Tek parti DÖneminde parti-devlet büTÜnleşmesine biR Örnek: “Dİlek sistemi”

1931),

 Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1999, s. 276. 

41  Ahmet Hamdi Başar, Atatürk’le Üç Ay, AİTİA Gazetecilik ve Halkla İlişkiler Okulu Ba-

sımevi, İstanbul, 1945.

42 Başar, 

a.g.e

., s. 21.

70

SEVDA MUTLU

Temmuz - 2013

neydi? Atatürk yurtta yapacağı seyahatle, başkalarının teferruatla gömülerek gö-

remeyecekleri bu kök sebebi bulmağa karar vermiştir.”

43

 

Bir çok kenti gezen Atatürk’ün, bu gezi sonrasında yeni politikalar izleyeceği 

yönünde beklentiler söz konusuydu. “Gazi’nin mütehassıs bir heyetle yaptığı bu 

seyahat neticesinden büyük şeyler bekliyordu. Bir inkılap daha görecektik. Zaten 

Gazi bütün inkılaplarını bir seyahatten sonra birden bire ortaya atmıştı. Seyahat 

kendilerine görmek, çalışmak kararlarını selamet ve kudretle vermek imkanla-

rını  hazırladı. Onun için üç aydan fazla zamanadır devam eden bu son seyahat 

neticesinde çok büyük işler umut ediliyordu. İktisadi devletçilikle, vergi işlerinde 

ve idari mekanizmada çok esaslı inkılaplar olması bekleniyordu.”

44

  Başar’ın bu 

beklentisi boşa çıkmamış ve bu seyahat sonrasında gerçekleşen 1931 CHP III. 

Büyük Kurultayı’nda önemli gelişmeler kaydedilmiştir. Dilek Sistemi’nin 1931 

CHP Üçüncü Büyük Kurultayı’nda daha sistemli bir nitelik kazanmış

45

 olma-

sı da tesadüf değildi. SCF gerçeği ile halkın Tek Parti yönetiminden memnun 

olmadığını gören Atatürk,  halka yakın olmak ve sorunları ile daha yakından 

ilgilenmek için Dilek Sistemini daha etkin ve sistemli bir şekilde uygulamaya 

koymuştur. Atatürk’ün yapmış olduğu önemli bir değişiklik de, “1931 tüzüğün-

de kademeler arası sıralama belirtilmiştir: kongrelerde üye adedine göre tem-

sil ilkesi benimsenmiş, 1927 tüzüğünde böyle bir temsile yer verilmemişti. Üye 

sayısına göre temsil, parti içi işleyişin demokratikleşmesi yönünde geliştiğinin 

göstergesidir.”

46

  Atatürk’ün 1931 Kurultayı’nda parti örgütlenmesinde temsil 

sistemini getirmesi ve Dilek Sistemini daha etkin hale dönüştürmesi birbiri ile 

uyumlu politikalar olmuştur. İç işleyişin demokratikleşmesi ve küçük çapta ve 

sınırlı da olsa demokrasi platformu yaratan bu politikalar, Başar’ın ifadesiyle, 

ülkedeki sekiz yıllık sessizliliği bozan SCF deneyimi ile açığa çıkan hoşnutsuz-

luk ve halkın sorunlarını yakından gören Atatürk’ün, bundan sonra CHP’nin 

tek parti olarak yola devam edebilmesinin yolları olarak uygulamaya konmuştu. 

Dilek Sisteminin tarihsel süreçteki seyri ise şöyledir: 1923 CHP Tüzüğü’nün 

13. Maddesinde,  Raporlar ve Tetkik Encümeni’nden bahsedilmekte ve görevi 

“Vilayet kongrelerinden gelecek raporları tetkik ve mütealalarıyla beraber kong-

43 Başar, 

a.g.e

., s. 37.

44 Başar, 

a.g.e

., s. 121.

45 Öz, a.g.e., s. 189. 

46  Aydın Erdoğan, Cumhuriyet Halk Partisi Tüzükleri Dünü Bugünü 1923-2000, Kitap 

Yayınları, Ankara, 2000, s. 31.

71

TEK PARTİ DÖNEMİNDE PARTİ-DEVLET BÜTÜNLEŞMESİNE BİR ÖRNEK: 

“DİLEK SİSTEMİ”

Sayı: 86

renin heyeti umumiyesine iblağ eyler.”

47

 şeklinde belirtilmişti. Görüldüğü üzere 

vilayetlerden gelen raporların içeriğinin detaylarına yer verilmemekle birlikte bu 

raporlarda özellikle de yerel yöneticilerin dilek ve isteklerin de yer alabileceği 

ihtimali yüksek görülmektedir. CHP 1927 Tüzüğü’nün,  13. Maddesinde,  on 

birer azadan mürekkep, Nizamname, Hesap ve Lahiya Encümenleri seçilir der 

ve 15. Maddesinde de: Lahiya encümeni; “Vilayet Kongrelerinden gelmiş olan 

temenni Lâhiyalarını ve resen vuku bulacak teklifleri tetkik eder.”

48

 ifadesi yer 

almaktadır. 1927 CHP Tüzüğü’nde ocak, nahiye, kaza ve il kongrelerinin nasıl 

yapılacağı ve görevlerinin ne olduğu ayrıntılı bir şekilde verilirken halkın dilek 

ve isteklerinin de ocaktan başlayarak Vilayete kadar iletilebileceği ve son aşa-

mada Vilayet Kongresi yetkilisi Vali’nin de kendisine gelen bu dilekleri umumi 

müfettişine sunacağı

49

 belirtilmiştir. 

1931 Tüzüğü’nde lahiya encümeni sayısı 25’e çıkarılmış

50

 ve  giderek güçlen-

dirilen Genel Sekreterlik bünyesine bağlı “Alelumum Dilekler ve Müracaatlar” 

47  Halk Fırkası (1923) Nizamnamesi,  Tuncay, a.g.e. (iç), S 375-384, s. 376.  

48  Cumhuriyet Halk Fırkası Nizamnamesi (1927), Tuncay, a.g.e. (iç.), S. 398-412, s. 399-

400. 

49  CHF 1927 Tüzüğünde; Vilayet Teşkilatı: Halk, Nahiye, Kaza ve Vilayet Kongrelerinden ve 

Nahiye, Kaza ve Vilayet heyetlerinden oluşmaktaydı. Köy ve mahalle ocakları fırkanın ilk 

teşkilat kademesini teşkil ediyordu. Fırkaya kayıt olan ve asgari on kişi olunca orada ocak 

teşekkül ediyordu. Her köy ve mahalle ocağı senede bir defa kongresini yapar. Fırkaya üye 

ve 18 yaşını tamamlamış her vatandaş halk kongresinin doğal üyesidir. Kongre reisi ve kati-

bini seçer. üç kişilik ocak heyeti ile üç kişilik yedek azayı ve Nahiye kongresine gidecek bir 

temsilciyi seçer. Nahiye kongresine teklif edeceği maddeleri müzakere ve tespit eder.  Köy 

ve mahalle ocakları üçer kişiden oluşur. ocakların vazifesi, halkı aydınlatmak ve doğru yolu 

göstermektir. Üyelerin kayıtlarını tutar ve fırkanın amaçlarının gerçekleşmesini sağlamaya 

çalışır, seçimlere hazırlık çalışmaları yapar. Nahiye teşkilatı Madde 58:  her sene köy ve 

mahalle ocağından gelecek birer temsilciden oluşur. Kongreyi idare için bir başkan ve katip 

seçer. nahiye heyetinin geçen seneye ait faaliyet raporunu tetkik ve müzakere eder. Kaza 

kongresine gidecek üç temsilci seçer, Nizamname tadilatına, vilayet meclisi umumisine ve 

belediye işlerine ait teklifleri veya nahiye halkının ihtiyacını bir üst heyete bildirmek üzere 

tespit eder.  D. Nizamname tadilatı ile Vilayet Meclisi Umumisine ve Belediye işlerine ait 

gerek Nahiye Kongreleri tarafından verilen raporları ve gerek res’en dermeyan edilen tek-

lifatı tetkik ve kaza halkının umumi ihtiyacatı hakkındaki mütealasını tespit eder, buna 

göre vilayet Kongrasına rapor izah eyler Madde 71: Vilayet Kongraları E- Vilayet meclisi 

umumisine belediyelere ait umur için program tanzim ve nizamname tadilatı ve kongraya 

verilmiş dermeyan edilen teklifatı ve mahallin ihtiyacatı umumiyesi hakkındaki mütealatı 

tetkik ve izhar edeceği  lahiyaları müfettişliğe tevdi eyler. 

50  C.H.F. Nizamname ve Programı 1931, Tuncay, a.g.e. (iç.),  S. 451-473, s. 455-456.  CHF 

Üçüncü Büyük Kongre Zabıtları, 10-18 Mayıs 1931

, 1931 İstanbul Devlet Matbaası, s. 

247.

72

SEVDA MUTLU

Temmuz - 2013

bürosu oluşturularak

51

 daha sistemli hale getirilmiştir. CHP 1935 Tüzüğü’nün 

36. Maddesinde Lahiya Encümeni yerine Dilek Encümeni ifadesi kullanılarak, 

bu encümenin görevi de  “İl Kongrelerinden gelen dilekleri ve üyeler tarafından 

yapılmış önergeleri inceler”

52

 şeklide  belirtilmişti.

CHP’nin Tek Parti dönemi uygulamalarından biri olan Dilek Sistemi, 1931 

CHP III. Kurultay’ı,

53

 1935 CHP IV. Kurultay’ı

54

, 1939 CHP V. Kurultay’ı

55

, 

1943 CHP VI. Kurultay’ı

56

 ve 1947 CHP VII. Kurultay’ında

57

 işletilmiştir.  An-

cak, CHP’nin 1950 seçimlerinde muhalefette kalması sebebiyle, 1950 CHP VIII. 

Kurultay’ına gelen dilekler görüşülmeden, Dilek Encümeni tarafından Genel 

İdare Kurulu’na sevk edilmiştir. Söz Konusu Dilek Encümen Raporu şöyledir: 

“29-30 haziran 1950 tarihlerinde toplanan komisyonumuz, Kurul-

tay Başkanlığı’ndan havale edilen Genel Sekreterliğin Dilekler hakkında-

ki 26.6.1950 tarihli raporunu tetkik etmiş ve:

1- 1947 kasımında toplanan VII. Kurultaydan bugüne kadar,

a- 1947 il kongrelerinden 

b- 1948 ocak ve bucak kongrelerinden,

c- 1949 il kongrelerinden  olmak üzere Genel Merkeze 10448 dilek 

gelmiş ve her biri ait olduğu Bakanlıklar ve Genel Müdürlükler nezdinde 

layık olduğu önemle takip edilmiş, bunlardan 3092’si müspet, 2296’sı 

menfi olarak neticelenerek teşkilata tebliğ edilmiş Bütçeye teallük eden  

2375 dilek mali imkanlara talik olmuş ve 1950 il Kongreleri dileklerin-

den 2687’sinin cevabı alınmadan seçimlere girildiği anlaşılmıştır. Bugün 

elde bulunan ve netice alınmayan dilekler üzerinde halihazır şartlarına 

göre muamele yapmak üzere bunların Genel İdare Kuruluna havale edil-

mesine,

51  Hakkı Uyar, 1923’ten Günümüze CHP Tüzükleri Üzerine Genel Bir Değerlendirme,  

TÜSES İstanbul, İzmir, Nisan 2000, s. 1  

52  CHP Tüzüğü, Partinin Dördüncü Kurultay’ında Onaylanmış Mayıs 1935, Ankara, 

Ulus Basımevi, s. 10. 

53  CHF Üçüncü Büyük Kongre Zabıtları, 10-18 Mayıs 1931, s. 91-227. Tuncay, a.g.e., s. 

324.

54  CHP Dördüncü Büyük Kurultayı Görüşmeleri Tutulgası, 9-16 Mayıs 1935, s. 117-227. 

55  CHP Beşinci Büyük Kurultay Zabıtları, 29 Mayıs-3 Haziran 1939, Ulus Basımevi, 

Akara, 1939, s. 106-167. 

56 Bkz., 

Ulus Gazetesi,  

9 Haziran-14 Haziran 1943 tarihleri arası. 

57 Bkz., 

Ulus Gazetesi

, 19 Kasım 1947, s. 1, Ulus Gazetesi, 24 Kasım 1947, s. 1. 

73

TEK PARTİ DÖNEMİNDE PARTİ-DEVLET BÜTÜNLEŞMESİNE BİR ÖRNEK: 

“DİLEK SİSTEMİ”

Sayı: 86

2- CHP’nin iktidardan muhalefete geçmiş olduğu göz önünde bu-

lundurularak  dileklerin belirtilmesiyle takibinin belli prensiplere bağ-

lamasına fayda mülahaza eden komisyonumuz aşağıdaki neticelere var-

mıştır: 

I. Kanunsuz bir harekete muhatap olduğunu iddia edecek partili-

lerin ve parti kurullarının şikayet ve dileklerini derece derece parti üst 

kademelerine intikal yolu açık bulunmakla beraber, 

II. Diğer taraftan;

a) Ocak, bucak, ilçe ve illeri ilgilendiren dileklerin mahalli idare ku-

rulları tarafından takip edilmesi, muhik olmayan veya kanuni sebeplere 

dayanmayan menfi neticeler hakkında,

b) Belirlenen ihtiyaca göre yürürlükte olan kanunların tadilini veya 

yeniden kanun vaz’ını gerektiren,

c) Parti, Tüzük ve Programının ve parti teşkilatı çalışmasını ilgilen-

diren dilekler üzerinde karar alıp harekete geçmek üzere bunların Genel 

İdare Kurulu’na bildirilmesi muvafık olur.  İş bu rapor yüksek kurultayın 

tasvibine sunulur.”

58

Yukarıdaki raporda gözden kaçmaması gereken bir ayrıntı dikkat çekicidir.  

O da, Dilek Encümen Raporunda, ilk kez şikayet ifadesinin yer almış olmasıdır. 

CHP, muhalefet partisi konumunda geldikten sonra mevcut iktidarın uygula-

malarına yönelik halkın şikayetlerinin olacağı varsayımından hareket etmiştir. 

Öyle ki, CHP tek partiyken ve iktidardayken halktan gelenler, “Dilek ve İstek” 

iken, muhalefette partisiyken, halktan gelenler “Şikayet ve Dilek” olabilmek-

teydi.  CHP 1950 Kurultay’ında partililerin ve parti kurullarının şikayet ve di-

leklerini parti üst kuruluna iletme yollarını açık bırakılmakla birlikte, bundan 

sonraki kurultaylarında da gözlendiği üzere, Dilek Sistemi eski işlerliğini kay-

betmiştir. 1951 CHP IX. Kurultay’ında da CHP iktidarı devretmeden  evvelki 

döneme (1947-1950) ait kongrelerden gelerek toplanan dilekleri incelemek üzere 

“Dilek Encümeni”ni

59

 son kez oluşturmuştu.

DİLEK SİSTEMİ’NİN SOSYO-EKONOMİK BOYUTU: 1939 CHP V. 

BÜYÜK KURULTAY’I İSTEK VE DİLEKLERİNİN ANALİZİ

Çalışmanın başında, Dilek Sistemi’nin demokratik gereklilik ve işlevselli-

ğinin yanı sıra, sosyo-ekonomik boyutu ile de incelenmesi gerektiğini vurgu-

58  Ulus Gazetesi, 2 Temmuz  1950, s. 8. 

59  Ulus Gazetesi, 26 Kasım 1951, s. 1. 

74

SEVDA MUTLU

Temmuz - 2013

lanmıştı. Burada, 1939 CHP V. Büyük Kurultay’ına gelen dilek ve isteklerin 

içerikleri, dönemin sosyo-ekonomik koşullarını ortaya koymak amacıyla çö-

zümlenecektir. Ayrıca, bu kurultay örneğinde, dilek ve isteklere ilişkin CHP’nin 

tutumuna ve bu dilek ve isteklerin ne oranda cevap bulduğuna açıklama getiri-

lerek, Dilek Sisteminin işlerliği tartışılacaktır. 

CHP V. Kurultay’ı 3 Haziran 1939’da 417 milletvekili ve 211 delegenin ka-

tılımıyla toplanmıştır. Milletvekili sayısının delege sayısından fazla olması (yak-

laşık iki katı) parti-devlet bütünlüğünün ve egemenliğinin göstergesi olarak de-

ğerlendirebiliriz. 1939 CHP V. Kurultay hazırlıkları çok öncesinden başlamıştı 

ve CHP ocak, bucak, kaza kongrelerinden başlayıp sıra ile vilayet kongrelerinden 

gelen istek ve dikleler Kurultay’a sunulmak üzere tasnif edilmişti. Parti Umumi 

İdare Heyeti dilekleri “yapılması imkânı olanlar” ve “ana işlere” ilişkin olanlar 

şeklinde, 29 Mayıs’ta toplanacak olan Büyük Kurultay’a sunulmak üzere tasnif 

etmişti.

60

 Bu tasnif işlemi, basında, “Memleketin ihtiyaçları tespit ediliyor.”

61

 

başlığı ile verilmişti. 

 Basının, Kurultay’a gelen dilek ve isteklerle yakından ilgili olduğuna ta-

nık oluyoruz. “Dilek Sistemi Tek Parti boyunca yerel örgütlerin sosyal ve 

ekonomik sorunları ve buna bağlı olarak bazı istekleri dile getirme araçları-

nın en belli başlısıdır. Dilek Sisteminin kamuoyuna açık olması ve dileklerin 

yayınlanmaları bu sistemin etkinliğini arttırdığı gibi dikkat çekici bir nitelik 

de kazandırmaktadır.”

62

 CHP’nin resmi yayın organı olan Ulus Gazetesi’nin 

Kurultay’a gelen dilek ve isteklere ilişkin, “yurdun her tarafının ilgilendiği bu di-

lekler, memleket ihtiyaçlarının muhtelif mevzularda bilhassa aşağıdaki noktalar-

da toplandığını göstermektedir. Bu hulasaya atfedilecek dikkatli gözler halkımı-

zın yurdun ve milletin terakki yolundaki intihabının ve yurt ihtiyaçlarıyla yakın 

ve şuurlu ilgisinin aksini görecekler... Bu dilekler tetkik edilince halkımızın yurt 

ihtiyaçlarıyla ne kadar yakından alâkalandığı iftiharla görülür.”

63

 haberinde dik-

kati çeken şey,  halkın bilinçli bir şeklide ön plana çıkarılmasıdır. Halkın yurt 

sorunlarıyla ne kadar ilgili olduğu vurgusuyla, bilinçli bir şekilde, CHP, halkın 

gölgesinde mi? bırakılmak isteniyor sorusu akla gelmiyor değil. Oysa ki, halkın 

dilek ve isteklerini dikkate alan, ocak, bucak, kaza ve vilayet kongrelerinde bu 

60  Ulus Gazetesi, 25 Mayıs 1939, s. 1.

61  Yeni Sabah Gazetesi, 31 Mayıs 1939, s. 1.

62 Uyar, Tek Parti Dönemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, s. 241.

63  Ulus Gazetesi, 25 Mayıs 1939, s. 1.

75

TEK PARTİ DÖNEMİNDE PARTİ-DEVLET BÜTÜNLEŞMESİNE BİR ÖRNEK: 

“DİLEK SİSTEMİ”

Sayı: 86

dilek ve istekleri toplayan, Büyük Kurultay’da da görüşerek karara bağlayan ve 

nihayetinde de uygulayacak olan CHP’dir. İşin özü, halk vurgusunun altında 

yatan neden, Dilek Sisteminin en önemli işlevi ile ilgilidir; CHP’nin bir yandan 

halkı yönetime dahil etme isteğiyle, diğer yandan da halkı önemsediği algısını 

oluşturma çabasıyla doğrudan ilgilidir. 

29 Mayıs 1939 günü, Kurultay’ın açılış günü, Ankara baştanbaşa bayrak 

ve dövizlerle süslenmiş

64

, Kurultay, saat 10’da İnönü’nün açış konuşması ile 

başlamıştır. Kurultay açıldıktan sonra, Dilek Encümeni

65

 saat 14’te “Büyük 

Millet Meclisi’nde kendilerine tahsis edilen yerlerde toplanarak tevdi edilmiş 

olan mevzular üzerinde tetkiklerine başlamışlardır.”

66

 Kurultay’da görüşülen 

ve karara bağlanan dilek ve istekler, CHP V. Büyük Kurultay Dilek Encümeni 

Raporu’nda yer almış ve bu rapor yayımlanmıştır. Raporun girişinde şu ifadeler 

yer almaktaydı: 

 “Büyük Kurultayca seçilen Dilek encümenimize Parti Genel sekre-

terliğinin 29.05.939 tarihli 2/14681 sayılı tezkeresiyle havale buyurulan 

vilayet kongreleri dilekleri alakalı Vekil ve Umum Müdürlerinin huzur-

lariyle ve büyük bir dikkat ve itina ile müzakere ve tetkik olundu. Parti 

teşkilat kademeleri takip ederek Yüksek Kurultayın ruznamesine kadar 

gelen bu dilekler halkımızın ehemmiyetli ihtiyaçları tebarüz ettirmesi ve 

ilk kademeden son kademeye kadar kongrelerimizin nazarı tasvibinden 

geçmesi itibariyle üzerinde kemali ehemmiyetle durulması lazım gelen 

bu dilekler Encümenimizce baştan nihayete kadar geniş bir surette ince-

lenmiş ve bu meyanda üyeler tarafından yapılan teklifler de ehemmiyetle 

mütalea ve tetkik edilmiştir. Vekillerimizin encümenimizin çalışmaları-

64  Ulus Gazetesi, 30 Mayıs 1939, s. 1.

65  Dilek Encümeni şu kişilerden oluşuyordu: Dilek Encümeni Başkanı İsmet Eker (Çorum 

Mebusu), Mazbata Muharriri Rıza Erten (Mardin Mebusu), Kâtip Fakihe Öymen (İstanbul 

Mebusu), Azalar: Şakir Kınacı (Ankara Mebusu), Tevfik Aslan (Kastamonu Mebusu), Hüs-

nü Yaman (Manisa Mebusu), Şevki Alpagut (Niğde Delegesi), Gl. Refet Bele (İstanbul Me-

busu), Nazım Toker (Kayseri Mebusu), Talat Onay (Giresun Mebusu), Asım Bektaş (Yozgat 

Mebusu), Şevket Erdoğan (Gümüşhane Mebusu), Muzaffer Akpınar (Balıkesir Mebusu), 

Nihat Arkat (Zonguldak Delegesi ), Tevfik Temelli (Bitlis Mebusu), Munip Boya (Van Me-

busu), Raşit Usumu (Çanakkale Mebusu), Hayrullah Özbudun  (Çorum Delegesi), Dr. Akif 

Arkan (Çankırı Mebusu), Ragıp Akça (Kocaeli Mebusu), Tahir Tüfekçi (Tokat Delegesi Me-

busu), Ziya Kayran (Maraş Mebusu), Alaettin Tiritoğlu (Kütahya Mebusu), Dr. Tuğamiral 

H. Şinasi Erel (İstanbul Mebusu), Ekrem Pekel (Yozgat Mebusu). Bkz. CHP Beşinci Büyük 

Kurultay Dilek Encümeni Raporu

, Ankara, 29.05.939, y.e.b. (Yayınevi bilinmiyor), s. 3. 

66  Ulus Gazetesi, 30 Mayıs 1939, s. 6.

76

SEVDA MUTLU

Temmuz - 2013

nı kolaylaştırıcı alaka ve duygularını şükranla kaydetmeyi vazife biliriz. 

Müzakere neticeleri hulasaten aşağıda olduğu gibi tertip sırasıyla tesbit 

edilmiş bulunmakla Yüksek Heyetin nazarı tasvibine saygılarımızla arz 

olunur.”

67

 

Yirmi beş kişilik Dilek Encümeni’nin altı delege ve on dokuz milletveki-

linden oluşması, merkezin hakimiyetini göstermesi açısından dikkat çekicidir. 

Ayrıca, Dilek Encümen’inde Refet Bele’nin (İstanbul milletvekili), Bakanlardan 

Fethi Okyar (Adalet Bakanı), Ali Fuat Cebesoy (Bayındır Bakanı) gibi isimlerin 

yer alması da gözden kaçmaması gereken önemli bir ayrıntıdır. İnönü Cumhur-

başkanı olduktan kısa bir süre sonra, daha önce meclis dışında bırakılanların 

kırgınlıklarını gidermek amacıyla, 24 Mart 1939’da Dolmabahçe Sarayı’nda 

1700 kişilik bir çay partisi verdi. Bu partiye tüm kırgınlar çağrılmıştı.

68

 Hazırlık 

yaptığı 1939 genel seçimleri, İnönü’nün barış politikasını sürdürmesine yardımcı 

olmuş 

69

 ve Fethi Okyar, Rauf Orbay, Kazım Karabekir, Ali Fuat Cebesoy, Ha-

lide Edip Adıvar gibi isimleri tekrar kazanmıştır.

“Yurdun her tarafından gelen ve her tarafını ilgilendiren bu dilekler, mem-

leket ihtiyaçlarının çeşitli konuları şu noktalarda toplanmıştır.”

70

 Söz konusu, 

dilek ve istekler,  Dilek Encümeni Raporu’ndan 25 Mayıs-30 Mayıs 1939 tarihli 

Ulus Gazetesi’nden ve 30 Mayıs 1939 tarihli Yeni Sabah

71

 gazetelerinden yarar-

lanılarak (Tablo1) yer verildi. Dilekler ve istekler ilgili bakanlıklara göre tasnif 

edilmiştir: 

67  CHP Beşinci Büyük Kurultay Dilek Encümeni Raporu, s. 3. 

68  Asım Us, Asım Us’un Hatıra Notları, 1930’dan 1950’ye Kadar Atatürk ve İnönü De-

virlerine Ait Seçme Fıkralar

, Vakit Matbaası, İstanbul, 1966, s. 358; Çetin Yetkin, Karşı 

Devrim 1945-1950

, Otopsi Yayınevi, İstanbul, 3. Basım Aralık 2003, s. 51.

69  Cemil, Koçak, Türkiye’de Millî Şef Dönemi (1938-1945) C: 2, İletişim Yayınları, İstan-

bul, 2003, s. 41.

70  Ulus Gazetesi, 25 Mayıs 1939, s. 5.

71  Ulus Gazetesi, 25-26-27, 28, 29, 30 Mayıs 1939, Yeni Sabah Gazetesi, 30 Mayıs 1939. 

77

TEK PARTİ DÖNEMİNDE PARTİ-DEVLET BÜTÜNLEŞMESİNE BİR ÖRNEK: 

“DİLEK SİSTEMİ”

Sayı: 86

Tablo 1: CHP Beşinci Büyük Kurultay’ına Gelen Dileklerin 

İlgili Bakanlık ve Kuruluşlara Göre Dağılımı

Başbakanlığa (Başvekâlet) ait dilekler,

Başvelaket müsteşarı Vehbi Demirel’in 

huzurunda görüşüldü

•

İnönü savaşının meydana geldiği 

alanda piyade siperlerinin olduğu 

yerde İnönü heykelinin dikilmesi 

kabul edilmiştir.

Evkaf Umum Müdürlüğü (Vakıflar Genel 

Müdürlüğü ) ile ilgili dilekler,

Vakıflar Genel Müdürü Fahri Kiper’in

Huzurunda görüşüldü.

•

Cami ve eski eserlerin tamiri

•

Arazi temliki (mülk olarak vermek)

•

Türlü dilekler: Mezarlıklarla il-

gili dilekler, Havza kaplıcalarının 

ıslahı ve İcarei zemin vergisinin 

kaldırılması

Beden Terbiyesi Genel Direktörlüğü ile 

ilgili dilekler, Beden Terbiyesi Genel Di-

rektörü General Cemil Taner’in

•

Beykoz, Fatih ve Üsküdar semtler-

inde birer saha yapılmasına ilişkin 

dilekler

Meteoroloji genel müdürlüğü ile ilgili 

dilekler, Genel Müdür Tevfik Noyan’ın 

huzurunda

•

Manisa Salihlide bir istasyon 

açılmasına dair dilek

Adalet Bakanlığına (Adliye Vekâleti)  ait 

dilekler,

Adliye Vekili Fethi Okyar huzurunda 

görüşüldü.

•

Denizli, İstanbul (Üsküdar), Kayseri 

(Develi) nin adliye binası yapılması 

dileği

•

Cezaevi inşaatı dileği

•

Hâkim tayini

•

Bahçe hırsızlığının önüne geçilmesi

•

İcra ve adli harç kanunlarında 

değişiklik

•

Hayvan hırsızlığının önüne 

geçilmesi

•

Mahkeme tesisi

•

Noter Tayini

•

On liraya kadar alacak davalarına 

ihtiyar heyetlerinin de bakabilmesi

•

Boşanma işlerinde kolaylık 

gösterilmesine dair dilek

78

SEVDA MUTLU

Temmuz - 2013

MM Vekâletine dair dilekler, Vekâlet Ordu 

Dairesi Başkanı General Abdi Pandır’ın 

huzurunda görüşüldü. 

•

Antalya (Korkuteli) ve Kırşehir’de 

birer askeri alay veya Kıt’a 

bulundurulması

•

Memnu mıntıkalar (girilmesi ya-

sak yerler ) işaretlenmesi ile ilgili 

Kırıkkale dileği

İçişleri Bakanlığına (Dâhiliye Vekâleti) ait 

dilekler,

Vekil Faik Öztrak’ın huzurunda görüşüldü.

•

Belediye işleri: yeni belediyeler 

yapılması ve belediye memurlarına 

emeklilik maaşı bağlanması

•

Nüfus işleri: Evlenme işlerinin 

hafiflettirilmesi, kayıtsız çocukların 

nüfusa kaydı, gizli nüfusun cezasız 

yazılması, nüfus memuru tayini ve 

Evlenmeyi teşvik için evlenmeyen-

lerden muayyen bir vergi alınması.

•

Nahiye, kaza olması istenen yerlerle 

ilgili dilekler

•

Hükümet Konaklarının yapımı ile 

ilgili dilekler

•

Polis teşkilatı sayısının arttırılması 

ile ilgili dilekler

•

Köy İşleri ile ilgili dilekler

Maliye Bakanlığına (Maliye Vekâleti) ait 

dilekler, Vekil Fuat Ağralı’nın huzurunda 

görüşüldü.

•

Vergi üzerine dilekler: Hayvan Ver-

gisinde indirim yapılması ve vergi  

alınmaması dilekleri, Yol, Bina 

ve Arazi Vergisi bakayasının affı, 

Motorlu  değirmenlerde köylünün 

öğüttüğü undan vergi alınmaması 

dileği, Buğday Koruma Ver-

gisi, Köylerdeki Bina Vergilerinin 

kaldırılmasına ilişkin dilek, Çeltik 

Muamele Vergisi

79

TEK PARTİ DÖNEMİNDE PARTİ-DEVLET BÜTÜNLEŞMESİNE BİR ÖRNEK: 

“DİLEK SİSTEMİ”

Sayı: 86

Eğitim Bakanlığına (Maarif Vekâleti) ait 

dilekler, Vekil Hasan Ali Yücel’in huzurun-

da görüşüldü

•

85 yerde ortaokul açılmasına ilişkin 

dilekler

•

Ankara’da Milli Kütüphanenin 

açılmasına karar verilmiştir. 

•

Lise, sanat okulu açılması dileği, 

Milli Kütüphane açılması, 

•

Okul kitaplarının ucuzlatılması,

•

Özel okullarda sınavın devlet 

tarafından yapılması

Bayındırlık, Haberleşme, Ticaret ve İktisat 

Bakanlığına (Nafia, Münakalat, Muhaber-

at, Ticaret ve İktisat Vekâleti) ait dilekler, 

Nafia Vekili General Ali Fuat Cebesoy, 

Muhabere ve Münakale Vekili Ali Çetinka-

ya huzurunda görüşüldü.

•

Demiryolları ve limanların inşaatı 

dileği

•

Zahire hangarlarının yapılması 

dileği

•

Posta merkezi açılması dileği

•

Halka ucuz radyo temini dileği

İktisat Vekâleti ile ilgili dilekler, Vekil 

Hüsnü Çakır huzurunda görüşüldü

•

Şeker, mazot ve gazın ucuzlatılması 

dilekler

•

Fabrika İnşaatı 

Ticaret Vekâleti ile ilgili dilekler, Vekil 

Cezmi Erçin’in huzuru ile tetkik olundu

•

Afyon işi satım işlerinin 

kolaylaştırılması

Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığına (Sihat 

ve İçtimai Muavenet Vekâleti) ait dilekler, 

Vekil Dr. Hulusi Alataş’ın huzurunda 

görüşüldü

•

Bataklık 

kurutulması

•

Dispanser açılması

•

Doğumevi ve san-

atoryum açılması

•

Eczane açılması 

ve sayısının 

arttırılması

•

Frengi ve sıtma 

mücadelesi,  

Hükümet tabibi

80

SEVDA MUTLU

Temmuz - 2013

Gümrük ve Tekel Bakanlığına  (Gümrük 

ve İnhisar Vekâleti) ait dilekler, Dilek Veki-

li Raif Karadeniz’in Huzurunda görüşüldü.

•

İspirtolu içkilere ait işler: Şarap 

fabrikalarının yapımı, içki 

fiyatlarının indirilmesi

•

Tütün fiyatlarının indirilmesi, 

•

Tuz fiyatlarının indirilmesi

iraat Bakanlığına (Ziraat Vekâleti) ait dile-

kler,

Ziraat Vekili Muhlis Erkmen huzurunda 

incelendi.

•

Orman işleri: Orman mah-

sullerini toplama işlerinde 

kolaylık gösterilmesi ve 

Devlet ormanlarındaki ya-

bani fidanların halka mec-

canen (ücretsiz) verilmesi.

•

Veteriner işleri: damızlık ihtiyacının 

karşılanması

•

Ziraat işleri: alet, makine, tohum, 

çubuk, fidan temini veya bunların 

ucuzlatılması

•

Yardım ve zirai krediler hakkındaki 

dilekler

Emlak ve eytam bankasıyla ilgili dilekler: 

Umum müdür Cevdet Gölet’in huzuru ile 

görüşüldü.

•

Şube açılmasına ilişkin dilekler

Çocuk Esirgeme Kurumu ile ilgili dilekler 

Kurum Başkanı ve Kırklareli mebusu Dr. 

Fuat Umayın  ile görüşüldü

•

Çocuk esirgeme kurumuna ait olan 

ve tütünden alınan hisse ile köy 

çocuklarına da yardım edilmesini 

isteyen Kocaeli (Gölcük) dileği

•

Kimsesiz çocuklar için devlet 

yurtları açılması

81

TEK PARTİ DÖNEMİNDE PARTİ-DEVLET BÜTÜNLEŞMESİNE BİR ÖRNEK: 

“DİLEK SİSTEMİ”

Sayı: 86

Hatay’da parti teşkilatlanması henüz 

olmadığı için teşkilat ve dilek kongreleri 

yapılamadığından, Hatay delegelerinin 

ayrıca ilettikleri dilekleri

•

Hatay’da büyük sıtma yuvaları 

teşkil eden Amik bataklığının kısa 

zamanda kurutulması, Hatay’da en 

kısa zamanda sıtma ve trahom müc-

adelesi teşkilatının kurulması

•

Eti Türkleri arasında Türkçe dilinin 

kısa bir zamanda yayılması için 

Maarif ve Parti cephelerinden acil 

hareketler faaliyetlere geçilmesi

•

Antakya’da bir memleket hasta-

nesinin yapılması, Demiryolunun 

Antakya’ya kadar uzatılması, 

Ziraat bankası ile diğer ticaret 

bankalarının kurulması, Hatay 

ile Türkiye arasındaki iktisadi 

mübadeledeki kayıtların derhal 

kaldırılması, İskenderun limanın 

vücuda getirilmesi

Her ne kadar yurdun her tarafından gelen dilekler dense de, Tek Parti döne-

minde CHP’nin Doğu illerinin bir çoğunda örgütlenmesinin olmaması gözden 

kaçırılmamalıdır. 1939 V. Kurultay delege listesine bakıldığında, dikkat çekici 

noktaları şöyle sıralayabiliriz: Ağrı (3 milletvekili), Bingöl (2 milletvekili), Bitlis 

(2 milletvekili), Diyarbakır (7 milletvekili), Elazığ (5 milletvekili), Hakkâri (1 

milletvekili), Manisa (6 milletvekili), Mardin (7 milletvekili), Siirt (4 milletve-

kili), Tunceli (3 milletvekili), Urfa (6 milletvekili), Van (3 milletvekili) illeri-

nin delegeleri yok, sadece milletvekilleri Kurultay’a katılmıştı.

72

 CHP’nin parti 

(ocak, bucak, kaza ve il) örgütlenmesinin olmadığı Doğu illerinde

73

, halkın dilek 

ve istekleri doğrudan üst mekanizmalara taşınamıyor ve Dilek Sistemi bu illerde 

işlemiyordu. Sadece illerin yerel yöneticileri ve bölge müfettişleri

74

 aracılığıyla 

ihtiyaçlar saptanıp üst mekanizmalara iletiliyordu. 

72  V. CHP Büyük Kurultay Delege ve Milletvekili tam  listesi için Bkz. CHP V. Büyük Ku-