Tasdiqlayman Tosh kti o‘quv ishlari bo‘yicha Rektor muovini dots. Ismailova L. A. 2007 «iqtisodiy bilimlar tarixi»
Iqtisodiyotda ekonometrik usullarni qullanilishi
Yüklə 438,5 Kb.
|
|
6.Iqtisodiyotda ekonometrik usullarni qullanilishi
XVIII asrga kelib, tovar-pul munosabatlarining rivojlanishida iqtisodiy ko‘rsatkichlarning miqdoriy o‘zgarishda o‘zaro bog‘liqlikda qonuniyatlar asosida ro‘y berishi tulik va anik ayon bo‘ldi. Bu qonuniyatlarni matematik izoxlashdagi dastlabki mukammal tadqiqotlar Fransiyalik olim antuan ogyusten kurpo (1801-1877) ning “Boylik naxzariyasi matematik prinsiplarining tadqiqoti” (1838) asarida bayon etildi. Kurpo bozordagi xaridor va sotuvchining turlicha imkoniyatlari asosida tovar baxosining iste’molchi-xaridor talabiga bog‘liqlik masalasini taxlil etdi. Ma’lumki, bozor munosabatlari amaliyotida tovar baxosi hamda talab orasidagi bog‘liqlik kuyidagicha namoyon bo‘ladi. Ya’ni, tovar baxosining oshuvi iste’molchi talabining kamayishiga olib keladi. Aksincha, baxo pasaysa, talab ortadi. Kurpo bu bog‘liqlikni “Talab qonuni” deb xisoblaydi va uni talab funksiyasi ko‘rinishida kuyidagicha ifodalaydi: D k f(r) Bunda, D- iste’molchi talabi, r-tovar baxosi Tovar sotuvidan tushgan pul tushumi (R) funksiyasi esa kuyidagi ko‘paytmadan iborat bo‘ladi: Rkr x D k r x F (p) Bu funksiya o‘zluksiz bo‘lib, baxoning xar bir cheksiz o‘zgarishiga, talabning cheksiz o‘zgarishi mos ishlashi aks ettiradi. Talab funksiyasi differensiyalanadi. Differensiyalning maksimum qiymati yukori daromad olishga qaratiladi. Kurpo iqtisodiyotga birinchi marta elastiklik tushunchasini tadbiq etdi. Talab funksiyasining baxoga nisbatan elastikligi tovar baxosining bir foizga o‘zgarganda talab miqdorining qanchaga o‘zgarishini anglatadi. Kurpo talabning baxoga nisbatan va past elastiklik mavjudligi bilan izoxlaydi. 51
1. Baxoning nisbati katta bo‘lmagan o‘zgarishiga talabning shakli o‘zgarishi ro‘y beradi, talabning yukori elastiklik xolati xisoblanadi. 2. Baxolarning sezilarli o‘zgarishidan kat’iy nazar talabning o‘zgarishi sekin bo‘lsa, past elastliklik xolati deyiladi. Masalan, tor doiradagi muxlislar uchun, skripka yoki astronomik teleskop narxining ikki barovar o‘zgarishi, ularga bo‘lgan talaba jiddiy o‘zgarishga olib kelmaydi. Shuningdek, narx keskin o‘zgarishidan kat’iy nazar, transport vositalari, oziq-ovqat maxsulotlariga talab deyarli kam o‘zgaradi. Kurpo o‘z tadqiqotlarida, tabiiiy monopoliya, ya’ni noyob ma’danli suv chiqaradigan buyuk egasining, yukori daromad olish uchun qanday baxo kuyish masalasini taxlil etadi. Bunda yangi omillar-ishlab chiqarish chikimlari, raqobat kabilar ham xisobga olinadi. Shuningdek, kurpo, 2ta raqobatli monopoliya-duopoliya, chekli va ko‘p raqobatchilar xolatlarini ham taxlil qilgan. Taxlil matematik aniklik va kuchli mantikiylik asosida amalga oshirilgan. Kurpo tadqiqotlarining eng muxim jixatlaridan biri, ishlab chiqarish sohasidagi qiymatning mexnat nazariyasi emas, muomala sohasidagi baxolar taxlil etilgan. Iogan Genrix Fon Tyunen (1783-1850)-shimoliy Germaniyalik Yunker (pomeshchik) qishloq xo‘jaligi bilan bevosita shugullangan. Kurpo g‘oyalarini amaliy material bilan tuldirgan. Iqtisodiy model yaratgan. Modelga ko‘ra, xo‘jalik doira shaklidan iborat bo‘lgan. Markazda qishloq xo‘jalik maxsulotlari iste’molchisi-shaxar, atrofda esa, bir xil tuprok unimdorligida bo‘lgan yopik xudud tushuntiriladi. Qishloq xo‘jaligi tarmoqlari samaradorligi pasayib boruvchi konsentrik doiralarga joylashtirilgan. Belgilangan baxo bilan ishlab chiqarish va tarnsport xarajatlari orasidagi farq asosida qishloq xo‘jalik maxsulotlari yetishtirishning norentabelligi xisoblangan. Tyunenning fikricha, iqtisodjiy jarayon ketma-ket kichik ortirmalar yo‘li bilan rivojlanadi. Rivojlanishning ma’lum xolatiga kelib keskin sifat o‘zgarishi ro‘y beradi. Bu usul ishlab chiqarish optimal tarkibining ya’ni, mexnat va kapitalining o‘zaro tuldirish jarayonining shakllanishigna imkon beradi. Tyunen qullagan usul keyinchalik iqtisodiyotda kichik ortirmalar va cheklangan sharoitlar uslubi marjinalizm nomini oldi. Tyunen davlatning qishloq xo‘jaligi va milliy iqtisodiyotga munosabati yoritilgan yagona asar yozgan. U Smitning daromad taksimoti g‘oyasini hamda 52
Rikardodan bexabar xolda diferension renta g‘oyasini qiymatning mexnat nazariyasi asosida rivojlantirdi. Umuman olganda 19-asr kelib, iqtisodiyotga matematiqaning targibi mustaxkam asosga ega bo‘ldi. Natijada, keyingi tadqiqotlarning ilmiy negizda bo‘lishiga katta xissa kushildi. Iqtisodiy jarayonlar taxliliga sinfiy-siyosiy tus berilishidan chetlashildi. 19-asr oxiri 20-asr boshlarida Lozanna maktabi (L.Valras, V. Poreto, K.Viksell va boshqalar) vujudga keldi, ular tomonidan matematiqani iqtisodiyotga qullash yuksak darajagi ko‘tarildi. Xozirgi davrda bu usul ekonometrika sifatida alohida rivojlangan. Xulosa XIX asrning 70-yillarida iqtisodiy bilimlar tarixi fanida bir nechta nazariy maktablar vujudga keldiki, ular o‘z maksad vazifalari va uslubiyatlari bilan o‘zaro farq qilar edilar. Ularning ayrimlari Marks va Engels asarlari bilan yaqindan tanish bo‘lib, ularnitankid qilgan bo‘lsalar, ayrimlari tamomila yangi yo‘nalishni taklif etdilar. Biz yukorida yangi tarixiy maktabning uch avlodi bilan yaqindan tanishib chikdik, uning dastlabki vaqillari tadqiqot mavzusini faqat belgilagan bo‘lsalar, ikkinchi avlod vaqillari boy manbalarni tupladilar. Lekin undan tulik foydalanib, mavzuni yoritib bera olmadilar. Faqat uchinchi avlod vaqillarigina jami manbalarni umumlashtirish imkoniyatiga ega bo‘ldilar. Bunday ijodiy yondoshuv iqtisodiy bilimlar tarixida tarixiy usulning o‘z urnini belgilab berdi. XIX asrning 70-yillarida avstriya maktabining shakllanishi iqtisodiyot fanida katta vokea bo‘ldi. Uning nazariyotchilari fanda «marjinalizm» deb nom olgan iqtisodiy nazariyani ilmiy asoslab berdilar. Bu nazariya koidalari klassik iqtisodiy maktabdan shu darajada farq qiladiki, u ayrim xollarda fandagi tuntarish deb baxolanadi va xozirgi zamon iqtisodiy bilimlarining asosini tashqil etadi. Yüklə 438,5 Kb. Dostları ilə paylaş:
|