Tasdiqlayman Tosh kti o‘quv ishlari bo‘yicha Rektor muovini dots. Ismailova L. A. 2007 «iqtisodiy bilimlar tarixi»

2.K.Marks va F.Engels iqtisodiy g‘oyalarining mohiyati. 
K.Marks(1818-1883) va F.Engels (1820-1895) iqtisodiy g‘oyalarning 
manbaini "klassik iqtisodiy maktab" vaqillari (A.Smit va D.Rikardo)ning 
asarlari tashqil etadi. Chunki klassik maktab vaqillarining tadqiqot predmetini 
ham qiymatining ham qiymatning mexnat nazariyasi, doimiy va 
o‘zgaruvchan kapital, foyda normasining pasayishi qonuni, mexnat 
unumdorligi to‘g‘risidagi koidalar tashqil etadi. "kapital" asari K.Marks va 
F.Engels g‘oyalarining batafsil majmui xisoblanadi. Asarning birinchi tomi 
1867 yilda nashr etilgan. 11 va 111 tomlari esa (1885 va 1894) keyin nashr 
ettirilgan. 
Ikkala olimning iqtisodiy g‘oyalari bir-biri bilan chambarchas bog‘liq. 
Masalan, "Anti-Dyuring" asarining iqtisodiy qismida Engels kapitalizmning 
ashaddiy dushmani sifatida taxlil etadi. Ularning fikricha asosan XU1 asrdan 
manufaktura bilan bog‘liq boshlangan kapitalizm ishlab chiqarish
vositalariga xususiy mulkchilik va boshboshdoklik tufayli jamiyatni 
insonparvarlik va demoqratiyadan o‘zoqlashtiradi. Kapital kategoriyasi 
ishchiga zolimlik va ishchi kuchiga xukmronlik vositasi ma’nosida talqin 
qilindi.
Bu ma’noni kuyidagi takkoslashdan ham ko‘zatish mumkin.
Klassik maktab vaqillari va 
ularning tarafdorlari iqtisodiy 
g‘oyalarida (A.Smit) 
Marks va Engels g‘oyalari 
1.Kapitalizmni 
tartibga 
solish mumkin va u tarakkiy eta 
boradi 
1.Kapitalizm 
qobig‘i 
jamiyatdagi ziddiyatlar va illatlar 
tufayli portlaydi. 
2.Insoniyat 
ovchilik 
va 
balikchilikning ilk va sodda 
jamiyatidan oliy jamiyat sari 
boradigan yo‘lni bosib utdi
2.Insoniyat tarixi sinflarning 
tuxtovsiz ko‘rashi zolim va 
mazlum sinflarning angonistik 
raqobati xisobiga rivojlanadi. 
3.Kapitalizm 
uzoq 
vaqt 
davomida shaxsiy va ijtimoiy 
manfaatlar 
uygunligini 
ta’minlaydi. 
3.Sinfiy 
ko‘rash, 
antogonistik ziddiyatlar ish xaqi 
va foyda o‘rtasida qarama-
qarshilik 
kapitalizmni 
o‘zgartiradi va yakson qiladi.
4.Ayrim shaxslar va jamiyat 
manfaatining 
mos 
tushishi-
4.Ishlab chiqarish vositalari 
markazlashuvi va mexnatning 

---

38 
"ko‘rinmas qul" orqali tartibga 
solib turiladi.
ijtimoiylashuvi 
kapitalizmni 
inqilobiy yo‘l bilan boshqa 
jamiyatga o‘tishini takozo etiladi. 
5.Xususiy 
mulkchilik 
ximoya qilinadi. 
5.Umumxalq mulki afzal deb 
xisoblanadi. 
Kapitalning organik tuzilishi S (SKU) yoki U(SKU) shaklida 
ifodalangan. Bunda S-asosiy (doimiy) kapital, U-aylanma (o‘zgaruvchan)
kapitalni anglatadi. Marks iqtisodiy g‘oyalarining asosiy qo‘shimcha qiymat 
nazariyasi tashqil etadi. Bunda S-qo‘shimcha qiymat. Qo‘shimcha qiymatning 
paydo bo‘lishi kuyidagicha asoslangan. Kapitalizm ishchi kuchi tovar 
sifatida sotishga majbur bo‘ladi. Bozor ishchi kuchi ma’lum baxoda sotiladi va 
sotib olinadi. 
Marks fikricha yollanma ishchining ishchi kuchiga belgilanadigan baxo ish 
xakkiga teng bo‘ladi. Aslida, ishchi kuchi bajargan mexnat natijasida ish 
xaqidan ortiq qiymat yaratiladi. Ishchi kuchi yaratgan qiymat bilan ishchi 
kuchi baxosi orasidagi farq qo‘shimcha qiymatni, ya’ni xak to‘lanmagan 
mexnatni xosil qiladi. 
Foyda esa, xak to‘lanmagan mexnatning bir qismidan iborat bo‘ladi.
Qo‘shimcha qiymat ish soatlarini cho‘zish (absolyut) yoki zaruriy ish vaqtini
yoki ikki mexnat unumdorligini oshirish (nisbiy xisodga) vujudga kelishi ham 
bayon etilgan. Marks va engels g‘oyalarida xalq ommasining absolyut va 
nisbiy kashshoqlashuvi masalasi, bazis va ustkurma, takror ishlab chiqarish 
xususiyatlari va boshqa iqtisodiy tushunchalar ko‘rib chiqilgan. Ularning 
g‘oyalari usha davrlardayok muxoliflar tomonidan (Yu.Volf, V.Leksis, 
A.Aorisni) qattiq tankidga uchragan. Marks va engels g‘oyalarining xayotiy 
emasligi va tajovo‘zkorligi tasdiklanganligidan kat’iy nazar, bir qancha olimlar 
(V.Xeylbroner, L.Turou, M.Blaug) tomonidan o‘rganib xozirgi davrda ham 
dolzarbligi e’tirof etilmoqda.