«Tasdiqlayman» Pedagogik markaz direktori F. A. Saxibova

Germaniya davlati ta’lim tizimi. Germaniya Federativ Respublikasi 16ta mustaqil Federativ yerlar (viloyatlar)dan iborat bo‘lib, har biri shakliga ko‘ra turlicha bo‘lgan ta’lim tizimiga ega. Ta’lim muasasalari asosan davlat tasarrufida bo‘lib, ular uchun ta’lim dasturiga tegishli bo‘lgan davlat ko‘rsatmalari mavjud.
Ta’limni joriy qilish va boshqarish Federal yerlar (FE) xuqumatining konpetentsiyasiga kiradi, lekin markaz tomonidan umumiy raxbarlik ham bor: ta’lim vazirligi ta’lim siyosati kontseptsiyasini ishlab chiqadi, OO‘Yularini kengaytirishga mablag‘ ajratadi. GFR konstitutsiyasiga ko‘ra har bir Federal Yer o‘z hududidagi maktab va oliy ta’limni rejalashtirish va amaliyotga tadbiq etish bo‘yicha o‘zi javob berishga qaramay, barcha Federal Yerlar va Federal xukumat umumta’lim va oliy ta’lim muasasalarida o‘qitish kurslarida birlikni ta’minlash maqsadida hamkorlik qiladilar. Federal organlar va Federal Yerlarning ta’lim sohasi bo‘yicha siyosati kelishilgan: ta’limning davomiyligi, ta’tillar, o‘quv dasturi, imtixonlarni o‘zaro tan olish, attestatlar, maktabni tugatganligi xaqida guvohnoma, diplomlar, unvonlar shular jumlasidandir
Federal hukumatning xuquqlari asosiy qonunlarni qabul qilishda, jumladan moliyalashtirish masalalarida chegaralangan. Ta’limdagi xarajatlar haqida quyidagilarni aytish mumkin:
- birorta Federal Yerlar davlat umumta’lim, kasbiy o‘quv yurtlarida o‘qish uchun pul olmaydi;
- barcha Federal yerlarda ta’lim oluvchilarni uydan maktabga, maktabdan uyga tashuvchi avtobuslarni o‘z hisobidan beradi;
- deyarli barcha ta’lim oluvchilarga darslik va o‘quv qo‘llanmalarni qiymatining ozgina qismiga beriladi;
- ma’lum toifadagi ta’lim oluvchilar va talabalarga mavjud federal qonunlarga ko‘ra davlat moddiy yordam ko‘rsatadi.
Germaniyada xususiy maktablarga ruxsat berilgan, ular orasida diniy maktablar ham bor. Bu maktablarda taxminan 8% ta’lim oluvchilar tahsil oladilar. Xususiy maktablar o‘quv dasturlarini tanlashda davlat maktablariga nisbatan erkin bo‘lganligi bois turli pedagogik muqobillarning aprobatsiyasi o‘tkazilib turiladi. Sekin asta differentsiyalashgan ta’lim tizimi, ya’ni har bir ta’lim oluvchiga uning qobiliyati va o‘qishdagi turlicha yo‘nalishiga ko‘ra moslashuvchan yondashuv kiritilmoqda.
Germaniya ta’lim tizimi bir necha bosqichni o‘z ichiga oladi:
1. Elementar ta’lim: maktab ta’limining 1-bosqichiga tegishli bo‘lib, maktabgacha muasasalar kiradi. Asosan bular bolalar bog‘chalari, tayyorlov sinflari va kirish guruhlari bo‘lib, bu yerlarga bolalarning qatnashishi 3 yil davomida ota-onalar xohishiga ko‘ra ixtiyoriydir.
2. Ta’limning birinchi bosqichi. (Primastufe) boshlang‘ich maktab, unga 6 yoshdan qatnay boshlaydi. O‘qish muddati 4 yil, Berlin va Brandenburgda 6 yil. Bu bosqichdagi ta’limning maqsadi-bolalarga ta’lim Ining ikkinchi bosqichidagi u yoki bu maktabda ta’limni davom ettirishga imkon beruvchi asosiy bilimlarni berishdan iborat.
3. Ta’lim I ning ikkinchi bosqichi (Sekundastufe I) “yo‘nalishli bosqich” deb nomlanuvchi bosqichdir, unda bolalarni ularning iqtidoriga ko‘ra o‘quv muasasalarining kerakli turiga yo‘naltiradi: asosiy maktablar, real maktablar, gimnaziyalar, kompleks maktablar. Ta’lim oluvchilar ta’lim xaqidagi attestatni real va asosiy maktablarni bitirgachgina olishadi.
4. Ta’lim ning ikkinchi bosqichi (Sekundastufe II)ga gimnaziyaning yuqori sinflari, shuningdek kasbiy ta’lim va muasasalarda kasbiy ta’lim kiradi. Muasasalarda kasbiy ta’lim “dual tizim” deb ham ataladi, unda ta’lim va ishlab chiqarishda amaliyot 2 yil davomida olib boriladi, bu o‘qishni tugatish o‘rta ta’limni tugatish bilan teng bo‘lib, yakunida faqat kasbiy sohada o‘qishni davom ettirish mumkin. Gimnaziyada 3 yil o‘qib, ta’lim oluvchilar umumiy shahodatnoma “etuklik attestati”-oladilar, bu ularga istagan oliy o‘quv yurtiga kirishga imkon beradi.
5. Ta’limning uchinchi bosqichi oliy ma’lumot haqida diplom beruvchi oliy o‘quv yurtlari va malaka oshirish o‘quv muasasalari.
Germaniyada oliy ta’lim. Germaniya oliy o‘quv yurtlari o‘zining ko‘p asrlik an’analari va buyuk ma’rifatparvarlari bilan faxrlanadi. Universitet ta’limining reformatori Vilgelm fon Gumboldt joriy qilgan “ilm-fan va ta’lim birligi” tamoyili hanuz amalda bo‘lib, bu o‘z navbatida ilmiy izlanishlar bilan o‘qituvchilar ham, talabalar ham shug‘ullanishi lozimligini ko‘rsatadi. Bugungi kunda mazkur ideal qarash birmuncha o‘zgargan bo‘lib, talabalar foydali kasb va amaliy ko‘nikmalar egallash tarafdoridirlar. SHu bois ham Germaniyada “oliy maxsus maktablar” (Fahhohshulen) juda ommalashgan, unda o‘qish muddati kam, o‘quv dasturi universitetlarga qaraganda amaliyotga yaqinroq.
GFR ta’lim tizimi umumevropa ta’lim tizimiga integratsiyalashgan: o‘quv muasasalarining barcha turlari Yevropa Ittifoqi (EI) dasturini amalga oshirishga mo‘ljallangan, YeI davlatlari ta’lim standartlari unifikatsiya (bir xillashtirish) qilingan, diplomlar bu davlatlarda kuchga ega. Germaniya uzoq davrlardan beri fan va madaniyat markazi sifatida mashhurdir. SHiller, Gyote, SHneger, Gumboldt, Kant, Gegel va boshqalar kabi buyuk shoirlar, yozuvchilar, filosoflar va jamoat arboblari hammaga tanish. Germaniyada o‘rta asrlarda tashkil topgan 1-universitet mavjud. Eng qadimiy universitet bu Geydelberg universiteti bo‘lib, 1386 yil tashkil topgan. 1388 yil tashkil topgan Kyoln universiteti qadimiy universitetlardan sanaladi. Bu o‘quv muasasalari qadimiy an’analari va klasik ta’limi bilan mashhurdir.
Hozirgi kunda universitetlar va boshqa oliy o‘quv yurtlari soni sezilarli darajada ortdi, ta’lim tizimi ham o‘zgardi. Avvalgiday gumanitar ta’lim an’analari muhim o‘rinni egallaydi, lekin texnik ta’lim, nazariya bilan amaliyot birligi, fanlararo ta’lim ham birinchi o‘ringa chiqmoqda. Oliy o‘quv yurtlari fan va texnikaning oxirgi yutuqlariyo‘nalishlarni aks ettiruvchi dasturlarni kiritmoqdalar. SHu maqsadda o‘quv rejalari qayta ko‘rib chiqilmoqda.
Germaniyada 300dan ortiq oliy maktablar bo‘lib, ular 16ta Federal yerlarda joylashgan. SHulardan Geydelberg universiteti eng qadimiy bo‘lib, 1385 yil tashkil topgan. Turli mutaxasisliklar bo‘yicha 400dan oshiq o‘quv dasturlari juda keng tanlash imkonini beradi, bunda istagan mutaxasislikni egallash va fanlararo tadqiqotlar o‘tkazish mumkin.
Germaniya OO‘Yularida “akademik erkinlik” hukmron, ya’ni qat’iy o‘quv reja yo‘q, majburiy ma’ruzalar kam, talabalarning tanlov imkoniyati ko‘p. SHu bois ham o‘z yurtida qat’iy tartibga o‘rgangan chet ellik talabalar o‘quv yilining boshida birmuncha qiynaladilar. Bu haqda AQSHning Viskonsin shtatidan kelgan Djon Vulf “Mustaqil ishlashga o‘zingni tayyorla. Bu yerda profesorlarni AQSHdagiga nisbatan kamroq ko‘rasan. Ustingdan nazorat ham yo‘q. Men bu yerda bilimni o‘qituvchi uchun emas, o‘zim uchun egallash lozimligini o‘rgandim”-deydi.
Germaniya Federativ Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risidagi asosiy qonuniga” ko‘ra har bir fuqaro o‘z shaxsini erkin rivojlantirish, o‘z iqtidori, moyilligi va qobiliyatiga qarab maktab, o‘qish joyi va kasb tanlash xuquqiga ega. Ta’lim sohasidagi bunday siyosatning maqsadi har bir shaxsning qiziqishi va talablarga javob beradigan malakali tayyorgarlikni olish imkonini berishida imkon qadar ko‘proq yordam berishdan iboratdir. Germaniyaing har bir fuqarosi butun hayoti davomida umumiy, oliy va kasbiy ta’lim olish imkoniyatiga ega. CHunki Germaniya yuqori rivojlangan sanoat davlatlaridan biri bo‘lib, yuqori malakali mutaxasislarga ehtiyoj katta. Germaniya xukumati turli sohalarda sifatli mutaxasis kadrlarni tayyorlashga manfaatdor. SHu bois nemis ta’lim tizimining rivojlanishiga katta miqdorda mablag‘ ajratiladi.
Maktabgacha ta’lim tizimi. Germaniya ta’lim tizimida muhim bosqich hisoblanadi. Maktabgacha ta’lim bolalar bog‘chasi (Kindergarten)da amalga oshiriladi. Bolalar bog‘chasiga 3-6 yoshdan maktab yoshigacha borishadi. Rivojlanishdan orqada qolgan yoki yoshi mos bosqichga yetmagan bolalar maktabgacha sinflarda (nem. Vorklasen) va maktablar qoshidagi bolalar bog‘chasida (nem. Schulkindergarten) taxsil oladilar. Bu bog‘chalar alohida FE qoidasiga ko‘ra yoki maktabgacha sektorga yoki boshlang‘ich ta’lim sektoriga bo‘ysinadi. Maktabgacha ta’lim majburiy emas, lekin ko‘pgina FEda rivojlanishda orqada qolgan bolalar uchun majburiy hisoblanadi. Bolalar bog‘chalari ta’limning quyi bosqichi hisoblansada, lekin u davlat tizimi tarkibiga kirmaydi. Bog‘chalarni mablag‘ bilan ta’minlash turli jamoat tashkilotlari, xayriya birlashmalari, korxonalari, xususiy shaxslar, diniy muasasalar zimmasida. Germaniyada 3 yoshdan 6 yoshgacha bo‘lgan bolalarning 80% bog‘chalarga qatnaydilar.
Bolalar bog‘chasi olmonlar boshlab bergan va ko‘pgina xorijiy mamlakatlar tomonida o‘rganilib, qabul qilingan muasasadir. U yuqorida ta’kidlaganimizday, davlat tizimiga emas, balki yosh avlodni qo‘llab-quvvatlash muasasalari tizimiga kiradi. 1996 yildan boshlab bolalar bog‘chasiga qatnash uchun xuquqiy me’yorlar ishlab chiqildi. Bolalar bog‘chasiga farzandlarni berish ixtiyoriy ravishda amalga oshiriladi. Bolalar bog‘chasiga qatnash uchun ota-onalardan ularning daromadiga qarab ma’lum miqdorda to‘lov olinadi.
Maktabgacha bolalar bog‘chasi tayyorlov sinflari va kirish guruhlari maktab ta’limining birinchi bosqichiga kiradi.
Maktab ta’limi
Germaniya boshlang‘ich sinf ta’lim oluvchisiga ilk o‘qish kuni shirinliklar va kerakli maktab qurollaridan iborat “maktab sovg‘asi (kulyok)” beriladi.
Germaniyada majburiy maktab ta’limi 6 yildan 19 yoshni o‘z ichiga oladi, demak maktabda ta’lim umuman olganda 13 yilni tashkil etadi. Bu muddat tugagach, imtihonlarni muvaffaqiyatli topshirib bo‘lib, ta’lim oluvchi bitiruv guvohnomasini oladi va oliy o‘quv yurtiga kirish xuquqiga ega bo‘ladi.
Germaniyada har bir maktab o‘z Federal Yeri hokimiyatiga bo‘ysunadi. SHu bois dasturlar, qoidalar va hatto o‘qitish davomiyligi mamlakatning turli Federal Yerida turlicha. Germaniyada maktab ta’lim tizimi ikki bosqichli tizim bo‘lib, boshlang‘ich maktab (Primastufe) va o‘rta ta’lim muasasalari (Sekundastufe)dan iborat. Kunduzgi maktabga 9 yil, ba’zi Federal Yerlarda 10 yil o‘qish majburiy. Bu muddat tugagach, kunduzgi maktabning keyingi bosqichida o‘qishni davom ettirishni istamagan 18 yoshgacha bo‘lgan ta’lim oluvchilar kasbiy ta’lim maktablarida o‘qishlari shart.
GFRda Federal Yerlar ta’lim tizimining asosiy tarkibiy qismlari uchun javob beradi. Barcha davlat maktablarida o‘qish bepul. Ta’lim oluvchilarga qisman bepul o‘quv qo‘llanmalar va darsliklar beriladi. Diniy fanlarni o‘qitish majburiy emas. Ta’lim oluvchi 14 yoshida bu fanni o‘qish yoki o‘qimaslikni o‘zi tanlaydi. Ta’lim spektri Federal Yerlarning moliyaviy yordamidan foydalanuvchi turli tashkilotlarning xususiy maktablari bilan to‘ldirib boriladi.
Germaniyada maktab ta’limi quyidagi maktab tiplariga bo‘linadi:
1. Boshlang‘ich maktab (Grundshule)
2. Yo‘nalish maktablari (Orientierungshtufe)
3. Asosiy maktab (Hauptshule) Real maktab (Realshule)
4. Gimnaziya Umumiy maktab (Gesamtschule)
5. Maxsus maktab (Zondershule)
Boshlang‘ich maktab-ta’lim tizimining poydevori hisoblanadi. Bu ta’lim bosqichining vazifasi-bolalarga ta’limni davom ettirishga imkon beruvchi bilimlar asosini berishdir. Boshlang‘ich maktabdan so‘ng ta’lim oluvchilar yo‘nalish bosqichidagi maktablarga o‘tadilar.
Germaniyada o‘rta maktab tiplari: asosiy, real, aralash maktablar va gimnaziyalar.
Nemis ta’lim oluvchilari boshlang‘ich maktabni bitirganlaridan so‘ng umumta’lim maktabining 2-pog‘onasiga boradilar. 5 va 6-sinflar, ularning tashkiliy jihatidan qat’iy nazar, avvalambor, bola kamol topadigan davr bo‘lib hisoblanadi, bolalarning keyingi o‘qish shakliga yo‘naltirish maqsadida kuzatuv olib boriladi. GFRning ba’zi Federal Yerlarida mavjud bo‘lgan yo‘nalishli bosqich (“Orientierungstufe”) ota-onalarga, ta’lim oluvchi va o‘qituvchilarga II bosqichdagi maktabga o‘tishni hal qiluvchi ishonarli asosni berishga mo‘ljallangan. Yo‘naltiruvchi bosqich mustaqil o‘quv muasasasi yoki II bosqichdagi maktabning 1 qismi sifatida tashkil etilgan. Berlinda bu bosqich boshlang‘ich maktabning 5-6-sinf shaklida olib boriladi. GFRda o‘rta maktablar 4ta tipga bo‘linadi: gimnaziyalar, real maktablar, asosiy maktablar, umumlashgan maktablar.
Asosiy maktab. Asosiy yoki to‘liq xalq maktabi boshlang‘ich maktabni bitirib, real maktab yoki gimnaziyaga bormagan barcha ta’lim oluvchilar uchun majburiydir. Bu maktabda oxirgi majburiy sinf 9-sinf, ba’zi FElarda 10-sinf hisoblanadi. Ko‘pchilik FElarda ta’lim oluvchilarga qo‘shimcha 10-sinfga erkin qatnash imkoni berilgan.
Asosiy maktabning maqsadi-ta’lim oluvchilarni ikkinchi bosqich I doirasidagi ta’lim va kasbiy ta’limni davom ettirishga tayyorlash va umumta’lim kurslariga qatnashishdir. Asosiy maktablarda ta’lim oluvchilarni ishchi kasbi olami bilan tanishtirish orqali kasb tanlashga yordamlashishga e’tibor qaratiladi. Asosiy maktabdagi o‘qituvchilar o‘zlari o‘qimagan sohalar bilan ham shug‘ullanishga majbur bo‘ladilar. Masalan nemis va ingliz tili o‘qituvchilari texnikani ham o‘zlashtiradilar. Bunday kasbiy aralashuvning pedagogik vazifasi ham bor: sinf rahbari bolalar uchun ishonchli shaxsga aylanishi va o‘z tarbiyalanuvchilari bilan imkon boricha ko‘p vaqt birga bo‘lishidadir.
Asosiy maktab o‘qituvchilari o‘zlarini o‘qituvchi emas, ijtimoiy pedagog deb his qiladilar. Lekin asosiy maktabdagi ta’lim oluvchilar yomon o‘zlashtirishiga qaramasdan ko‘pchiligi kasbiy ta’lim olishga muvaffaq bo‘lishadi. Hozirgi kunda Ta’lim vazirligi asosiy maktabni isloh qilish zarurati xaqida fikr bildirmoqda. Bunda asosiy maktab o‘qituvchilari boshlang‘ich maktab o‘qituvchilari kabi ixtisoslikka ega bo‘lishlari kerak deyiladi.
Real maktablar ikkinchi bosqich I ga qarashli bo‘lib, odatda 5-10 sinflarni o‘z ichiga oladi. 7-sinfni bitirib, real maktabga o‘tishni hoxlagan asosiy maktab ta’lim oluvchilari uchun real maktabning alohida 3 sinf varianti mavjud. Real maktab yuqori darajali kengaytirilgan umumiy ta’lim beradi va ta’lim oluvchilarni mustaqil fikrlash, mas’uliyat hisi, insonlarga raxbarlik qilish ko‘nikmalariga, yuqori talab qo‘yadigan kasb egalari bo‘lishi uchun kasbiy ta’lim kurslariga tayyorlaydi.
Ta’lim oluvchilar ularga tavsiya etilgan o‘quv yo‘nalishlaridan bitta asosiysini tanlab olish imkoniga ega. Bu tabiiy-matematik, texnik, lingvistik, ijtimoiy-iqtisodiy, ijtimoiy-tibbiy, musiqiy-badiiy yo‘nalish bo‘lishi mumkin. Har bir maktabda tavsiya qilinayotgan fanlar aniq. U maktablararo va FElararo farqlanadi. Real maktabni yetarli yuqori darajadagi baholar bilan bitirgan bitiruvchi II bosqichdagi o‘quv muasasasiga kirish huquqiga ega.
Barcha ta’lim oluvchilar chet tilini bilishlari shart. Asosiy maktablarda chet tilini tanlash huquqi yo‘q, faqat ingliz tili o‘rganiladi. Real maktablarda esa bir necha chet tilini tanlash tavsiya etiladi, ta’lim oluvchi bittasini tanlaydi. Real maktablarda o‘qish yuqori darajada olib boriladi, fanlarni tizimlashtirishga katta e’tibor beriladi. Haftasiga darslari soni 30dan 34gacha bo‘ladi.
Boshlang‘ich va asosiy maktab o‘qituvchisi ixtisosligini olganlar malaka oshirish kursiga qatnashib, imtihon topshirib real maktablarda dars berish imkoniga ega bo‘ladilar.
Gimnaziya. Gimnaziyalar umumta’lim o‘quv muasasalari hisoblanadi. Unda o‘qish 5-13-sinfgacha 9 yil davom etadi. 11-13gacha o‘qiydiganlar gimnaziyaning yuqori bosqichi deb ataladi. Imtihonlarni muvaffaqiyatli topshirgan gimnaziya bitiruvchisi oliy o‘quv yurtiga kirish huquqini beruvchi yetuklik attestati oladi. Umumiy yetuklik attestati beruvchi, hohlagan yo‘nalishdagi oliy o‘quv yurtiga kirish xuquqini beruvchi gimnaziyalar va “fan gimnaziya”lari mavjud. Bunday tipdagi maktablar ta’limning ikkinchi bosqichi IIga tegishlidir. Bu gimnaziyalarda aniq kasblar sohasiga zarur bo‘lgan bilimlarni berishga alohida e’tibor qaratiladi.
Fan gimnaziyalariga real maktabni bitirganlik haqidagi attestat bo‘lsagina qabul qilinadi. Bu gimnaziyalarda ta’lim davomiyligi 3 yil. Bitiruvchilar fan yetuklik attestatini oladilar, bu esa ma’lum doiradagi fanlarni o‘rganish uchun oliy o‘quv yurtiga kirish xuquqini beradi.
Gimnaziyada o‘qitishdan maqsad: umumta’lim bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirish va shular asosida ta’lim oluvchilarni zamonaviy ma’lumotlarni olish va qayta ishlashning ilmiy metodlari bilan tanishtirish, oliy o‘quv yurtida muvaffaqiyatli o‘qish uchun zarur bo‘lgan shart-sharoitlarni yaratishdan iborat. 5-10sinflar 11-sinfda boshlangan individuallashtirilgan ta’lim dasturi uchun poydevor yaratish vazifasini bajarishga mo‘ljallangan. Gimnaziyaning o‘ziga xos xususiyati fanlarning differentsial tuzilgani bo‘lib, ta’lim oluvchiga tanlash imkoni beriladi. Masalan, chet tillar soni va ularni navbatma-navbat o‘rganish, 9-sinfda ta’lim oluvchiga aniq yo‘nalishdagi fanlarni (tabiiy-matematik, ilmiy-iqtisodiy, musiqiy-badiiy) tanlash imkoni beriladi. SHunga ko‘ra gimnaziyalar maxsus xarakterga ega bo‘ladi va an’anaviy klasik, tabiiy-matematik va zamonaviy tillar turlariga bo‘linadi. Undan tashqari iqtisodiy, pedagogik, qishloq xo‘jaligi, texnik- texnologik, ijtimoiy-ilmiy, musiqiy gimnaziyalar va kommunal xo‘jalik gimnaziyalar bor. Klasik gimnaziyalarda albatta lotin, yunon va birorta zamonaviy til o‘rganilishi shart. Tabiiy-matematik gimnaziyalarda matematika, fizika, ximiya chuqur o‘rganiladi. Gimnaziyaning yuqori sinflarida asosiy, ya’ni xamma uchun majburiy kurslar, hamda individual tanlangan o‘ta qiyin (yuqori) kurslar kiritilgan.
Birlashgan (umumiy) maktab. Birlashgan maktab 5-10 (7-10) sinflarni o‘z ichiga oladi. U ikkinchi bosqich Iga qarashli. Birlashgan umumiy maktabning maqsadi: barcha 2- bosqich maktablari fanlari, kurslarini bitiruv attestati talablari bilan birlashtirishdir. U o‘quv muasasalari va ikkinchi bosqich II kasbiy ta’lim kurslariga o‘tuvchi bitiruvchilarni tayyorlaydi. Aksariyat umumiy maktablarda o‘qitish kurslari mavjud, uni muvaffaqiyatli yakunlagan ta’lim oluvchi oliy o‘quv yurtiga kirish xuquqini oladi.
Umumiy maktabning ikkita tipi bor:kooperativ, integratsiyalashgan maktab.
Kooperativ umumiy maktabda asosiy maktab, real maktab va gimnaziyalar birgalikda ishlaydi. Tashkiliy, metodik va didaktik jihatdan ular bir biriga qaram bo‘lmagan bo‘limlar sifatida faoliyat yuritadi. Bu bo‘limlar o‘zaro xamkorligining turi va darajasi yosh davrlar guruhlariga bog‘liq. Kooperativ umumiy maktab barcha bo‘limlar uchun umumiy pedagogik rahbariyatga ega.
Integratsiyalashgan umumiy maktab 10-sinfgacha alohida maktab tipini ajratmaydi. Sinflarni tashkil qilishning yagona mezoni yosh bilan bog‘liq. Alohida fanlarni o‘qitish kurs tizimi bo‘yicha olib boriladi. Umumiy maktabda mutaxasislar tomonidan “fanlardan yutuqlari bo‘yicha differentsiyalash” deb nomlangan guruhlarga bo‘lish joriy qilingan. Differentsiyalashdan kutilgan maqsad: har bir ta’lim oluvchiga uning qobiliyatlariga ko‘ra talablar qo‘yish, har biriga individual yondashish. O‘zlashtirish o‘zgarishi natijasida bir guruhdan ikkinchi guruhga o‘tish mumkin.
Germaniyada kasbiy va oliy ta’lim tizimi. Germaniya ta’lim tizimida hunar ta’limi muhim ahamiyatga ega, chunki yuqori malakali ishchilarga bo‘lgan talab kuchlidir. To‘liqsiz o‘rta maktabni bitiruvchilarning 20% hunar ta’limi tizimida bilim olishni davom ettiradilar. Aksariyat hollarda o‘qish muddati 3-3, 5 yilni tashkil etadi. O‘qish 3 bosqichdan iborat bo‘lib, birinchi yil asosiy hunar ta’limi beriladi. Bunga o‘qitilayotgan kasbga taalluqli maxsus fanlardan nazariy asoslar berilib, yirik korxonalarda amaliy mashg‘ulotlar o‘tkaziladi. Ikkinchi yil davomida maxsus hunar ta’limi beriladi. Ta’lim oluvchining birinchi yildan ikkinchi yilga o‘tishida sinov imtihonlari o‘tkazilib, o‘qishni davom ettiruvchi yoshlar tanlab olinadi. Uchinchi yil davomida maxsus hunar ta’limi yanada chuqurlashtirilib boriladi. Bitiruv imtihonlari maxsus komisiya tomonidan qabul qilinadi. Komisiya a’zolari korxonalarning yetakchi mutaxasislari, Federal Yerlardagi sanoat palatasi, hunarmandchilik palatasi vakillaridan tashkil topadi. Hunar maktablarining diplomlari oliy o‘quv yurtlariga kirish uchun huquq bermaydi. Buning uchun 1 yillik tayyorlov kurslarini tugatish talab etiladi. O‘qishga qabul qilish imtihonsiz, maktab ta’limi to‘g‘risidagi hujjatga asosan amalga oshiriladi.
Germaniyada aksariyat universitetlar jamoatchilik asosida federal hukumat tomonidan, ba’zilari Protestant va Katolik cherkovlar tomonidan moliyalashtiriladi. Bunga qo‘shimcha ravishda yana 120 privat universitet va kollejlar mavjud bo‘lib, ular rasmiy tan olingan darajalarni beradi. Bularning ko‘pchiligi amaliy fanlar universitetlaridir. Talabalarning ko‘pchiligi jamoat universitetlarida ro‘yxatdan o‘tgan. 5 foiz talabalargina xususiy kollej va universitetlarda tahsil oladi. Bu yerda ta’lim to‘lovlari baland bo‘lsa-da, ta’lim sifati juda yaxshi.
Germaniyada universitet ta’limi markazlashmagan. 16 Federal Yerning har birida oliy ta’lim va boshqaruv tizimi bo‘yicha o‘z qonunlari bor.