Teleradioeshittirishda uzatish va qabul qilish qurilmalari

Aralashtirgich 
(boshqariladigan 
o’tkazuvchanlik)
 
I
chiq
 
I
s
 
Geterodin
 
U
оr
 
U
s
 
Signal
 
OCh-filtr 
 
I
get
 
U
get
 

---

175
har birining eng turli tashkil etuvchilari paydo bo‘ladi. Ular orasida farq 
chastotasili yoki oraliq chastotasili o‘zgaruvchan tashkil etuvchi ham bo‘ladi. Bu 
tashkil etuvchi bunday nomni uning chastotasi nochiziqli elementga berilgan ikkita 
signallarning chastotalari farqiga son jihatdan teng bo‘lganligi uchun oldi. 
Masalan, diodga 
f
1
=1800 kgs va 
f
2
=1300 kGs chastotalarli signallar berilsa, u 
holda bu diodning zanjirida
f
or
=1800-1300=500 kGs 
farq (oraliq) chastotasili yangi o‘zgaruvchi tashkil etuvchi paydo bo‘ladi. Bu 
tashkil etuvchini 500 kGs chastotaga sozlangan oddiy tebranish konturi yordamida 
ajratib olish mumkin. 
Oraliq chastota signalini paydo bo‘lishini 12.3- va 12.4- rasmlardagi grafiklar 
yordamida sodda tushuntirish mumkin. Turli 
f
1
va 
f
2
chastotalarli 
i
1 
va 
i
2
o‘zgaruvchan toklar qo‘shiladi. Vaqtning 
t
1
momentida har ikkala toklar bitta 
yo‘nalishda oqib o‘tadi va ularning amplitudalari qo‘shiladi. Lekin asta-sekin 
kichik 
f
2
chastotali tokning 
I
2
musbat amplitudasi yanada ko‘proq “kechika” 
boshlaydi va nihoyat, har ikkala toklar qarama-qarshi yo‘nalishlarda oqib 
o‘tadigan, umumiy tokning 
I
umum
amplitudasi 
I
1
va 
I
2
amplitudalarining farqiga 
teng bo‘ladigan 
t
2
moment keladi.
i
2
tokning keyingi kechikishi 
t
3
momentda har 
ikkala toklarning yo‘nalishlari yana mostushadi va umumiy tok ortadi. Shunday 
qilib, umumiy tokning 
I
umum
amplitudasi modulyatsiyalangan signalni eslatish bilan 
davriy ravishda o‘zgaradi (12.3- rasm). Umumiy tok amplitudasining o‘zgarishi 
chastotasi aynan chastotalar farqiga teng bo‘ladi. 
Bu oddiy misol orqali oson isbotlanadi. Agar 
f
1
chastota 10 Gs ga, 
f
2 
chastota 
esa 8 Gs ga teng bo‘lsa, u holda har bir sekund davomida ikkinchi tebranish 

---

176
birinchisidan ikkita to‘liq davrga “ortda qoladi”, boshqacha aytganda, har bir 
sekund davomida ikkinchi tebranish birinchi tebranishdan butun davrga ortda 
qoladi. Bu har bir sekund davomida 
i
1
va 
i
2
tok amplitudalari ikki marta mos 
tushadi va umumiy tok amplitudasi eng katta qiymatga erishishini bildiradi. 
Shunday qilib, umumiy tok amplitudasining o‘zgarishi chastotasi 2 Gs ga teng, 
ya’ni f
1
va f
2
chasttalar farqiga (10-8=2 Gs) teng. Ko‘rib chiqilgan misol past 
chastotalarga tegishli, lekin f
1
va f
2
chastotalar kilogerslar yoki megagerslarda 
o‘lchansa ham shuning o‘zi bo‘lib o‘tadi. 
 
12.3- rasm. Ikkita tok tebranishlarini qo‘shish 
Agar yig‘indi 
i
umum
tok oqib o‘tadigan umumiy zanjirga detektor qo‘yilsa, u 
holda o‘zgaruvchan tok pulslanuvchan tokka o‘zgaradi (12.4- rasm) va 
yuqoridagidek detektorlangan signalning past chastotali tashkil etuvchisili farq 
chastotasili signalni ajratib olish mumkin bo‘ladi. Yodda tutish kerakki, 
detektorsiz yoki boshqa nochiziqli elementsiz oraliq chastota signalini olish 
mumkin emas, xuddi shunday detektorsiz modulyatsiyalangan signaldan past 
chastotali tashkil etuvchini olish mumkin emas. Bu bilan tushuntiriladiki, oraliq 
chastota signali past chastotali tashkil etuvchi kabi faqat detektorlashda signalning 
shaklini o‘zgarishi natijasida, ya’ni nochiziqli jrayonlar natijasida paydo bo‘ladi. 

---

177
Modulyatsiyalangan signal detektorga tushmaguncha u hech qanday past 
chastotali tashkil etuvchiga ega bo‘lmagan yuqori chastotali signal bo‘ladi. Axir 
past chastota, agar u uzatkichning antennasiga tushganda ham radioto‘lqinni hosil 
qila olmas edi va buning ustiga qabul qilgich konturlaridan o‘tmas edi. Xuddi 
shunday nochiziqli elementsiz ikkita generatorlar umumiy zanjiridan yig‘indi tok 
oqib o‘tadi, uni filtrlar yordamida faqat 
i
1
va 
i
2
tashkil etuvchilarga ajratish 
mumkin. Bu tashkil etuvchilarga ajratish bilan oraliq chastota signalining hech 
qanday belgilari aniqlanmaydi. Bu signal faqat zanjirga nochiziqli element 
kiritilganida paydo bo‘lishi mumkin. 
 
12.4- rasm. Bu zanjirga diodning kiritilishi 
Oraliq (farq) chastota signali o‘zida uni hosil qiladigan ikkita signallardan iz 
qoldiradi. Agar bu signallardan biri modulyatsiyalangan bo‘lsa, u holda oraliq 
chastota signali ham xuddi shunday modulyatsiyalangan bo‘lib qoladi. Yuqorida 
aytilganidek, chastotani o‘zgartirish jarayoni o‘zgartiriladigan signalni keyingi 
zarur chastotalar sohasi ajratilishi bilan yordamchi garmonik tebranishga 
ko‘paytirish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Buni ikkita usullarda amalga oshirish 
mumkin, ular chastotani o‘zgartirgichlarni qurish asosiga qo‘yilgan: 

---

178
1. Ikkita kuchlanishlar (foydali signal va geterodin signali) yig‘indisi keyingi 
zarur tok spektri tashkil etuvchilari ajratilishi bilan nochiziqli elementga beriladi. 
2. Geterodinning kuchlanishi aralashtirgichning qandaydir parametrini 
(tranzistor VAXi tikligi, zanjirning reaktiv parametrini) o‘zgartirish uchun 
ishlatiladi. Bunday aralashtirgichning kirishiga beriladigan foydali signal spektrni 
mos boyitish bilan o‘zgartiriladi. 
Chastotani klassik o‘zgartirish tizimi kirish filtri, geterodin, aralashtirgich va 
oraliq chastota (OCh) chiqish filtridan tashkil topadi (12.5- rasm).