustunlari chikadi, asosiylari bir juft yon shoxlari bulib, uzunasiga joylashgan. YOn shoxlaridan periferik nervlar boshlanadi.
Sezgi organlari terida tarkalgan sezgi nerv uchlaridan (retseptorlar) iborat. Surg’ichlarda retseptorlar kup buladi. Voyaga etgan davri anaerob- dir, lekin lichinkasini rivojlanishi uchun kislorod zarur. Jigar qurtigermafroditdir. Tanasining urta kismida uta shoxlangan ikkita uruFdon joylashgan. Xar bir uruFdondan ypyF yuli chikib, tananing old tomoniga utadi. UpyF yullari birlashib, uruF otuvchi kanalni xosil kiladi. UruF otuvchi kanal sirrus xaltachasiga ochiladi. Sirrus xaltachasi kopulyativ organ vazifasini utaydi. Urg’ochi jinsiy organlarga tuxumdon, sar^- donlar, ootip, Melis tanachasi xamda kin kiradi. Etilgan jigar kurtida kin bachadon vazifasini utaydi. CHuvalchangning tuxumdoni shoxlangan bu- ladi. Tuxumdonda etilgan tuxum xujayralari kiska tuxum yuli orkali urg’ochi jinsiy tizimining markaziy organi - ootipga ochiladi. CHuval­changlar kopulyasiya kilganida spermatozoidlar kin orkali ootipga utib, tuxum xujayralarini uruFlantiradi. CHuvalchang tanasining ikki yonida kup sonli sar^donlar joylashgan buladi. Sar^donda tuxumning rivoj­lanishi uchun zarur ozika moddalari-sarikdik buladi. UruFlangan xar bir tuxum sarik donachalarga uraladi, sungra tuxum ustida pust xosil buladi. Melis tanachasi ootipga ochiladi, bu bez uzidan elimga uxshash suyuklik ajratadi. Ootipda otalangan tuxumlar kinga utib, shakllanadi va ma’lum bir tarakkiyot davrini kechiradi. ^in naysimon bulib, bir uchi bilan ootip ga va ikkinchi uchi bilan sirrus xaltachasiga ochiladi. Rivojlangan tuxum sirrus xaltachasining teshigi orkali tashkariga chikadi.
Rivojlanish sikli. Parazitning tarakkiyoti xujayinlarni almash- tirish bilan boradi. Jigar kurtining asosiy, definitiv xujayini - kuy, echki, sigir, ot, tuya va boshka utxur xayvonlar, kamdan-kam xollardagina odamdir.(251-rasm) Etilgan chuvalchang jigarning ut yullarida yashab, tuxum kuyadi. Jigar kurtining tuxumlari xujayinlar jigaridan ut yul- lariga utib, sung ichakka tushadi va axlat bilan birga tashkariga chikadi. Tuxumlarning tarakkiy etishi uchun tashki muxitda ma’lum sharoit buli­shi zarur. Avvalambor tuxumlar suvga tushishi va bunda suvnnng xarorati 25-30°S bulishi kerak. Bundan tashkari, yoruFlik xam muxim axa- miyatga ega. Koroetilikda lichinka tuxumdan chikmaydi, lekin tuxum yoruFlikka kuchi- rilsa, 15-30 dakika utishi bilan undan kiprikli lichinka - miratsidiy chikadi. Embrional tarakkiyot 25 -30 kun davom etadi. Miratsidiy suvda erkin suzib yuradi. Unda yoruFlikni sezadigan kuzchasi va oralik xujayin tanasini tesha oladigan parmalovchn apparati buladi. Miratsidiyni keyingi rivojlanish davri oralik xujayin organizmida utadi. Oralik
xujayin kichkina korinoyokli mollyuska Limnea truncatu^ dir.

rasm. Jigar qurti- Fasciola hepatica ning rivojlanish sikli Miratsidiylar faol bulib, mollyuskaning tanasini teshib kiradi va uning jigariga utib, sporotsistaga aylanadi. Sporotsistalarning kuzi va kip- rikchalari bulmaydi; tanasi xaltasimon bulib, embrion xujayralariga tulgan buladi. Embrion xujayralari uruFlanmay turib (partenogenez yuli), tarakkiy kila boshlaydi. Lichinkani kelgusi davri - rediya deyila­di. Rediyalar ichida partenogenez yuli bilan embrion xujayralaridan lich- inkani uchinchn davri - serkariyalar rivojlanadi. Serkariyalarnnng Og’iz va korin surg’ichlari va ikkiga ayrilgan ichagi buladi. Tanasining xarakat organi-dumi bor. Jinsiy organlari rivojlanmagan. Serkariyalar tarak­kiy etish uchun suvga tushishi lozim buladi. Serkariyalar oralik xujayin- ning tanasidan chikib, suv usimliklariga birikib, dumini tashlab, pardaga uraladi. Uning bunday lichinka davri adoleskariya deb ataladi. (252-rasm). Kelgusi tarakkiyoti fakat doimiy (asosiy) xujayin organizmida kechadi. Adoleskariyalar xujayiniga passiv xolda utadi (passiv invaziya). Utxur xayvonlar kul va kulmak suvlarni ichganda yoki kul buyidagi adoleskariya­lar utirib kolgan usimliklarni eganda, ular xayvon oshkozoniga tushadi. Oshkozon shirasi ta’sirida adoleskariyalarning ustidagi pardasi eriydi va ichidan lichinka chikadi. Lichinka jigarga utib, bu erda rivojlanadi, voyaga etadi.

rasm. Jigar kurtining tarakkiyot siklidagi kuzatiladigan boskichlar Tashxisi. Parazitologik tashxisi axlatni mikroskopik tekshirishdan ibo rat. Bunda bemor axlatida jigar qurtituxumlari aniklanadi. Agar soFlom odam fassiolez bilan OFrigan mol jigarini esa, uning axlatidan parazit tuxumlarini topish mumkin. Bu xolda parazit tuxumlari rivojlanmasdan tuFridan-tuFri odamning xazm kanalidan chikib ketadi (tranzit tuxumlar). Odam uchun parazitning invazion boskichi — adoleskariyalardir. Profilaktikasi. SHaxsiy profilaktika: kulmak suvlarni kaynatmasdan ichmaslik, sabzavot va kukatlarni yaxshilab yuvish. Jamoat profilaktika­si suv xavzalaridan korin-oyokli mollyuskalarni yukotish va chorva mollar fassioleziga karshi veterinariya chora-tadbir-larni amalga oshirishdan iborat.

Mushuk syrg’ichi (Opisthorchis felineus) Odam va ba’zi yirtkich sutemi- zuvchi xayvonlarda uchraydigan opistorxoz kasalligining kuzgatuvchisidir. Parazitlar jigarda, ba’zan oshkozon osti bezida parazitlik kiladi. Opis­torxoz birinchi marta 1891 yilda Tomsk shaxrida K.N. Vinogradov tomoni­dan aniklangan. Opistorxoz Rossiyaning shimoliy ulkalarida, ayniksa, muzlatilgan balikni eyish odati bulgan joylarda kup uchraydi. Muzlatil gan balikda, mushuk surgichinnng lichinlichinkalari metatserkariyalar 2-3 xaftagacha tirik saklanib koladi.
Morfologik tuzilishi. Mushuk surgichi tanasining tuzilishi bilan jigar kurtiga uxshaydi, ammo shakli va organlarining joylanishi bilan fark kiladi. Tanasining orka uchi bir oz kengaygan bulib, uzun- ligi 8-13 mm ga etadi. Ichagi shoxlanmagan ikkita naydan iborat bulib, birmuncha kengaygan orka kismi yopik xolda tugaydi. Tanasining pastki uchiga joylashgan ajratish sistemasining orka uchi ekskretor pufakni tashkil etib uzun va buralgan xolda anik kurinib turadi.
Jinsiy sistemasi. Jinsiy jixatdan germafroditdir. Tanasining past­ki uchida yirik va bulimli, shoxlanmagan urugdonlari joylashgan, bular- dan urug yullari boshlanib, urug otuvchi kanalga kushiladi. Urgochi jin­siy sistemasi - shoxlanmagan tuxumdon, ypyr kabul kiluvchi pufakcha va shoxlangan bachadondan iborat. CHuvalchanglar bir-birini uruglantirganda spermatozoidlar urug kabul kiluvchi pufakchaga tushadi.
Rivojlanish sikli. Mushuk surgichining rivojlanishi xujayinlari- ning almashtirishi bilan boradi. Voyaga etgan davri odam, mushuk, it ji- garida parazitlik kiladi. Parazitning tuxumlari ut bilan xujayinning ichagiga tushadi va axlat bilan birga tashkariga chikadi. Mushuk surgi- chining birinchi oralik xujayini fakat korinoyokli mollyuska - bitiniya (Bithynia leachi). Tuxum rivojlanishi uchun suvga tushishi kerak. Tuxum ichidagi lichinka suvda rivojlanadi. Mollyuskaning xazm yulida parazit tuxumidan miratsidiy degan kiprikli lichinka chikadi. Miratsidiy biti- niya tukimalariga utib usadi va sporonista xosil kiladi. Sporotsista- larning embrion xujayralaridan rediyalar xosil buladi. Rediyalar sporo- sista tanasidan chikadi, lekin mollyuska tukimalarida koladi va shu erda rivojlanib usadi. Rediyalarning tanasida serkariyalar rivojlanadi- Serkariyalar mollyuskaning tanasidan chikib suvda suzib yuradi. Serka- riyalarning Og’iz va korin surg’ichlari, kush shoxli ichagi va dumi buladi. Serkariyalar baliklarga faol xolda invaziya kilib, terisini tesha- di va mushaklariga kiradi. Ular shu joyda urnashib metatserkariyalarga aylana­di. SHunday kilib, baliklar mushuk surg’ichining ikkinchi oralik xujayini bulib xizmat kiladi. Kuprok uchraydigan xujayinlari zoFora balik, plotva.