Tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy

Nazorat uchun savollar: 
1. Maktab boshqaruvida ichki nazoratni o‘rni nimadan iborat?
2. Maktab rahbaridan ichki nazoratni tashkil etishda nimalar talab etiladi?
3. Maktabda ichki nazoratni amalga oshirish uchun qanday maqsadlarni 
amalga oshirish muvofiqdir?
4. Motivatsiya va nazorat qilish muammolari, ularning echimi nimalardan 
iborat?
5. Ta’lim muassasasi maqsadlariga erishishni ta’minlashi uchun qanday 
muhim jihatlarga ega bo‘lishi kerak.
 
 
 
 
 
 
 
 

---

91 
11-mavzu: Maktabda dars jadvalini tuzishning ilmiy-metodik jihatlari
( 2 soat amaliy mashg‘ulot) 
Amaliy mashg‘ulotdan maqsad: tinglovchilarda maktabda dars jadvalini 
tuzishning ilmiy-metodik jihatlariga oid bilimlarni rivojlantirish.  
Amaliy mashg‘ulot kichik guruhlarda turli interfaol metodlardan 
foydalaniladi.
1-guruh uchun topshiriq – dars jadvali tuzish - o‘quv-tarbiya jaraѐnini 
rivojlantirish
2-guruh uchun topshiriq – pedagog xodimlarning ish faoliyatini tashkiliy 
jihatdan ilmiy asoslanishi
3-guruh uchun topshiriq – dars jadvalini tuzishni metodik va me’ѐriy talablari
AMALIY MASHG‘ULOT UCHUN NAZARIY MATERIAL 
Dars jadvali tuzish - o‘quv-tarbiya jaraѐnini rivojlantirish  
O‘quv-tarbiya jaraѐnini rivojlantirish va pedagog xodimlarning ish faoliyatini 
tashkiliy jihatdan ilmiy asosda olib borish dars jadvalining ilmiy jihatdan to‘g‘ri 
tuzishga bog‘liq. SHuningdek, bu ishning oqilona bajarilishi o‘qituvchilarning ish 
faoliyatini jadallashtirish, o‘quv-tarbiya jaraѐnining samaradorligini ta’minlash, 
o‘quvchilarni o‘quv dars mashg‘ulotlari davomida charchab qolmasliklari hamda 
ularga sinfdan va maktabdan tashqari to‘garak mashg‘ulotlari bilan shug‘ullanishlari 
uchun imkoniyatlar yaratishdir.
Maktabda o‘quv dars mashg‘ulotlarini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish, o‘quvchilarning 
mehnat va dam olishini ta’minlab turish o‘quv jaraѐnini tashkil etishning muhim 
shartlaridan biri hisoblanadi. Agar maktabda o‘quvchining kun tartibi to‘g‘ri 
taqsimlangan bo‘lsa, u kun mobaynida yuqori ishchanlik faoliyatini saqlab qoladi. 
Aks holda o‘quvchi o‘tilgan mavzuni yaxshi tushunmaydi va o‘zlashtira olmaydi, bu 
esa o‘quvchining darsdan tashqari faoliyat ko‘rsatishi uchun mo‘ljallagan kun tartibi 
ham buziladi.
Dars jadvali – o‘quv muassasasi faoliyatidagi asosiy rasmiy hujjatlardan biri 
hisoblanadi. Ilmiy-metodik, pedagogik-psixologik nuqtai nazardan ѐndashuvilib 
tuzilgan dars jadvali ta’lim muassasasi faoliyatini to‘g‘ri tashkil etilishini 
ta’minlaydi.
Axborot-kommunikatsion texnologiyalari takomillashib boraѐtgan davrda, 
xorijiy davlatlar tajribalaridan kelib chiqib, dars jadvalini kompyuter texnikasidan 
foydalanib tuzish dasturi ishlab chiqilmoqda. Ushbu modelga quyidagi parametrlar 
kiritiladi: maktabning manzili; o‘qituvchilarning ismi sharifi; fani; dars beradigan 
sinflari; haftalik dars yuklamasi; metodik kuni va h. k.
Dars jadvalini tuzishda: o‘quvchilarning ѐsh xususiyatlari, qaysi sinfda 
o‘qishlari, o‘quv fanlarining murakkablik darajasi, o‘qituvchilarning malaka va 
tajribalari kabi asosiy talablarga tayaniladi. Agar malakasiz o‘qituvchining darsi 
malakali va tajribali o‘qituvchinikidan kam bo‘lsa, u holda tajribasiz o‘qituvchining 
darsini oldingi soatlarga qo‘yish maqsadga muvofiqdir.
Kuzatishlarimiz shuni ko‘rsatdiki, o‘quvchilarning o‘quv faoliyati bilan 
shug‘ullanishlari o‘rtacha 8–9-sinflarda 12–13 soatni tashkil etadi. Bu haqda 
o‘quvchilardan yaxshi o‘qish, fanlarni o‘zlashtirishlari uchun nima halaqit 
bermoqda? – degan savolga javob topish uchun ular orasida maxsus so‘rovnomalar 

---

92 
o‘tkazilganda, o‘rtacha 45 foiz o‘quvchilar ―o‘quv materiallari va uy vazifalarining 
murakkabligi hamda dars jadvalining tizimlilikka e’tibor bermagan holda 
tuzilganligi‖, deb javob berdilar. Kundalik dars jadvaliga murakkablik darajasi yuqori 
bo‘lgan o‘quv fanlarining qo‘yilishi hamda uy vazifalarining tig‘iz va belgilangan 
me’ѐridan ortiqcha berilishi o‘quvchining aqliy zo‘riqishiga olib keladi.
Tajribalar shuni ko‘rsatmoqdaki, o‘quv kunining birinchi soatida 
o‘quvchilarning ish qobiliyatlari pastroq bo‘lib, 2–3-soatlarda ularning ishchanlik 
qobiliyati rivojlanadi, 4-soatda esa, ularda charchash alomatlari sezila boshlaydi, 5–
6-soatlarda esa, o‘quvchilarning ish qobiliyati keskin pasayadi. SHuning uchun 
kuchli aqliy faoliyatni talab qiladigan matematika, fizika, kimѐ, ona tili, xorijiy tillar 
kabi o‘quv fanlarining imkoni boricha 1–4-soatlarga qo‘yilishi maqsadga 
muvofiqdir. Agar o‘qituvchilarning dars yuklamalari kam bo‘lsa, ularning 
qo‘shimcha imkoniyatlaridan unumli foydalanish mumkin.
Ko‘p yillik tajribalar va xorijiy davlatlarning (xususan Rossiya) pedagog 
olimlarining kuzatishlariga ko‘ra dars jadvalini tuzishda sinflar kesimida yuqori 
samaradorlikka hamda past ko‘rsatgichga ega bo‘lgan o‘quv kunlari quyidagi 
jadvalda keltirilgan 
ushbu jadvalni tavsiya sifatida qabul qilish mumkin, chunki, bu jadvaldan 
barcha parallel sinflar uchun bir xilda foydalanish mumkin emas. CHunki, ayrim 
sinflarda o‘quvchilarning o‘rtacha faolligi yuqori bo‘ladi. Bunday sharoitda o‘quv 
fanlarini o‘quv materialining mazmun-mohiyatiga ko‘ra, murakkab va nisbatan oson 
o‘quv fanlariga ajratish mumkin. Bunda o‘quv materialining mazmuni, 
o‘qituvchining dars berish metodikasi, uslubiy mahorati, muloqot madaniyati, 
o‘quvchilarning mazkur fanga qiziqishi va faolligini e’tiborga olish kerak.
Ko‘p yillik tajribalarimiz, o‘quvchilar bilan o‘tkazilgan suhbatlar, 
so‘rovnomalar, savol-javoblarning natijalari, 1-4 sinf o‘quvchilarining matematika 
darsidan keyin o‘zlashtirish qobiliyati sustlashishi, tabiatshunoslik va rasm 
darslaridan so‘ng, aksincha, o‘zlashtirish, eslab qolish va ishlash qobiliyati 
rivojlanishini ko‘rsatdi. 
Bola fiziologik xususiyati toliqishga moyildir. Jumladan, psixologiyada 5–7 
ѐshli bola 15, 8–10 ѐshli bola 20, 11–12 ѐshli bola 25, 13–15 ѐshli bola esa 30 daqiqa 
davomida diqqatni bir nuqtaga qarata olishi (faol bo‘lishi) aniqlangan.
Bolalarda toliqish asosan 2 bosqichda kechadi: toliqishning birinchi 
bosqichida ularning harakatlarida bezovtalik va sabrsizlik ko‘rinishlari paydo 
bo‘ladi, ikkinchi bosqichda esa, faoliyat tezligining pasayishi va reflektor reaksiyalar 
yashirin davrining uzayishi kuzatiladi.
Matematika, fizika, kimѐ, rus tili, ona tili va shunga o‘xshash fanlardan 
nazorat ishlari o‘quvchilar asab tizimining ish faoliyati eng yuqori bo‘lgan vaqtlarda 
– seshanba, chorshanba kunlari 2–3-soatlarda olinishi maqsadga muvofiqdir. Juma, 
shanba kunlari nazorat ishlarini o‘tkazish maqsadga muvofiq emas, chunki 
o‘quvchilar asab tizimi haftaning bu kunlarida ancha toliqqan bo‘ladi.
Fanlar chuqurlashtirib o‘qitiladigan ixtisoslashtirilgan mak-tab(sinf)lar va 
ixtisoslashtirilgan 
maktab-internatlarda 
maxsus 
fanlar 
xususiyatlari 
va 
o‘quvchilarning imkoniyatlarini hisobga olgan holda, ayni bir turdosh o‘quv fanini 2 
soat mobaynida ketma-ket qo‘yish mumkin. Ayni bir o‘quv fani 2 soat ketma-ket 
qo‘yilgandan keyin boshqa o‘quv predmeti ketma-ket qo‘yilmaydi. O‘quv rejasida 1 

---

93 
ѐki 2 soat berilgan fanlarni dars jadvaliga ketma-ket 2 soatdan qo‘yish tavsiya 
etilmaydi. Ketma-ket 2 soat qo‘yilgan o‘quv fanlarini dars jadvaliga qo‘yishda 
albatta sinf o‘quvchilarining ѐsh xususiyatlari hisobga olinadi. CHunki, bolalar miya 
qobig‘i hujayralarining bir guruhiga asosiy o‘quv yuklamasi tushib, uning asab 
tizimida himoyalanish va harakatsizlanish vujudga keladi. Natijada bolaning asab 
tizimi signallarni qabul qilmaydi. 
Uy vazifasini bajarishga ko‘p vaqt sarflanadigan o‘quv fanlarini dars 
jadvaliga bir kunda ketma-ket kiritish tavsiya etilmaydi.
Tadqiqotlarimiz shuni ko‘rsatmoqdaki, o‘quvchilarning ѐsh xususiyatlarini 
hisobga olgan holda, ta’lim jaraѐnida ilg‘or pedagogik va axborot texnologiyalardan 
izchil foydalanish yaxshi samara beradi.