Tasdiqlayman” Navoiy Abu Ali ibn Sino nomidagi jamoat salomatligi texnikumi direktori t f. d., V. A. Ergashev

Nazorat savollari
1.Hujayra organellalarini yozib chiqing.
2. DNK va RNKning kimyoviy tuzilishidagi asosiy farqlar nima? DNKning o'zi nima?
3.Nukleotidlar tarkibiga nimalar kiradi?
Foydalanilgan adabiyotlar

1. P.X.Xoliqov. A.O.Daminov. M.B.Tarinova. Tibbiy biologiya va umumiy genetika.Toshkent 2018 yil.

2. P.R. Olimxo‘jayeva, D.R. Inog‘omova. Tibbiyot genetikasi. Toshkent - «Ilm ziyo» - 2017
3. Jalolov G’.J. Boboyyeva R.N. “Bialogiya” Toshkent. O’qtuvchi. 2003 y
4. G’ofurov A.T. Nosirov O.N. Maktab “Biologiya” kursida tabiat muhofazasi
Toshkent. O’qituvchi 1985 y


Internet manbalari
www. ziyouz kom kutubxona
http:// ziyonet uz
http:// uzedu uz
http:// nambiolog uz
23-Mavzu: O’rgamchaklar va kanalar turkumi, parazitoforum kanalar.
Reja

1. O’rgamchaklar turkumi

2. Kanalar turkumi
3. Parazitiform kanalar
Tanasi bugimlarga bulinmagan bosh-kukrak va ko­rin kismlardan iborat. Xelitseralari ostida zaxarli bezlari joylashgan. Pedipalpalari ogiz paypaslagich vazifasini bajaradi. Nafas olish a’zo­lari 1 - 2 juft upkadai tashkari barcha urgimchaklarda juft traxeya nay- chalaridan tashkil topgan. Korin kismining ikki juft oyok usimtalari urgimchak sugallariga aylangan. Sugallarning uchida urgimchak ip chikara- digan bez yullari ochiladi. Ajralib chikadigan modda yarim suyuk modda- dir. Urgimchak orka oyoklaridagi taroksimon tirnogi bilan juda nafis, ingichka iplarni bir-biriga kushib, bitta umumiy ipga aylantiradi. Urgimchak iplari maksadga kura tutkich tur, ip va pilla xosil kilishga ishlatiladi.

rasm. a - Korakurt- Latrodectus tredecimguttatus; b - Urgimchakning ogiz apparati; s - Tarantul;

Urgimchaklarning turmush tarzi turlichadir. Ba’zilari kuchmanchilik kilib yashaydi, ba’zilari esa inidan chikmasdan uljasini poylab yotadi. Urgimchaklar ayrim jinsli xayvonlar bulib, jinsiy dimorfizmga ega. Erkaklari kupincha urgochilaridan kichikrok. buladi. Bundan tashkari, er- kaklarining pedipalpalarini oxirgi bugimida maxsus usimtasi bulib, kopulyativ apparat vazifasini bajaradi. Kopulyasiyadan sung kichkina va nimjon erkaklarini urgochilari kupincha eb kuyadi. Urgimchaklar xasharot- lar bilan oziklanadi, shuning uchun zararli - xasharotlarni yukotishda muxim axamiyatga ega. Tibbiyotda katta axamiyatga ega bulgan zaxarli ur- gimchaklardan Markaziy Osiyoda tarantul va korakurt (284-rasm) uchraydi. Tarantul chakkanda kuchli orgik bulsada, ulimga sabab bulmaydi. Ammo korakurtning zaxari goyatda kuchli bulib, u ot, sigir, tuyalarni chakkanda ku- pincha ulimga olib keladi, lekin kuy va Chuchqalarga uning zaxari ta’sir kilmaydi. Korakurt zaxari odamni kuchli zaxarlanishiga sabab buladi.
KANALAR TURKUMI (ACARINA)
Morfologik tuzilishi. Kanalar odatda tanasi bugimlarga bulinmagan mayda urgimchaksimonlarni uz ichiga oladi, 3 - 4 sm kattalikda bulishi mumkin. Kanalar tanasida «boshcha» deb ataladigan ogiz apparatini xosil kiluvchi oyok usimtalari yigindisi buladi. Ogiz apparati oldingi ikki juft oyok usimtalari - xelitsera va pedipalpalaridar tashkil topgan. Xelitseralar sanchib surishga moslashgan, pedipalpalari esa, paypasla- gich vazifaodni bajaradi.Xelitseralar kiskichlar kabi tuzilgan bulib, uljani ushlash xamda kesishga moslashgan. Pedipalnalarning asosidagi bugimlari bir-biri bilan kushilib, ogiz bushligining pastki devornni xosil kiladi. Mana shu devorning ogiz tomonidagi kismi usib chikadi va kanalarning maxsus ogiz a’zosi - gipostomni (hypo - tagi, stoma - ogiz) tagi usimtasi) xosil kilali. Gipostomda bir kancha teskariga karagan tikan- lari bulib, bular kana kon surganda xujayini badaniga yopishib turishiga yordam beradi. Gipostom yordamida ozuka suriladi. Xazm tizimi ogizdan boshlanib, kloaka bilan tugaydi. Ogiz surish jarayonida muxim vazifani uynaydigan, mushakli xalkumga davom etadi, sug kizilungach keladi. Kizilungach oshkozonga ochiladi. Kanalarda sulak bezlari bulib, ularning maxsuloti(sekreti) xalkumga kuyiladi. Kon surib oziklanadigan kanalar­da sulak, kon ivish jarayonini susaytiradigan, ya’ni konni ivitmaydigan va ogrikni sezdirmaydigan xususiyatga ega. Ogrikni sezdirmaslik kon surish uchun muxim axamiyatga ega, shu tufayli parazitlar kerakli dara- jagacha oziklanadi, xujayini esa buni sezmaydi va shu tufayli kanalar ulimdai kutilib koladi.Kanalarning urta ichak kismida juda kup yon shox- lari bulib, surilgan kon aynan mana shu yon shoxlarida tuplanadi
(285-a-rasm)

rasm. a- Kananing ovkat xazm kilish sistemasi b- Kutir kanasi Sarcoptes scabiei

Siydik ajratish a’zolari - Malpigi naychalari. Ular rektal pufakcha- ga ochiladi. Ayrim kanalarda, kon surish muddati kiska bulgan turlarida (masalan, argas kanalarida), bundan tashkari yana bir juft ayiruv a’zolari
koksal bezlari buladi. Bular yordamida xazm bulmaydigan va bulolmagan moddalar chikarib yuboriladi. Nerv tizimi - xalkum atrofi nerv xalkasi­dan iborat. SHu xalkaning yukori kismi - xalkum usti nerv tugunlarini, pastki kismi - korin nerv zanjirini kushilib ketishi natijasida xosil buladi. Sezgi organlari uziga xos tuzilgan. Kupchilik kanalarda kuzlari bulmaydi, lekin ular yoruglikni butun tanasi bilan sezadi, kuchli yoruglik ta’sirida korongilikka kochadi. Ba’zi kanalarda maxsus xid bilish a’zo­lari rivojlangan. U birinchi juft yurish oyoklarining oxirgi bugimida joylashib, G aller a’zosi- deb ataladi. Kanalar uz uljasini, ya’ni xuja- yinini izlaganda mana shu juft yurish oyoklarini kutarib, xidlarni sezgan xolda tarvakaylab xarakat kiladi. Nafas olish a’zolari traxeyalardir. Ular bir juft stigmalar orkali tashkariga ochiladi. Ayrim kanalarda nafas olish a’zolari mutlako bulmasligi mumkin. Bu xolda nafasni butun tanasi, terisi orakali oladi. kon aylanish sistemasi barcha urgimchak- simonlarga xos. Kanalar ayrim jinsli buladi. Urgochilari erkaklariga kura yirikrok buladi. Tuxum kuyib kupayadi. Rivojlanish metamorfoz yuli bilan boradi. Tuxumdan olti oyokli lichinkalar chikadi. Bu lichin- kalar tullab, sakkiz oyokli nimfaga aylanadi. Nimfa voyaga etgan davridagi imagodan jinsiy apparatini etilmaganligi bilan fark kiladi. Ularda odatda tashki jinsiy teshik bulmaydi, Nimfa davrlari bir nechta bulishi mumkin. Nimfa oxirgi marta tullab, voyaga etadi va imagoga aylanadi. Kanalar er yuzida deyarli xamma joylarida, shimolda xam, janubda xam yashaydi. Lekin, ular kuprok issik iklimni sevadigan xayvonlar bulib, kupchiligi ilik iklimli mamlakatlarda yashaydi. Kanalar orasida erkin xolda yashaydigan turlari, shuningdek usimlik, xayvon va odam parazitlari ma’lum. Parazit kanalar uz xujayini bilan turli darajada boglanishi mumkin: ayrimlari fakat ovkatlanish paytidagina xujayini tanasida yashaydi (konxur kanalar), boshkalar esa butun xayotini odam va xayvon organizmida utkazadi. Masalan, kichima kanasi teri ostida yashab, tukima- lar bilan oziklanadi. Boshka kon suradigan kanalarning ba’zi turlari esa odamda parazitlik kilib, transmissiv kasalliklarni tarkatadi. Kanalar­ning eng muximlaridan kuyidagilarni kurib chikamiz.
Parasitiformes - parazitoform kanalar va Acariformes akariform kanalari. Akariform kanalar bir nechta kenja turkumlarga bulingan, Sarcoptiformes (sarkoptiform kanalar) kenja turkumidan Sarcoptes scabiei oilasini tipik vakili bulmish kichima yoki kutir kanasi Sarcoptes scabiei tibbiyotda katta axamiyatga ega. Kichima kanasi odamda kichima yoki kutir kasalligini chakiradi.
Morfologik tuzilishi. Bu kanalar juda kichkina bulib, urgochi kana ta­nasining uzunligi 450 - 400 mkm (0,4 mm), erkagi 250 - 300 mkm (0,2 - 0,3 mm) bulib, oval shaklda buladn. Rangi och xira, xitini kuprok bulgan joylari sarikrokdir,tanasi bosh-kukrak va korin kismiga bulinadi. Bosh-kukrak kismida «boshchasi» joylashgan bulib u xelitseralar va pedipalpalardan tashkil topgan. Kuzlari bulmayds. Voyaga etgan kanalarda turt juft olti bugimli oyogi bulib, bularning birinchi ikki jufti tananing oldingi yon tomonida joylashgan, shuning uchun u kananing korin tomonidan xam, orka tomonidan xam yaxshi kurinadi. olgan ikki juft oyogi esa bosh-kukragining korin tomonida, tanasining urtasidan bir oz orkarokda joylashgan. Oyok- lari kalta va yugon, uchida surgichlari buladi.Tanasida, ayniksa orka tomo­nida juda kup mikdorda xar xil usimtalari va tikanaklari buladi. Kichi­ma kanasi teriga tushgandan keyin ogiz apparati va oyoklari yordamida epi­dermis katlamiga urnashib oladi (285-^rasm).Bu jarayon juda tez sodir buladi (2 -5 dakikadan to 10 dakikagacha). Kanalar terida parazitlik kilib, umrini oxirigacha epidermisda yashaydi. Ular epidermisning shox, katlami bilan Malpigi katlami chegarasida urnashib tukimalar bilan ozuklana- di va terida uziga yul ochadi. Urgochi kanalar bir kunda 2 - 3 mm yul ochadi, erkak kanalar esa yul ochmaydi, urgochi kanalar ochgan yuldan boradi. Tash- karidan karaganda bu yullar tugri yoki yoysimon bulib, okish rangda kuri- nadi. Yullarliig oxirida pufakchalar - papulalar xosil bulib shu joylar­da kanalar yotadi. Asosiy yuldan tashkari, xar 1 - 2 mm masofada urgochi kana tikkasiga karab tashkariga kalta yul ochadi, bu ventilyasiya teshikcha- laridir ya’ni xavo yullaridir. Mana shu yullariga xar kuni 2 - 3 tadan tuxum kuyadi. Butun umri davomida (voyaga etgan kana 1,5 - 2 oyga yakin umr kuradi) urgochi kana 20 tadan to 50 tagacha tuxum kuyadi. Embrional tarak­kiyot 2 - 3 kun davom etadi. Tuxumdan chikkan lichinka epidermisni tesha ol­maydi, shuning uchun yullardagi xujayra koldiklari bilai oziklanadi. Lichinka tullab, nimfaga aylanadi. Nimfa xam ikki marta tullab voyaga etadi. SHunday kilib,rivojlanish sikli kuyidagi davrlardan iborat: tuxum - lichinka - birinchi nimfa - ikkinchi nimfa - imago. Tuxum kuygan- dan boshlab to voyaga etgunga kadar bulgan rivojlanish 12 -15 kun davom etadi. Erkak kana bitta nimfa davrini utaydi. Fakat voyaga etgan urgochi- lar emas, balki ikkinchi nimfa davrini utayotgan urgochilari xam otalani- shi mumkin. Kuzatishlarga karaganda fakat nimfalarda kopulyasiya kuzati- lar ekan.

rasm. Kanalarning kupayish boskichlari

Kanalar tez kupayadigan bulgani uchun odamga yukkanidan sung terida tezda kupayib ketadi(286-rasm). Parazitlar chidab bulmas darajada badanni kich- ishtiradi. kichishgan joylar kashlanganda kanalar tirnok orasiga kirib koladi va natijada odam uni badanining boshka joylariga yuktiradi. Kasal odam bilan kul berib kurishilganda yoki uning buyum va kiyim- kech- aklaridan foydalanilganda xam kana yukadi. kichima kanalari, shuningdek odamga uy xayvonlaridan (kuy, echki, ot, tuya, mushuk, it va boshkalar) xam utishi mumkin.
Parazitologik tashxisi. Kanalarni uzi ochgan yullaridan maxsus ignalar yordamida olinib, mikroskop ostida kuriladi.Kasallikning oldini olish uchun bemorni klinikaga yotkizib davolash, ishlatgan kiyim-kechak va buyum- larni dezinfeksiya kilish, sanitariya-gigiena oidalariga rioya kilish va chorva mollari orasida uchraydigan kutir kasallngiga karshi kurashish kerak buladi.
PARAZITIFORM KANALAR (PARAZITIFORMES)
Tibbiyotda axamiyatga ega bulgan kanalarning oilalariga Ixodidae - iksod va Argasidaeaprac - kanalari kiradi.
Iksod kanalar obligat gematofaglar bulib, umurtkali xayvonlarda, sud­ralib yuruvchilar, kushlar va sutemizuvchilarda parazitlik kilib yashaydi. Morfologik tuzilishi. Bular ancha yirik kanalar bulib, tuyganining ta­nasi 2 - 3 sm kattalikda buladi. Tanasi anik ajralgan ikki bulimdan: kichkina boshcha yoki xartumchadan va yirik - xakikiy tana kismidan tashkil topgan. Xartumcha ogiz apparatidan tashkil topgan bulib, ogiz usimtalar- ning yigidisidir: ya’ni xelitseralar, pedipalpalar va gipastomdan ibo­rat. Xelitseralar ikkita segmentdan tuzilgan bulib, boshka urgimchaksi- monlarning xelitseralaridan fark kiladi. Asosiy segmenti uzak, oxirgisi esa arra kurinishida bulib, gilofga joylashgan buladi. Xelitseralar yorda­mida kanalar terini jaroxatlaydi, gipostom esa kon surish uchun xizmat kiladi. Kanalarning tanasi oval yoki tuxumsimon shaklda bulib, elastik va chuziluvchan kutikula bilan koplangan. Urgochilarida erkaklaridan farkli ravishda, tanasining oldingi kismi, kutikuladan tashkari, xitinli dorsal kalkoncha bilan koplangan. YUrish oyoklari 4 juft, bugimlarini soni oltita, oxirgi bugimi ikkita utkir tirnogi va nozik surish yostikchasi bilan tugaydi. korin tomonida uchinchi juft yurish oyoklari asosida jin­siy teshigi, undan pastrokda anal teshigi joylashgan, oyoklarining oxirgi jufti asosida esa, traxeyalarnipg tashkariga ochiladigan teshikchalari- stigmalari joylashgan buladi(287-rasm).

rasm. a-iksod kanasi urgochisi; b-it kanasi erkagi;

Kanalarning terisida bir kancha sezgi a’zolari buladi. Ular funksional jixatidan bir-biridan fark kiladi. Sezgi a’zolarning asosiy kismi sez­gi tolachalar bulib, ularning orasida termo- va xemorsseptorlar joyla­shadi. Xitinli kalkon chetlarida oddiy kuzlari joy olgan. X,id bilish a’zo lari - Galler a’zolaridir. Nafas olish organlari - traxeya naychalari. Siydik ajratish tizimi Malpigi naychalaridan iborat. Iksod kanalari boshka kanalarga uxshab tuxum kuyib kupayadi. Rivojlanish metamorfoz yuli bilan boradi: tuxum, lichinka, nimfa, imago, xar bir davrda kanalar albatta kon surishi kerak, chunki ozukasiz sungi davriga uta olmaydi. Odat­da xar kaysi davrida kanalar bir marta kon suradi. Iksod kanalarning xu- susiyatlaridan biri ularning kon surish muddatini bir necha kun davom etishidir. Oziklanishidan oldin kanalar chakkan joyiga sulagini ajra- tadi. Sulagi xazm fermentlaridan tashkari, konning ivitmaslik xossasiga ega bulgan antikoagulyantlarga boy. Surilgan konning mikdori ular och pay tidagi ogirligidan 10 martadan ortikrok bulishi mumkin. Surilgan ozuka urta ichakning kur usimtalarini yon щoxlarida saklanadi. Voyaga etgan urgo chi kana odatda bir marta kon suradi va bir marta tuxum kuyadi, shundan keyin xalok bulishi mumkin. Tuxumlarining soni bir necha mingdan to 17000 gacha boradi, Kanalarning xar bir parazitlik davrlari (lichinka, nimfa,imago) turli xayvonlarda utishi mumkin. Bunday kanalarga uch xu- jayinli parazitlar deyiladi. Masalan, it kanasi, tayga kanasi, derma- sentr uch xujayinli kanalar guruxiga kiradi. Iksod kanalari bir kancha ogir kasalliklarni - tayga ensefaliti, tulyaremiya, gemorragik isitma va boshka kasalliklarni tarkatuvchi sifatida xavflidir.
It kanasi (Ixodes gshpsh^Morfologik tuzilishi. It kanasi tabiatda keng tarkalgan bulib, asosan Evropa va Osiyoda uchraydi.Tanasining tuzililishi xamma iksod kanalariga xos. «Boshchasi» tanasining oldingi kismida joy- lashadi va orka tomonidan kurinib turadi. Oyoklari uzun, tanasi oval shak- lida bulib, oldigi tomoni ingichkalashgan, rangi jigarrang, kuzlari yuk. Tanasining ventral tomonida uchinchi juft oyooklarining asosida jinsiy teshigi, turtinchi juftining asosida bir juft stigmalar yotadi. Anal teshigi tanasining pastgi kismida joylashadi. It kanasida jinsiy demor- fizim anik kurinadi. Urgochisi och rangda bulib, uning dorsal kalkonchasi tanasining orka tomonini oldingi kisminigina koplaydi. Kanna kon sur- ganda tanasining kalkonsiz kismi kattalashadi. Erkak kananing dorsal kal konchasi uning butun tanasini koplab turadi, fakat tanasining atrofida torgina joy koladi. Och Urgochi kanna 3-4 mm, tuyingani 7-11 mm katta- likda buladi. It kanasi uch xujayinli parzit, lichinka,nimfa va imago davrlari xar xil xayvonlarda kon suradi. Kana ot kuy, echki, koramol, it- larda parazitlik kilib yashaydi. Odam tanasida xam yashashi mumkin. It ka­nasi tulyaveremiya kasalligini tarkatadi.
Tayga kanasi (ixodes persulcatus) Osiyo va Evropaning urmon xudud- larida, taygada keng tarkalgan. Morfologik tuzilishi. Tayga kanasi mor- fologik jixatdan it kanasiga yakin turadi. Uning rivojlanish sikli xam it kanasining rivojlanish sikliga uxshash. Tayga kanasi bir kancha sut emizuvchilar va kushlarda parazitlik kiladi. Ular urmonlardagi erga tukilgan barglar tagiga tuxum kuyadi. Tuxumdan to imogogacha bulgan butun rivojlanish davri uch yil davom etadi(288-rasm).Tayga kanasi baxor-yoz en- sefalati kuzgatuvchisini tarkatadi. Tayga ensefaliti juda ogir kassal- lik bulib, odamni ulimiga yoki falaj va chala falaj bulib kolishiga sabab­chi buadi. Kana ensefalitining tabiiy manbai tayga urmon zonalaridir. Ensefalitning kuzgatuvchisi virus bulib, kanna tanasida uzok vakt sakla- nadi va tronsavarial yul bilan kanna tanasiga utadi. SHunday kilib, tayga kanasi, kasallik kuzgatuvchisini tarkatuvchi parazit bulibgina kolmay, balki usha virusni uzida saklab turadigan tabiiy manba bulib xam xisob­lanadi. Taygaga bogan odam kupincha kanalar xujumiga uchrab, uziga virus­ni yuktirib olishi mumkin. Tayga kanasi: a-ustki tomondan; b-ostki tmondan kurinishi. Kasallikning oldini olish: Kanalarning chakishidan saklanish kerak. Buning uchun tayga xududlariga borilganda kanalardan saklaydigan uzun etik, kombinizon kiyib eng uchlariga rezina tasma bilan maxkam boglana- di. Buyinga kanalarni chuchitadigan surtmalar surkaladi. Maxsus moddalar shimdirilgan turlardan foydalanish xam yaxshi natija beradi.
Oila (Argasidae) argas kanalari. Agas kanalarinng tanasi uzunchok oval shaklda bulib, kulrang yoki jigarrang tusda buladi. Tanasini koplagan teri chuziluvchan buladi
Morfologik tuzilishi. Tana tuzilishi jixatdan iksod kanalariga uxshash bulib, fakat ba’zi bir belgilari bilan fark kiladi. Birinchidan; argas kanalarida «boshcha» yoki xartumi tanasining oldingi kismida, lekin ventral tomonida joylashadi, shuning uchun tananing orka tomonidan kur- inmaydi. Ikkinchidan, argas kanalarining erkagi va urgochisining tanasi butunlay xitin kalkon bilan koplangan buladi. Bundan tashkari, birinchi va ikkinchi juft yurish oyoklari asosida, korin tomonida koksal bezlari- ning tashkariga ochiladigan teshiklari buladi. Argas kanalari yopik bio- toplarda: yovvoyi sutemizuvchilar, kushlar va kemiruvchilarning inlarida, gorlarda, molxona va otxonalarda, paxsa devorlarning yorigida va shunga uxshash joylarda xayot kechiradi. Inlariga kirgan xayvonlar ularning xu- jayinlari bulib xizmat kiladi. Argas kanalarida bir kancha moslamalar xosil bulgan. 1. Kanalar xar xil xayvonlarda: reptiliyalardai tortib to odamgacha (polifag) kon surishi mumkin. 2. Konsurish jarayoni iksod kana­lariga nisbatan juda tez (bir necha daki- kadan to 2 - 3 soatgacha) utadi.
Ular 30 dakika. davomida bemalol kornini tuydirishi mumkin, chunki xu­jayini inida bulgan davrda kana kon surib, ulgurishi kerak, aks xolda xu jayini bilan tashkariga chikkudek bulsa, tashki muxit unga xalokatli ta’sir etishi mumkin. 3. Bunday tez oziklanish jarayonida, kanalar kup kon surolmaydi, bunga sabab ularning butun tanasi xitinli kalkon bilan kop- langanligidandir (xitinli dorsal kalkoni xam bunga yul kuymaydi). SHuning uchun, voyaga etgan urgochi kana bir necha marta kon suradi va bir necha marta tuxum kuyadi. Tuxumlarning umumiy soni 1000 gacha boradi. Argas kanalari 20 - 25 yil umr kuradi. Xujayinlari bulmasa 15 -17 yil ovkatsiz yashay oladi. Rivojlanish jarayonida erkaklari - lichinka va uchta nimfa davrini, urgochilari esa lichinka va 4 - 5 ta nimfa davrini utaydi. Kanalarning xar bir davri turli xayvonlarda parazitlik kilishi mumkin, argas kanalari kup xujayinli parazit xisoblanadi. Argas kanalari ikkita avlodga ajralgan: 1) Argas kanalari; 2) Ornithodorus kanalari; Ornitodorus avlodiga kiradigan turlari ayniksa katta axamiyatga ega. CHunki Ornithodorus papillipes - ornitodorus kanasi kana kaytalama ter- lama kasalligini tarkatadi. Kananing bunday yukumli kasalliklarni tar- katishini olimlardan N. I. Latishev va V. A. Moskvinlar aniklashgan. 1924 yilda N. I. Latishev uziga kaytalama terlama kasalligini yuktiradi, ya’ni shu kasallikning chakiruvchilarini tashib yurgan kanaga uzini chakti- radi va kananing kasallik tarkatishini isbotlaydi. Ornitodorus kanasi Markaziy Osiyo, Eron va Xindistonda keng tarkalgan. Ular kemiruvchi xay­von inlarida, gorlarda, paxsa devor yoriklarida va boshka shunga uxshash imoratlarda kuplab uchraydi.
Morfologik tuzilishi. Kana tanasi uzunchok bulib, bulimlarga bulinma- gan. Urgochisining uzunligi 8 mm, eni 4,5 mm, erkagini uzunligi 6 mm, eni 3,5 mm buladi.Ular tuk kulrang bulib, usti och kulrang xitin bilan kop­langan. Och kananing xitin kavati burishgan buladi. Ornitodorus kanasi- ning kuzi bulmaydi. «Boshi» yoki xartumchasi kichkina bulib, tananing ol­dingi kismida, lekin korin tomonida joylashgan, shuning uchun kananing orka tomonidan kurinmaydi. Turt juft oyogining uzunligi bir xil emas, ikkinchi juft oyoFi boshka oyoklariga karaganda ancha kalta, turtinchi juft oyogi uzun buladi. Jinsiy teshigi birinchi juft oyoFining asosida, anal teshigi tana urtasidan ancha pastrokda joylashgan. Anal teshigidan boshlab pastga karab chuzilgan, botik chizigi buladi^^rasm). Bunga anomargi- nal chizik deyiladi. Bu chizik ichiga botgan kundalang postanal chizik bilan tutashadi. Natijada uziga xos but kurinishidagi naksh yuzaga keladi. Ma’lumotlarga karaganda bunday nakshlar, kananing kaysi turga mansub- ligini aniklashda differensial belgi bulib xizmat kiladi. Urgochi kana­lar tuxumini yozning oxirida va kuzda kuyadi. Tuxumdan chikkan lichinkada uch juft yurish oyogi buladi. Lichinka rivojlanishini davom ettirishi ichun kon surishi zarur. Kon surgandan sung, lichinka keyingi boskich, ya’ni nim­fa davriga utadi. Nimfaning turt juft yurish oyoklari va stigmalari bu- lib, ammo xali jinsiy teshigi rivojlanmagan buladi. Ornitodorus kana­si rivojlanishi davomida 3 - 5 ta nimfa davrini utaydi. Nimfa tullab, voyaga etadi. Kanalar kasallangan odam yoki xayvonlar konini surganida, kasallik kuzgatuvchilarni uziga yuktirib oladi. Kana tanasida kasallik kuzgatuvchilari - spiroxetalar yillab saklanadi. Kanalar sog odamni chak- kanida unga spiroxetalarni yuktiradi. Kasallikning yukishi inokulyasiya (ifloslangan ogiz aparati) orkali xamda kontaminatsiya yuli bilan kuzati­ladi. Argazidalar kon surayotganda, koksal bezlarining maxsuloti ajralib turadi.Bu maxcylotda kup bakteriyalar bulib, spiroxetalar teri va shilim­shik pardalar orkali odam va xayvonlarga yukishi mumkin. Ornitodorus kanasi kasallik kuzgatuvchisini transovarial tarzda xam yuktirishi mum­kin Kana kaytalama terlyama kasalligi tabiiy manbayi transmissiv kasal­liklar jumlasiga kiradi. Argas persicus argas avlodning tipik vakili xisoblanadi. Bu kana kushlar orasida spiroxetoz kasalliklarini tarkata­di. Kuzatishlarga karaganda odamga kasallik yukmaydi, lekin chakkan joyi kizarib, shu joyda toshmalar va yaralar xosil kilishi mumkin.