Tasdiqlayman” Navoiy Abu Ali ibn Sino nomidagi jamoat salomatligi texnikumi direktori t f. d., V. A. Ergashev

Nazorat savollari
1.Purin nima-yu, pirimidin nima?
2.DNK va RNK tar­kibiga qanday purin va pirimidin asoslari kiradi?
3. Molekular genetika nuqtayi nazaridan aytganda, irsiyat nima?
Foydalanilgan adabiyotlar

1. P.X.Xoliqov. A.O.Daminov. M.B.Tarinova. Tibbiy biologiya va umumiy genetika.Toshkent 2018 yil.

2. P.R. Olimxo‘jayeva, D.R. Inog‘omova. Tibbiyot genetikasi. Toshkent - «Ilm ziyo» - 2017
3. Jalolov G’.J. Boboyyeva R.N. “Bialogiya” Toshkent. O’qtuvchi. 2003 y
4. G’ofurov A.T. Nosirov O.N. Maktab “Biologiya” kursida tabiat muhofazasi
Toshkent. O’qituvchi 1985 y


Internet manbalari
www. ziyouz kom kutubxona
http:// ziyonet uz
http:// uzedu uz
http:// nambiolog uz


24-Mavzu: Zaharli hayvonlar
Reja

1. Quruqlik zaharli hayvonlari

2. Dengiz zaharli hayvonlari
3. Zaharli hasharotlar
Ona zaminimiz xayvonot dunyosiga juda boy, ularning turlari xilma- xil va rang barang bulib, ba’zi turlari esa xatto xayotimiz uchun xafli xisoblanadi. Bularga zaxarli xayvonlar misol buladi. Ular zaxarli mod­dalar xosil kiladigan maxsus bezlarga ega, ba’zi turlari esa zaxarli xay­von bulgani bilan, zaxar ishlab chikaradigan zaxarli bezlari bulmaydi. Ularning ayrim organlari,tukima suyukligi, seroz pardalar va koni zaxar- lidir. Bunday xayvonlar iste’mol kilinganda yoki bilmay yutib yuboril- ganda, zaxarlanish kabi salbiy xolatlarga olib keladi.
Odatda zaxarli xayvonlar ikkita katta guruxga ajratiladi. 1. Birlamchi zaxarli xayvonlar yoki faol - zaxarli xayvonlar; 2. Ikkilamchi zaxarli xay­vonlar yoki nofaol - zaxarli xayvonlar; Faol zaxarli xayvonlarga, maxsus zaxarli bezlari yoki xujayralari bulgan xayvonlar kirib, ular zaxarli modda - toksin ishlab chikaradilar va boshka organizmga toksinlarini kiritish uchun maxsus jaroxatlaydigan apparatiga ega buladilar. Odatda bunday zaxarli xayvonlar, zaxarlaridan xujum kilish uchun foydalana- dilar. Nofaol zaxarlilarga, ayrim a’zolarida yoki tuki malarida, meto- bolizmning toksik maxsulotlari tuplanadigan xayvonlar kiradi. Bunday guruxga mansub xayvonlar iste’mol kilinganda, zaxarlanish ruy beradi. YAna shunday xayvon turlari mavjudki, ularda zaxarli bezlari bulgani bilan, jaaroxatlaydigan apparatiga ega emaslar, Bunday zaxarli xayvon­lar oralik xolatni egallaydilar. Ularga misol sifatida ayrim sudralib yuruvchilar(amfibiyalar)ni olishimiz mumkin. Ushbu guruxga kiruvchilar, zaxarli moddasidan ximoya sifatida foydalanadilar.
Xayvonot olamining evolyusiyasi natijasida xayvonlarning zaxar- lilik xususiyati, ayniksa zaxarli moddalarning kimyoviy tuzilishi kuplab uzgarishlarga uchradi. Agar dastlabki zaxarli moddalar, metabolitlar struktura (tuzilma) jixatidan juda sodda tuzilgan bulsa, keyingi davr- larda paydo bulgan zaxarlar murakkab tuzilishga zga bula boshladi. Oxir okibat shunday zaxarli moddalar xosil bula boshladiki, xatto zaxarning tuzilishi shaxsiy organizm oksillari uchun «begona» bulib koldi. SHu sababli zaxar tushgan joydagi tukimalar, xujayralar, a’zolar shikastlan- di, jaroxatlandi. Zaxar organizmning oksil tuzilishidan kanchalik fark kilsa, zaaxarlanish darajasi shunchalik yukori bulishi ma’lum buldi. Zaxar bu ma’lum bir doza(mikdor)da, xattoki juda kam mikdorda bulsa xam, organizmning xayotiy faoliyatini buzilishiga, zaxarlanishiga, kasal- liklarga, patologik xolatlarning kelib chikishiga va ulimga xam olib kelishi mumkin bulgan moddadir.
Zaxarli xayvonlarning zaxarlari va zaxarli moddalari toksik faol- ligi jixatidan bir-biridan fark kiladi. Ayrim zaxarli moddalarda ney- rotoksinlar kuprok bulib, nerv sistemasiga ta’sir etsa, boshkalarida gemorraginlar, miotoksinlar kuprok bulishi mumkin va ular kon, muskul sistemalarini zaxarlaydi. Bir xil sistematik guruxga kiruvchi xayvon­larning zaxari bir xil ta’sir kursatadi deb bulmaydi va aksincha xar xil sistematik guruxga kiruvchilarda, zaxarini ta’sir kuchi bir xil bulishi mumkin. Masalan: korakurt zaxari bilan kuzaynakli ilon (kapcha ilon-kob- ra) zaxari bir xil - neyrotoksin bulib, asab tizimiga ta’sir kursatadi. Aksincha, bir turga, bir guruxga tegishli bulgan xayvonlar zaxari, kimyo­viy tuzilishi jixatidan bir-biridan fark kilishi mumkii. Masalan, den­giz iloni va kora ilonlar (gadyugalar) xayvonot olamining bitta tipi, bitta sinfi, xatto bir turkumiga kirasa xam, bittasining zaxari ney­rotoksin bulsa, ikkinchisi esa gemorragindir.
Xozirgi vaktga kelib, fanga xayvonat olamining turli tiplariga kir­uvchi, zaxarli xayvonlarning 5000 dan ortik turlari ma’lum: sodda xay- vonlar-20; kovok ichlilar-100 ga yakin; chuvalchanglar-72 ga yakin; bugim- oyoklilar-4000 ga yakin:mollyuskalar-90 ga yakin; ignaterililar-25 ga yakin; baliklar-500 ga yakin; amfibiyalar-40 ga yakin; reptiliyalar-100 ga yakin turlari uchraydi. MDX mamlakatlarida xammasi bulib, 1500 ga yakin zaxarli xayvonlar turi yashaydi. Zaxarli xayvonlar, xayvonat olamining xamma sistematik guruxlari vakillari orasida, ya’ni sodda xayvonlardan boshlab umurtkalilargacha bulgan xayvonlar orasida uchraydi. Sodda xayvonlar, bugim oyoklilar tipi, xashoratlar, baliklar, amfibiyalar, sud­ralib yuruvchilar, sinflariga kiruvchi turlar orasida zaxarli bulgan xay­vonlarning turlari kup uchraydi. SHu bilan birga, Er yuzida, sut emizuv- chilar sinfiga mansub bulgan zaxarli xayvonlarni fakat bir necha turlari- gina aniklangan. Bularga: urdakburun, exidna, erkazir, yoriktishlilar (щelezubы) va primatlar turkumiga kiruvchi fakat bitta yagona tur- «tolstыe lori»(300-rasm) deb nomlanadigan tur zaxarli xayvon bulib xisoblanadi.
Butun dunyo soglikdi saklash ittifoki(VOZ) ma’lumotlariga karaganda, Er yuzida xar yili zaxarli xayvonlar chakishidan 10 mln dan ortik odamlar iztirob chekishadi. SHu jumladan 500 mingdan ortik odam zaxarli ilonlar chakishidan(ulardan 30-50 mingga yakini ulim bilan tugaydi), 20 minga yakin odam zaxarli baliklarning iste’mol kilganliklari tufayli(ulardanBir turga mansub zaxarli xayvonlarning zaxarini ta’sir kuchi kup smillarga: yashash joyi, oziklanishi xarakteri, yil fasllariga boglik xolda uzgarib turishi mumkin. Odatda urgochilarini zaxarlari yoki zoo- toksinlari kimyoviy tarkibi buyicha turli komponentlarga ega bulib, ta’sir doirasi keng buladi. Toksinlarning kupchiligi, oksil tabiatiga ega bulib neyrotrop va psixotrop ta’sir kursatadi.Faol zaxarli xayvonlar zaxari kuchli toksik ta’sirga ega. Zaxarli xay­vonlarning zaxarini tarkibi, u ta’sir kiladigan organlar sistemasi, a’zolar, zaxarning tarkibiga kiruvchi xar bir komponentning kaysi a’zoga, kaysi tukimaga kanday ta’sir kilishi va kanday uzgarishlarga olib keli- shini aloxida fan toksikologiya fani urgatadi. Ushbu ukuv adabiyotida esa, asosan zaxarli xayvonlarning turlari, zaxarlanishning birinchi belgi- lari, zaxarlanishda kursatiladigan birinchi yordam nimalardan iborat bu­lishi kerakligi xakida ma’lumot beramiz.
Zaxarli xayvonlar turli sistematik guruxlarga tegishlidir. Sodda xayvonlar orasida, ayrim zooplanktonlar guruxiga kiruvchilar zaxarli bulib, ularning zaxari neyrotoksinlar guruxiga kiradi. Ularning munta- zam iste’mol kiladigan baliklar va yumshok tanlilar odamlar tomonidan ovkatiga ishlatilsa, organizmning zaxarlanishiga, ularning periferik nerv sistemasi faoliyatini izdan chikishiga sababchi bulishi mumkin.
Odamlar uchun zaxarli bulgan kovokichlilarga aktiniyalar, korallar ning ayrim turlari va meduzalar kiradi. Ularning Og’iz teshigi atrofida va paypaslagichlarida, kup sonli maxsus otiluvchi xujayralar joylashgan bulib, ularda zaxarli modda ishlab chikariladi. Agar, odam ularning pay- paslagichlariga tegib ketsa, jaroxatlanishi mumkin. Ularning zaxari ney­rotrop va gemolitik ta’sir kuchiga ega. Kovokichlilar zaxarini tarkibida: organik kislotalar, gistamin, serotonin, siklik aminlar va oksil tabia- tiga ega turli toksinlar buladi. Kovok ichlilar tipiga mansub xayvon- lardan: tropik korallar, meduzalar va tropik sifonosfera («portugaliya kemachasi»)larni zaxari kuchli zaxarlanishga olib kelishi mumkin. Aktiniyalarni, sianeya(Cyanea sp)meduzsi, ildiz Og’iz(Rhizostoma pulmo) meduzani zaxari fakat maxalliy ta’sir kursatib, terini kuydirishi mumkin. Kovokichlilardan eng xavflisi kuydiruvchi yolFOn korall (Milli- pora alcicomiis) bulib, Tinch va Xind okeani soxillardagi tropik tuman - larda, shuningdek karib dengizida uchraydi. Agar yolFOn korollga kul tek- kizguday bulinsa, usha zaxoti kulda kuchli OFrik paydo buladi. SHundan kegin usha joy yall^lana boshlaydi, ba’zan butun tananing umumiy zaxar- lanishi xam kuzatiladi. YOlgon korall koloniyalar xosil kilib yashaydi. Uning koloniyalari shoxlangan oxak daraxtiga uxshab ketadi. «Daraxtning» chiroyli shoxlari odamlarni uziga jalb kiladi. SHuning uchun kupchilak korall shoxlarini kuliga oladi, shuning natijasida zaxarlanadi.
G idroidlarning erkin suzib xarakatlanadigan vakillari xam inson uchun xavf tugdirishi mumkin. YAponiya, Koreya kirgoklarida Saxalining janubiy kismida va Kuril orllarida uncha katta bulmagan «butsimon» meduza (Gonicnemus vertens) lar yashaydi (301-rasm).

301-rasm
Ularning tanasi yapalok kungirok shaklida bulib, diametri 25 mm lar buladi. Uning kirra- sida 80 tacha paypaslagichlar bulib, ularning barchasi surgichlar bian tugaydi. Kungirok markazida 4ta baxmalsimon lablar bulib uralgan ogiz teshigi joylashgan. Kungirok ichida 4 ta okish yulcha bulib, ular atrofida koramtir rangli jinsiy bezlar joylashgan. Bu tuzilmalar kungirok ichidagi butni eslatadi, shu sababdan ularii butsimon meduza deb xam atashadi.

YUmshok tanlilar orasida, sakkizoyoklar va Conus avlodiga kruvchi korin oyokli mollyuskalar zaxarlidir. Sakkiz oyoklilarning zaxarini tarkibida gistamin, shuningdek yukori toksik ta’sir kuchiga ega komponentlar bula­di. Sakkiz oyoklarning xatoki, kichik bulgan turlari xam zaxarli buladi. Sakkizoeklilar ichida eng gavflisn kattaligi kaftdsk keladigan avstraliya sakkizoyogidir (Halatochaena maculosis). Uning zaxaridan odam bir necha dakika ichida xalok bulishi mumkin. Tishlagan joyida katta chukur jaroxat koladi, jaroxatni katta-kichikligidan kat’i nazar juda kup-kon ketadi. Demak, sakkizoyok. zaxari kopni ivish xususiyatini keskin susaytiradi. Odatda sakkzoyoklar birinchi bulib, odamga xujum kilmaydilar, Lekin ular bezovta kilinsa, yoki ularning ushlab olishga xarakt kilinsa, ular jaroxat etkazadilar. Inson uchun kornnoyoklilar ichida Conus zotiga kiradigan mollyuskalar nisbatan xavfli bulib, ular Xind okeani xavzasi, Garbiy Tinch okeani kirFOklari, Polineziyadan to SHarkiy Afrika va Kizil dengizgacha bulgan xavzalarda keng tarkalgan. Bu mollyuskalarning chiFanoFi konussimon kurinishga ega, nomlanishi xam shundan kelib chikkan. Ulariing uzunligi 15 - 20 sm gacha boradi. Kupincha bularning ch^anoklari rang-barang va chiroyli bulib, dushmaning utkir, keskir tikani (nayza) bilan jaroxatlaydi. Nayza uchi ilmokni eslatadi. Nayzaning ichki kismida zaxar yuli bulib, shu pul orkali u uz uljasiga kuchlin, neyrotoksik kuchga ega bulgan zaxar yuboradi. Inson shu zaxardan zaxarlanganda kuchli OFrik sezadi, barmokdar xolsizlanadi, xatto sezish kobilnyati yukoladi, kizargan joy kattalashib boradi. SHu bilan birsa xansirash, taxikardiya kuzatiladi. Ayrim xollarda jaroxatlangan odam xushdan ketadi, kul falajligi rivojlanib, ulim bilan tugash xollari xam kayd etilgan.
Ignaterililar(Echinodermata) orasida, glutoriy(dengiz bodringi)ning bir necha turlari, dengiz tipratikonlari va dengiz yuluzlari zaxarli xay- vonlardir .(302-rasm)

Ignaterililar tipi barcha dengiz va okeanlarning kirForidan tortib, ularning tubigacha joylashgan 6 mingdan ortik turni uz ichiga oladi. Odam uchun urtacha 80 turdagi dengiz tipratikonlari, dengiz yul- duzlari, ofiuralar xavfli deb xisoblanadi.Eng xavflisi dengiz tipratikonidir (Echinoldea). Ular tulkinlar va okimlardan xoli bulgan kumli chukurliklarda, koyalar teshigi va Forlarda, koyalar orasida yashaydi. Igna- sini odam terisiga sanchiganda ignasi sinib, zaxar tuFridan-tuFri sanchil- gan joyga tushadi. Tipratikon ignalari sanchilgan joyda kuchli ogrik sezi- ladi, bu ogrik kizdirilgan mix kirgandek ta’siriga ega buladi. Bir necha minutdan sung giperemiya yuzaga kelib, usha joy shishib ketadi, ba’zan maxalliy sezgi yukolib, xatto falajlik xam kuzatilishi mumkin. Eng zaxarli dengiz tipratikonlari tropik dengizlarda buladi. Goloturiya (Golothurioidea yoki dengiz bodringi boshka ignaterililardan tanasining uzunchokligi bilan farklanadi. G oloturiya zaxari goloturin deb ataladi. Goloturin upkir gastrit, kungil aynishi, kayt kilish kabi alomatlarni yuzaga chikaradi. Zaxarlanishda tananing barcha kismida kuchli ogrik kuza­tiladi. Kullar shishadi va kizaradi. Intoksikatsiyani davom etishi orga- nizmga tushgan zaxar mikdoriga boglik buladi. G oloturinni kuzga tushishi kurlikka olib keladi. Dengiz tipratikonlari zaxarli xayvon sifatida xavf tugdirishi mumkin. Ularning uvildirigida (esa buladi, juda maza­li) kupayishi paytida odamlarni zaxarlanishiga olib keladigan toksik maxsulotlar yigilishi mumkin. Zaxarlanishning davosi simiptomatikdir.

Zaxarli xayvonlarning kupchiligi urgimchaksimonlar sinfiga mansub bulib, ularga chayonlar, urgimchaklar va kanalarning ayrim turlari kir­adi. CHayonlar (Scorpionida) (303-rasm-a) - er yuzida yashovchi eng kadimgi bugimoyoklilar turkumidir CHayonlarning yashash areali juda keng: ular issik va mutadil iklimli tumanlarda, toshlar orasida, kemiruvchilar uyasida, xarobalarda, loy suvokli uylarning yoriklarida xayot kechiradi.

303-rasm. a - CHayon; b - Korakurt.

Namsevar chayonlar esa urmonlarda, tunkalar orasida, barglar ostida yashaydi. CHayonlar odamlar yashaydigan joylarda xam uchrashi mumkin, bunda ular oyok kiyimlar, kurpa-tushaklar va kiyimlar ichiga kirib kolish xollari kuzatiladi. Kunduz kunlari ular berkinib yotadi, korongu tushishi bilan faol bulib koladilar. CHayonlarning zaxarli bezlari korinning oxirgi bugimida (telson) joylashgan bulib nishi bilan tugaydi. Nish uchida zaxarli bez- larning yuli ochiladi. Nishi yordamida zaxar ulja tanasiga kiritiladi

Yirik individlarini zaxari kuchlirok buladi. Ularning zaxari neyrotrop va kardiotrop ta’sirga ega. CHayon chakkan joy kattik ogrib, ogrik bir necha minutdan, bir necha soatgacha davom etadi. CHakkan joyda gipere­miya shish paydo bulib, sezish xissi yukoladi. Umumtoksik xolati chakkan- dan sung dastlabki soatlarda avj oladi. Bunda chayon chakkan odam titraydi, suzlashishi, nafas olishi va yutinishi kiyinlashadi. Kupincha kurkuv xissi, bosh ogrigi, yurak soxasida ogrik, yurak tez urib ketishi, xansirash, kungil aynashi, muskullarning tortishib tirishishi, adinamiya, terlash ku­zatiladi. CHayonlardan zaxarlanish odatda ogir xolatlarga olib kelmaydi, ulim bilan tugash xodisasi kamdan kam xollarda va fakat bolalar orasida kuzatiladi. Bizning vatanimizda eng xavfli chayon kora chayon xisoblanadi. Birinchi yordam: chakkan joyga grelka kuyish, shikastlangan oyok-kulni issik vannaga solish, issik ichimlik berish kerak. Issiklik ogrikni pasayti- rishga yordam beradi. Eng yaxshi davo bu maxsus antitoksik zardob xisob­lanadi .
Korakurt urgimchagi (Lathrodectus tredecimguttatus) neyrotrop zaxarga ega. Voyaga etgan urgochi urgimchak kora baxmal tusda, korni katta bulib, korni ustida turgi joylashgan 13 ta kizil nuktasi buladi. Voyaga etgan erkagi esa ola rangda buladi. Urgochisining uzunligi 12—15 mm, erkagining esa 6 mm gacha. Evropa Janubida, SHimoliy SHarkiy Afrikada, YAkin va Urta Osiyo davlatlarida keng tarkalgan. (303-rasm)
Urgimchaklar turkumining vakillarida zaxarli bezlari tanasining oldingi kismida-xelitsireralarida joylashgan. Zaxarli bezlari spiral- simon muskullar bilan uralgan bulib, ularning kiskarishi natijasida, xelitseralaridan zaxari katta kuch bilan otilib chikadi. Odamlar va uy xayvonlari uchun, Urta Osiyoni chul va dashtlarida, Kavkazda, Krimda, shuningdek Eron, Afgoniston va Urta Er dengizi buylarida keng tarkalgan urgimchak korakurt(Latrodectus tredecumguttatus)ning zaxari ayniksa xavf- lidir. Amerika kita’sida ushbu avlodga mansub, korakurtning boshka bir turi - Latrodectus mactans uchraydi. Bu urgimchakning urgochisi(uning yana «kora beva» deb xam nomlashadi) kop-kora rangda, orka tomonida kizil doglari bulib, uzunligi 20 mmga boradi(erkagi 4-5 mm buladi). Korakurtning urgochisini zaxari, xattoki, shakildok ilonning zaxaridan
baravar kuchlidir. Korakurt bexosdan chakib oladi. CHakkandan bir oz utgach engil sanchik xissi seziladi. Ba’zan terida ikkita, sal-pal farklanadigan, tez bilinmay ketadigan nuktalarni kurish mumkin buladi. Bazi bir xollarda xech kanday iz kolmaydi. Umumiy intoksikatsiya belgi­lari tez yuzaga keladi. CHakkandan sung 10 - 15 minut utgach, bemor bugim- laridagi, kukrak, bel korin soxasidagi kuchli ogrikdan oyoklarining uvi- shishidan shikoyat kiladi. YUz va kovoklar shishib, kaltirash va kup terlash xolatlari kuzatiladi. Mushaklar kuvvatsizligi tufayli bemor oyogida tik tura olmaydi. SHuningdek bemorda kurkuv xissi paydo bulib, talvasaga tushadi, ogrikning zuridan uzini kuyarga joy topolmay bakiradi. Nafas olishga va gapirishga kiynaladi. Kuz korachigining refleksi buzilib bosh­ka reflekslar kuchayadi. Tana xarorati va kon bosimi kutariladi. Kuchli zaxarlanishda kasallik un ikki kunlar davom etishi mumkin. Juda ogir xollarda kuzgalish depressiya bilan almashinadi. Bunda bemor xushidan ketib, alaxsiraydi, ulib kolishi xam mumkin.Birinchi yordam bemorga kup suyuklik ichirib, oyok-kullarini va tanasini grelka bilan isitish zarur. Tanani isitish mushaklarning tirishishini, orgiksi kamaytiradi, sfenkterlarni bushashtiradi. Intoksikatsiyani tezda yukotish uchun organ- izmga 25 % magniy sulfat eritmasi, morfin, xloralgidrat yuboriladi. Eng yaxshi davo korakurtga karshi zardob kuyish. Korakurt zaxari ot va tuya- larni uldiradi, lekin kuylarga ta’sir kilmaydi. Kanalarning bir nechtagina turlari zaxarli bulib, ularning zaxari fakatgina teriga maxalliy ta’sir kursatish bilangina chegaralanadi.
Xdsharotlarga kelsak, kupchilik xasharotlarning zaxari kuchli toksiko- logik dermatitni yuzaga keltiradi. Zaxarli xasharotlarga: ayrim chumo- lilar, arilar, kovokarilar kirib, ularning zaxari teriga maxalliy va tanaga umumiy toksik ta’sir kursatishi mumkin. Zaxarli bulib, asosan urgochilari xisoblanadi, chunki ularning zaxarli a’zolari bulganlarijinsiy a’zolarining shaklan uzgarishidan xosil bulgan buladi.Umurtkali xayvonlar orasida: zaxarli bulganlari, baliklar, amfibiya- lar, reptiliyalar sinfi vakillari orasida xam uchraydi. Faol zaxarli baliklarda, maxsus sanchuvchi apparati yoki sanchuvchi suzgich kanotlari, dum kismida yoki jabra kopkoglarida maxsus sanchuvchi tigi buladi. Ushbu sanchuvchi apparatlari zaxarli bezlari bilan bglangan buladi. Kora va Boltik dengizlarida, shuningdek Urta Er dengizida va Atlantika okeanida uta zaxarli dengiz ajdari, chayoni, iloncha deb ataladigan baliklar yashaydi (Trachinus draco)(304-rasm-a).

304-rasm. a - Trachinus draco; b - Schizothorax intermedius

Bu baliklarning tikonli apparati uchli suzgich usimtalaridan iborat bulib, ba’zi birlari esa jabra koplamasi tiglaridan tashkil topgan. Dengiz ajdarining jabra koplamasida yaxshi rivojlangan bigizsimon tig buladi Nofaol zaxarli baliklarda zaxarini ta’sir kuchi, yil fasliga, balikning yoshiga, suvning kanchalik ifloslanganligiga va boshka omil- larga boglik buladi.CHuchuk suvlarda yashaydigan marinka(Schizothorax - intermedius)(306-rasm-b) uzunligi 30 sm, ogirligi 500 gr gacha boradigan balik, arkonsimon shaklda kalin koplamli, kungir rangli, ba’zan bir turlari esa koramtir rangli bub, gushti juda mazali, lekin uvildirigi, erkak jinsiy bezlari, kora rangli korin pardasi juda zaxarli buladi.

Dengizda yashaydigan balik turlaridan, shu jumladan ovlanadigan b va aliklardan 300 ga yakin turini organizmida ma’lum bir sharoitlarda neyrotoksinlar tuplanishi aniklangan.
Suvda xam kurukda yashovchilar sinfi vakillaridan kurbakalar zaxarli bulib, ularning bosh bilan gavda chegaralarida yirik kulok atrofida paratoidlar - maxsus bezlari - bulib, ularning ajratmalari barcha xayvon­lar uchun zaxarlidir. Parotidlardan tashkari kupsonli teri bezlari baka­ning bel kismi yuzasida oldingi va orka oyoklarining tashki yuzasida bir tekisda yoyilgan buladi. Zaxarli maxsuloti, kurbaka ezilganda ajralib chikadi. Ularning zaxari kuchli kardiotoksik ta’sir kursatadi. Odamning baka zaxari bilan zaxarlanish xollari turli mamlakatarda juda kup kuza­tiladi. Kupincha zaxar bezi ajratmalari shillik kavatlarga maxalliy ta’sir kilib, soFayish bilan tugaydi. Fakat ba’zi xollardagina ulim bilan tugashi mumkin. Masalan: Janubiy Amerikada yashaydigan daraxtga chikuvchi(drevolaz) bakani zaxari, eng kuchli zaxar bulib, uning zaxari kamonlarning uchiga surilib, xayvonlar ovlanadi. Uni juda oz mikdori xam ulimga olib keladi(307-rasm-a).
Sudralib yuruvchilar sinfi, tangachalilar turkumiga kiruvchi kaltake- saklar orasida shimoliy amerika kaltakesagi-zaxar tish (Heloderma) zaxar­li turdir.(305-rasm-)

305-rasm. Zaxarli amfibiyalar va sudralib yuruvchilar Uning zaxarining toksik ta’siri, aspidlar oilasiga kiruvchi ilonlar zaxrining toksik ta’siriga uxshashdir. Zaxarli ilonlarning zaxarli apparati bir juft bulib: ular zaxarli bezlardan, ikkita zaxar chikarish yuli va ikkita zaxarli tishdan iborat va ilonning yukorigi jaF- larida joylashgan buladi. Tarkibi buyicha ularda ikki tipdagi zaxarlar farklanadi. 1. Aspidlar va dengiz ilonlarini zaxari, asosan neyrotoksik komponentlarga ega bulib, asab tizmiga kuchli ta’sir kursatadi. 2. Kora ilon, shakildok ilonlarning zaxarida maxaliy ta’sir kursatadigan toksinlar kuprok buladi. Aspidlardan ayniksa tigrovaya zmeya (Notechis scutatus)(306-rasm-a) zaxari, kuruklikda yashaydigan xamma zaxarli xayvonlarning zaxaridan eng kuchlidir. Aspidlarning ushbu turi Avstraliya va Tasmaniyada yashaydi, Ushbu ilonning zaxarli bezida, 400 ta odamning uldirishga etadigan zaxar dozasi buladi. Bizning xududda aspidlar guruxiga kiruvchi zaxarli ilonlardan fakat urtaosiyo kobrasi (Naja naja oxiana)(306-rasm-b) uchraydi. Kora ilonlar Afrika, Evropa va Osiyoda tarkalgan bulib, ularning zaxari asosan gemarragik zaxar bulib, maxaliy reaksiyani yuzaga kelishiga sababchi buladi. Odamlar xayoti uchun xavfli bulib, zaxarli xayvonlarning asosan yirik vakillari xisoblanadi.

306-rasm. Zaxarli ilonlar.a-yulbars tanali ilon; 2-kapcha ilon(kobra).

Zaxarli xayvonlarning zaxari bilan zaxarlangand davolash kompleksli: simptomatik,spetsifik va detoksikotsion terapiyadan iborat bulishi kerak. Toksik ta’sir tez sodir bulishi tufayli, birinchi navbatda kursati- ladigan yordamni kanchalik tezkor va unumli bulishi, katta axamiyatga ega. Bu erdam: avvaloi bor odamning uziga kursatadigan birinchi yordamidan va atrofdagi odamlarning kursatadigan yordamidan iborat buladi. Kursatil- adigan birinchi yordamning kanday yunalishda olib borilishi, zaxarni or- ganizmga kanday yul bilan tushganligiga boglikdir. Agarda zaxarli modda terini jaroxatlasa (masalan meduza, kurbaka ga tegib ketilganda), zararlangan teri tezlikda okar suvda yuvilishi kerak va shu joyga yogli asosga ega oziklantiruvchi krem surilishi yoki kuyilittti kerak. Ovkat bilan zaxarlanganda(zaxarli baliklar va sollyuskalar bilan) tezlikda oshkozon yuvilishi kerak. Buning uchun 2-3 stakan namokopli suv ichirilib, sun’iy kayt kildirish kerak. Oshkozonning yuvgandan sung faol- lashtirilgan kumir(aktivirovannыy ugol-karbolen)dan 10-15 ta tabletkasini yoki 80-100 gr kora kotgan non kabul kilish kerak.