Technological solutions and innovative digital tools

International scientific-online conference: INTELLECTUAL EDUCATION 
TECHNOLOGICAL SOLUTIONS AND INNOVATIVE DIGITAL TOOLS 
25 
http://interonconf.com
 
maqolaning 5 bobida Eron, Bobil, Rim, Yahudiy podshohlarining va arab 
halifalarining xronologik jadvallarini keltirib, Eron, Bobil va Rim podsholarining 
ismlarini yunoncha transkripsiyada keltirgan.«Qonuni Ma‘sudiy» III maqolasi 
boshdan oyoq matematikaga oid bo‘lib, keyingi maqolalardagi astronomik 
hisoblashlar vat adqiqotlar uchun matematik apparat bayon qilinadi. Sferik 
astronomiya uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan geometriya va trigonometriya 
masalalari ko‘rib chiqiladi.«Qonuni Ma‘sudiy» IV maqolasi sferik astronomiyaning 
asosiy muammolariga va geodeziyaning ba‘zi masalalariga bag‘ishlangan. Maqola 
26 bobdan iborat. Bu maqolada keltiriblgan ma‘lumotlar Beruniyning nihoyatda 
teran va aniq fikr yuritishini yani bir karra tasdiqlaydi. Masalan, shu maqolaning 1-
bobida ekliptikaning ekvatorga og‘ish burchagini hisoblash usuli bayon qilinadi, 
so‘ngra o‘rta asr astronomlarning asosiy astronomik asbobi bo‘lish asturlobning 
tuzilishi ta‘riflanadi. Shu bob davomida Beruniy o‘zidan oldin o‘tgan mashhur 
astronomlar-yunon olimlari Eratosfen, Gipparx, Ptolomey, Sharq astronomlari-
Yahyo ibn Abu Mansur, Holid ibn Abdumalik al-Marvarrudiy, Musa ibn Shokir 
o‘g‘illari al-Battoniy, Sanad ibn Ali, mavrlik, damashqlik astronomlar Sulaymon ibn 
Ismat Samarqandiy, Abo‘l Xusayn So‘fiy, Abo‘l Vafo Buzjoniy, Abu Hamid 
Sug‘oniy, Mansur ibn Talha, Muhammad ibn Ali al-Makkiy va Abu Maxmud 
Xujandiylarning ekliptikaning og‘ish burchagi uchun topilgan qiymatlarini keltiradi 
va shu bobning oxirida o‘zi topgan qiymat -230 35' ni keltiradi. Beruniyning oxirida 
o‘zi topgan qiymat – 230 34' dan faqat 1' ga farq qiladi, holos
14
.Yana bir misol. 2 bob 
oxirida graduslarning og‘ishlar va kengliklar jadvallari keltiriblgan. Beruniyning bu 
jadvallari undan oldin tuzilgan jadvallar ichida eng aniqlaridan biri hisoblanadi. 
Ma‘lumki, hozirgi zamon matematik simvolikasi asosan XVII asr oxirilarida yuzaga 
keldi. U davrgacha matematik belgilarning bo‘lmaganligi matematika fanining 
rivojlanishini birmuncha orqaga surdi. Shunga qaramay, Beruniy matematik 
formulalardan foydalanmasdan so‘z bilan aytilgan qoidalari hozirgi zamon 
formulalariga ko‘chirilsa, uning aqLiy mulohazalash qobiliyatining nihoyatda kuchli 
bo‘lganligiga ishonch hosil qilish mumkin.IV maqoladan yana bir qiziq dalil 
keltiramiz. Beruniy shu maqolaning 23 va 24 boblarida «to‘rt vatad», «qoziq»ni 
ta‘riflaydi. Shundan so‘ng Beruniy «ko‘rinish iqlimi kengligi» degan yangi 
tushuncha kiritadi va uni «ko‘ruvchi og‘ish» va «kunduz yarmi balandligi»ning 
funksiyasi sifatida topiladi.Beruniy kiritgan bu funksiya tushunchasi undan avvalgi 
arab va yunon astronomiyasida qo‘llanmagan va faqat hind-astronomiyasida 
qo‘llanilgan. Demak Beruniy bu tushunchani birinchi bo‘lib o‘sha davr 
astronomiyasiga kiritdi.V maqolada o‘rta asr fani oldida turgan eng mushkul 
masalalardan 
biri-joyning 
geografik 
uzunligini 
aniqlash, 
shuningdek 
koordinatalarni, masofalarni va joylar azimutini hisoblash bilan bog‘liq masalalar 

---